Леуметтану ылымыны мні маынасы алыптасу жне даму кезеі,оны негізін салан алымдар

леуметтану ылымыны да зерттейтіні оам, біра ол оамды жекелеген индивидтерден тратын ауымдасты ретінде емес, бір-бірімен байланысты, бір-бірлеріне туелді, траты арым-атынаста болатын элементтерді жйесі ретінде зерттейді. леуметтануд объектісі мен ылыми пнін айындамай, оны толы танып, білу ммкін емес. Бл екі ым біріменбірі тыыз байланысты, бірінсіз бірі жо, дегенмен оларды зіндік ерекшеліктерін аша отырып ана оларды бірін бірінен ажыратуа болады. оам - барлы оамды ылымдарды зерттеу объектісі. Алайда р ылым оамды зіні пніні масатына сйкес зерттейді. Мысалы, оамды ылымдарды атасы болып саналатын философияны алса, ол оам, табиат жне ойлауды жалпы задылытарын зерттейді. оам философия, тарих, саясаттану, экономика сияты барлы оамды ылымдарды зерттеу объектісі болып саналады. Біра р ылым орта объектіні – оамны зіне тиісті рі маызды сипаттары мен ерекшеліктерін тадап алады. Мысалы, леуметтануды ылыми объектісі бізді оршаан леуметтік орта, адам, оны алуан трлі бірлестіктері (отбасы, леуметтік топ, йымдар мен институттар жне т.б.) жне оларды іс-рекеттері мен ызметтері, санасы мен тртіптері, кіл кйлері мен мінезлытары жне т.б. Сондай-а оамды ылымдарды зерттеу пніні де зіндік ерекшеліктері бар. Жалпы ылымны пні зерттеуге алып отыран объектіні сипаттайтын зіндік ерекшеліктер, аспектілер мен белгілер болса, леуметтануды пні деп адамдарды, леуметтік топтарды іс-рекеттерін, оларды арасындаы алуан трлі арым-атынастарды жан-жаты, тере танып, білуді, зерттеуді айтамыз. леуметтануды пні туралы алуан пікірлер бар. Мысалы, Г.Спенсер леуметтануды пнін адамдарды арыматынастарыны туындысы ретіндегі леуметтік топты рылуы, дамуы, рылымы жне функциясы дейді. М.Веберді пікірінше, леуметтануды пні – адамдарды леуметтік рекет стіндегі мінезлы дей отырып, ол леуметтануды леуметтік рекетті тсіндіретін ылым деп санады. Ал Э. Дюркгейм леуметтануды пні леуметтік институттарды зерттейді дейді. Бл арада жоарыдаы ататы леуметтанушыларды леуметтану пніне наты анытама беруді масат етпегенін, р айсысы оны негізгі ырларын атаанын ескеруіміз керек. леуметтану ылымыны негізін салушы, француз леуметтанушысы Огюст Конт тыш рет оамды организм, леуметтік жйе ретінде зерттеді. Ол жйені ттас, блінбейтін сипатын жне оны бліктеріні зара туелділігін атап крсете отырып, леуметтік жйені сан алуан бліктеріні бір-біріне здіксіз о жне кері ыпал ететінін атап крсетті. андай бір жйе болмасын ол белгілі бір элементтерден трады. Сондай-а оамны леуметтік жйесіні негізгі элементтері: адамдар, йымдар, мекемелер, институттар, леуметтік былыстар, дерістер, леуметтік нормалар мен ережелер, олара негізделген зара байланыстар мен арым-атынастар, зара ыпалдасу жне т.б. болып табылады. Бларды жете ынбай, жалпы леуметтану ылымын тере тсінуге болмайды. оамны леуметтік жйесін білу шін жйе дегенді анытап алу керек. Жйе деп зара бір-бірімен байланыста, арым-атынаста болатын, тртіптелген жне тратылыты райтын, біріні згерісі басаларыны згерісіне келетін кптеген элементтерді ттас жиынтыын айтамыз. Олай болса оамны леуметтік жйесі дегеніміз оамны ішкі рамы, леуметтік нормалар мен дет-рыптар негізінде зара арым-атынас пен байланыста, зара ыпалдастыта болып, ттастыты амтамасыз ететін элементтерді жиынтыы болып саналады. леуметтік жйе адамдардан трмайды, оларды арыматынастарынан трады дегенді басшылыа ала отырып, леуметтік жйені маызды деген жеке компонеттеріне арнайы тотай кетейік. Олар: адамдар, оларды бірлестіктері, леуметтік нормалар мен ережелер негізінде болатын леуметтік байланыстар, арым-атынастар жне ыпалдасты. леуметтік байланыс – оамдаы жеке адамдарды не леуметтік топтарды бір-бірімен арым-атынастарын білдіретін ым. Бл тсінікті леуметтануа француз леуметтанушы Э. Дюркгейм енгізген. Сонымен леуметтік байланыстар белгілі бір адамдар немесе адамдар тобыны арасында наты бір уаыт пен кеістікте бірлесе ызмет етуді білдірсе, леуметтік арым-атынастар деп адамдар жне топтар арасында болатын салыстырмалы трдегі біршама траты байланысты дамуын орнататын крделі кп жоспарлы деріс. Кез келген адам з мірінде сан илы байланыс, атынастара тседі, мселен, ол зіні отбасымен, аайын-туыстарымен – туысты арым-атынаста болса, рбы-рдастарымен досты, жолдасты, ндірісте — ебек, билік орындарымен саяси арыматынас болады. Ал леуметтік зара ыпалдасу жеке адамдар мен адам топтарыны бір-біріне сер немесе ыпал етуі болып табылады. Адамны бірбірімен байланысын, арыматынасын, зара ыпалдастытыын леуметтік жйені аса маызды компоненттері – леуметтік нормалар мен ережелер, яни конституция, задар, аулыарарлар, детрып, салт-сана жне т.б. амтамасыз етеді. Ал леуметтік нормалар дегеніміз белгілі бір мдени-ндылытара сйкес адамдарды мінез-лын реттеуші, оамды мірді тратылыы мен ттастыын ныайтушы ережелер стандарты. 3. леуметтануды ылыми пн ретіндегі алыптасуында оны категориялары шешуші рл атарады. Категория деп леуметтік мірді наты шыды кріністері мен танымны маызды, жалпыа орта асиеттерін, атынастарын, байланыстары жне зара ыпалдастыын бейнелейтін жалпылама жне іргелі тсініктерді айтамыз. леуметтануды категориялары алуан трлі, біра бірбірімен тыыз байланыста, тіпті бірі біріне ызмет етеді. Олар леуметтік рекетті, яни объектіні мнді жатарын, зіндік белгілері мен асиеттеріні толы амтиды: леуметтік жйе, леуметтік байланыс, леуметтік арым-атынас, леуметтік ыпалдасты, леуметтік деріс, леуметтік тла, леуметтік рылым, леуметтік ауымдасты, леуметтік йым, леуметтік институт, леуметтік баылау, леуметтік болмыс, леуметтік былыс, леуметтік басару, леуметтік тртіп, леуметтік сана, леуметтік мдде, леуметтік мрат, леуметтік ттыну, леуметтік ауіпсіздік, леуметтік орау, леуметтік белсенділік жне т.б. Осыларды кмегімен натылы мірді леуметтік мні, мазмны айындалады. леуметтануды категорияларында «леуметтік» ымны орны блек. Сол себепті бл ымны мн, маынасына таы да тотай кеткен арты емес. леуметтік - бл адамдарды зара байланысынан, арым-атынасынан, зара рекетінен крінетін оларды индивидуалды ызметіні нтижесі. Бл дерістерде, сіресе зара рекетте адамны бткіл болмысы танылады. азаты адамды іс стінде таны деп жататыны себебі осында. Тек рекет стінде ана адамны санасы, білім мен білігі, мамандыы, кіл кйі, абілеті мен белсенділігі, ділеттілігі мен адамгершілігі, мінез-лы жне басалар айын крінеді. леуметтану баса оамды ылымдарды категорияларын да пайдалана береді. Мысалы, леуметтік философиядан, театр нерінен, ыты ылымнан оам, адам, индивид, прогресс, былыс, деріс, мртебе, рл, ы жне т.б. категорияларды алуа болады. леуметтанулы категориялар е алдымен леуметтік жйені ісрекетін крсететін зіні задарына ызмет етеді, соларды алыптастырады. леуметтік задар дегеніміз объективті мір сретін, траты, айталанып отыратын леуметтік былыстар мен дерістерді байланысы. Енді осыларды жеке-жеке арастырайы. 1. леуметтік былыстарды арасындаы алуан трлі байланыстар мен арым-атынастарды себепсалдарларын крсететін за. Мысалы, нерксіпті дамуы ауыл шаруашылыындаыларды ысартып, аланы халыны кбеюіне келеді. Бл ел ішіндегі демографиялы жадайа сер етеді. 2. леуметтік былыстарды зара байланысты даму баыттарын анытайтын за. Мысалы, ндіргіш кштерді згеруі ндірістік атынастарды жааруын талап етсе, ндірістік атынастарды дамуы да ндіргіш кштерді артуына алып келеді. 3. леуметтік былыстарды арасында болуы ммкін ытимал байланыстар мен атынастарды анытайтын задар. Мысалы, атомны блшектелуі туралы заны адамзат баласына келтірер пайдасы мен зияны туралы пікірлер. Осылай тжырымдалан негізгі задар леуметтік байланыстар мен арым-атынастарды, зара рекеттестікті мнмаынасын, баытбадарын айындайды. 4. азіргі леуметтану леуметтік рылымны басты элементтеріні (индивидтер немесе адамдар бастап леуметтік топтар мен оамдастытара, леуметтік институттара дейін) арыматынастарын зерттеу шін танымны толып жатан дістсілдерін пайдаланатын теориялы жне олданбалы болып екіге блінеді. Теориялы леуметтану негізінен академиялы сипатта бола отырып, жаа білім, сипаттама, тсініктеме бере отырып, леуметтік шындыты танытады, жаартуа ыпал етеді. Оны зерттелетін объектіні клеміне арай ш дегейі бар: іргелі, жалпы леуметтанулы теория болмаса макролеуметтану; орта дегейдегі теория, яни леуметтануды салалары (отбасы, білім, дін, мдениет жне т.б. леуметтануы); микродегейдегі леуметтану болмаса микролеуметтану (шаын топтарды, топты атынастарды, жеке тлаларды леуметтанулы теориясы). олданбалы, яни эмпирикалы леуметтану тікелей наты леуметтік объектілерді зерттеумен, эмпирикалы мліметтер мен фактыларды жинаумен, соны негізінде практикалы сыныстар мен академиялы сипаттаы ке клемде теориялы тжырымдар жасаумен айналысады. Ол оам дамуыны реалды дерістері туралы тсінік береді, леуметтік саясатты болжаумен, жоспарлаумен, жобалаумен, алыптастырумен айналысады, леуметтік басаруды тжірибесі шін сыныстар дайындай отырып, леуметтік болмыса, леуметтік ауымдастыа сер етеді. леуметтану ылымыны маызы оны функцияларымен айындалады. Баса ылымдар сияты, ол да е алдымен танымды ызмет атарады. леуметтану андай да бір дегейде болмасын, ол р уаытта леуметтік шынды туралы жаа білімні ккжиегін кеейтіп, леуметтік рылымны дамуыны, ызметі мен згерістеріні задылытарын танытады. леуметтану леуметтік былыстар мен дерістерді баылау ызметін атарады. Ол болмаса леуметтік ысым, леуметтік дадарыс жне т.б. былыстар кбейіп кетуі ммкін. Кптеген елдерде, сіресе ркениетті, демократиялы елдерде атарушы мекемелер мен билік кілдері, саяси партиялар жне алуан трлі бірліктер здеріні масатты саясаттарын жргізуде леуметтануды барлы баылау ммкіншіліктерін кеінен пайдаланып отырады. леуметтану ртрлі леуметтік рылымдар мен былыстарды даму болашаын, баытын анытайды, яни ылыма негізделген болжау ызметін атарады. Елімізді нарыты атынастара кшуіне байланысты болуы ммкін о жне теріс былыстарды болжап шешуде леуметтануды маызы зор. Мысалы, нарыты атынастарды ебекші халыа беретін ммкіншілігіні ауымы, леуметтік былыс пен дерістерді дамуындаы баламалы факторлар, о жне теріс жатарыны арасалмаы мен араатынастары жне т.б. Нары ебек етуге барынша жмылдырумен атар тек жеке басты мддесін ойлауды да йретеді. Адамгершілікті, имандылыты аяа басып, пайда табу шін ештееден тайынбауа да йретуі ммкін. Сондытан да нарыты айшылыты кріністерімен траты кресумен атар оам мддесін жеке мддеден жоары оя отырып ана ркениет биігіне ктеріле аламыз. леуметтану рбір леуметтік объектілерді басару ызметінде практикалы масаттарды шешу шін пайдаланатын леуметтік сыныстар, жобалар мен жаа технологиялар дайындайды. леуметтану оамда трбиелік идеологиялы функция да атарады. Ол адамдарды арасындаы арым-атынастарды, байланыстарды одан рі жетілдіру масатында леуметтіксаяси, адамгершілік, діни сипаттаы р трлі идеяларды насихаттайды, оларды сана-сезімдерін, мінез-лытарын, тртібін жасартады. Сйтіп ол оамды атынастарды жетілдіріп, гуманистік (адамгершілік) функцияны да атарады. Сондай-а леуметтік айшылытармен де кресуде идеологияны рлі кшті. 5. леуметтік-гуманитарлы ылымдар оамды натылы зерттеу объектісі трысынан алып арайды. Оларды райсысы оамды объект ретінде зерттейді. Алайда, оларды зара айырмашылытарын зерттейтін пні арылы анытауа болады. Мысалы, тарих - адамзат оамындаы оиаларды, саяси экономика оамны бір саласын – экономикалы жйесін, саясаттану - оамны саяси атынастарын, психология – психологиялы былыстарды, ытану - заны оамдаы орнын, рлін, демография – халы санаыны негізгі баыттарын, яни туылым мен лімжітімні санды крсеткіштерін зерттесе, леуметтану – оамны леуметтік ырларын, оны р трлі салаларыны ызметтерін ашып береді. оамды бір ттас жйе ретінде алып арайтын ылымдар жалпы ылымдар деп аталады (оан тарих пен леуметтану жатады), ал аландары жеке оамды ылымдара жатады, себебі олар жеке оамды былыстар мен дерістерді зерттейді. Осы оамды ылымдарды райсысыны объектісі – оам, ал пні сол оамны р трлі жатары, салалары болып табылады. Мысалы, леуметтану оамны бір ерекше асиетін - леуметтілігін, экономиканы, саясатты, ыты, мдениетті жне трбиені леуметтік аспектілерін анытап береді. Сйтіп жаа ылымдара жол ашып, экономика леуметтануы, мдениет леуметтануы жне т.б. пндерді алыптастырды.

2 леуметтік ой дамуыны негізгі тарихи кезедері леуметтануды алышарттары оамны зіндік леуметтік рдістері жнінде объективті ылыми білім алу сранысынан белгіленеді. леуметтануды тп-тамыры жалпы ркениетті табиатын айындайды. Бл лемдік нарыты біртіндеп алыптасуы, сас саяси рылымны пайда болуы мен р трлі мдениет зара байланысыны алыптасу рдісі белгіленеді. Білім мен ттас леуметтік лемді біліп, тану оам жнінде ерекше ылымды талап етті. леуметтану тарихын біратар кезедерге бледі. Бірінші кезе Ежелгі лем оамы жнінде леуметтік білімдерді алыптасуын мен дамуын амтиды. (миф пен эпос: шындыты айын крінісі ретінде; Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі леуметтік жне саяси оытулар). Екінші кезе ортаасыр мен айта рлеу дуіріндегі леуметтік білімні дамуын амтиды (Таным формасы мен дниетаным жйесіні згерісі. Августин Блаженный Теософиясы. айта рлеу дуіріндегі оам жнінде леуметтік білімдер мен ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс жне т.б. леуметтік ойларыны алыптасуы). шінші кезе 17-18 асырдаы адам мен оам жнінде леуметтік білімдер. Жаратылыстану ыы мен оамды келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо жне т.б. леуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм ымдары. леуметтік тарихты тртінші кезеі 19 -20 асырды амтиды. Адам жнінде ылым. Огюст Конт леуметтануы. Эмпирикалы социологиялы зерттеулерді арынды дамуы. леуметтану позитивизмінде методологиялы баытты басымдылыы. Конт заманынан бастап, оам жнінде білімні жеке саласы ретінде академикалы леуметтану кезеі басталады. Трлі ылыми мектептер алыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм жне т.б. 19 . аяы мен 20 г. басы леуметтануда натурализмны тере дадарысымен байланысты, бл ызыушылыты леуметтік рекет пен зара рекет мселелеріне ауысуын, тсінуші леуметтану дістері мен тла леуметтану концепциясыны растыруымен байланысты болды (М.Вебер, Э.Дюркгейм жне т.б.). 20 асырды 20-80жылдар аралыында леуметтануда азіргі негізгі баыттарды алыптасуы, арынды салалы жіктеліс пен зерттеу дістеріні жетілу рдісі жрді. 80-шы жылдардан бастап леуметтану дамуында жаа азіргі кезе басталады. леуметтану тсінігі 1832 жылы ылыми айналыма 19 асырды француз ойшылы Огюст Контпен (1798-1857) алаш рет олданылды). Ол оамды мір былыстарын тарихи жне жйелік аспектілерінде біліп тануа талпыныс жасады. Конт негізгі ебектеріне алтытомды «Позитивты философия курсы»(1830-1842), «Позитивты саясатты жйесі, немесе адамзат дінін орнататын трактат» (1851-1854) жне т.б. Конт пікірінше, леуметтану жаратылыстану ылымына сай, леуметтік былыстарды эмпирикалы жне аналитикалы трде зерттеу жне фактілер негізделу ажеттілігін тсіндірді. Бл леуметтануды ауызша, абстрактылы талдаудан алшатап, «позитивты», яни оамды мір мселелерін олайлы шешу абілеті деп тжырымдады. Конт леуметтануды леуметтік статика мен леуметтік динамикаа ажыратады. леуметтік статика оамды оларды элементтеріні ттастыы мен тепе-тедігі жадайы ретінде зерттейді жне негізгі заы ретінде леуметтік гармония заы олданады. леуметтік статиканы міндеті – отбасы, адам, мір шарттарын зерттеу. леуметтік динамика оам дамуыны жетекші кшін айындайды. Конт мазмндауында мндай кштерге; экономикалы табии шарттар, климат, географиялы орта, сондай-а адам санасы, ойы, кз-арастары жатады. леуметтік статика, мір сру задарын арастырса, леуметтік динамика оам згерісіні кезедерін мен задарын сипаттайды. Конт оам тарихын ш кезеге блді: теологиялы, метафизикалы жне позитивтік. Теологилы кезеді Конт оам дамуыны белгілі кезеі 17-18 асыра дейін созылан деп дйектеді. Сол кезеде идеялы сипаттаы негізгі стем кш дін болды. Бл кезеде адамзат санасы былыстарды не бастапы не соы себебін табуа тырысады. Адам санасы абсолюттік білімге тырысады. Екінші кезе – метафизикалы. оамда абстракция, метафизикалы концепциялар стемдік етеді. Бан Конт материалистік философия мен революциялы аидаларды жатызады. Бл концепцияларды сына алып, ол марксизмні, сіресе тапты крес жніндегі кз-арастарымен келіспеді. шінші кезе – позитивистік. Конт тжырымы бойынша, оам шін е лайыты кезен деп сипаттады. Бл діни, философиялы тжырымдамалардан алшатап, эмпиризм, физикализм, позитивизм принциптер негізінде оамны барлы салаларын арастырады. Эмпиризм – дние жнінде наты аиат дерегі ретінде тжірибе болып табылады. Позитивизм – пніне наты фактілер ана жатызылады. Физикализм – бл физика ылымы трысында арастырылатын, ылыми тсініктер. Осымен Конт леуметтануды жаратылыстану ылымдары, сірессе физика лгісі бойынша баыттады. леуметтану оам дамуын табиат задарынан ажыратылмайтын, универсалды задарды арастыруа баытталады. з ылыми жаалытарын ол трт діс арылы іске асырады: баылау, эксперимент, салыстырмалы жне тарихи діс. леуметтануды кейінгі дамуына Конт ебектеріні маызы зор болды. азіргі батыс леуметтанушылар Контты леуметтануды кесі деп баалайды. Конт ебектерінде наты эмпирикалы зерттеулерге кшу алышартын алыптастырды. 19. аяы мен 20. басында леуметтік ойды негізгі баыттарыны сипаттамасына тоталайы. 19. аяы мен 20. басындаы батыс леуметтануыны биорганикалы мектебі оамны дамуын табии аза аналогы ретінде арастыруы жне леуметтік мірді биологиялы задылытар негізінде тсіндіруге талпыныс жасаан баыт. Оны негізгі кілдері Г. Спенсер, Л.Гумплович, А.Гобино жне т.б. Биорганикалы мектеп кілдері, леуметтануды негізін салушылардан грі, оам аза деп дйектеді жне оам мен аза арасындаы жаа састытарды іздеумен айналысты. Оларды ойынша, мысалы, сауданы оамдаы ызметі, азадаы анайналым ызметімен те келеді, ал кімет ызметі бас миы ызметіне штастырылады. Герберт Спенсер (1820-1903), аылшын философы мен леуметтанушы- позитивисты леуметтануда натуралистік баытты крнекті кілі болып келді. Ол оамды биологиялы аза аналогиясында арастырды. Спенсерді леуметтік оулары «органикалы теориялар» отауына ие болды. Ол бойынша оам жанды дамушы аза ретінде оны негізгі рамдас бліктеріні зара рекет дамуы негізінде арастырылады. оам функциялары тірі аза функцияларымен сас келеді. Спенсерді «леуметтану негіздері» басты ебегінде, оамды зерттеуде эволюциялы-тарихи тсіл рылымды-функционалды жне жйелік штас келеді. леуметтік аза ш басты «жйеден» трады: «реттеуші», «мір шін ажет шарттарын алыптастыру» жне «лестіруші». Спенсер оамны екі трін ажыратты: скери жне ндірістік. Оларды райсысында мір сру крес ралдары ртрлі келеді. оамны бірінші трі скери айшылытара баытталса, ал екіншісі ндірістік бсекеге, яни жігер, кш, абілеттер негізінде жеіске жетеді. Осындай крес трі оам шін олайлы, себебі бл оамны интеллектуальды жне моральды дегейіні суіне келеді. Конт сияты, Спенсер леуметтік дамуды органикалы рдісіне кштеп араласу талпыныстарын, мысалы, революцияны жаымсыз баалады. Социализмні арсыласушысы ретінде, Спенсер бл жйе бюрократиялы аппаратты суіне келеді деп дйектеді. Бір уаытта ол тедік жатасы болып, тланы ы еркіндігі мен за алдындаы тедігімен тсіндірді. Спенсерді леуметтік аидасы функционализм жне рылымды функционализм сияты батыс мектептерді алыптасуына елеулі серін тигізді. леуметтануда натуралистік баыта жаратылыстану ылымдарыны таным ралдары мен дістеріне сйенетін, концепциялар жатады. 19. мен 20. басында батыс леуметтануда натурализімні екі негізгі трі алыптасты: социал-биологизм жне леуметтік механицизм. Механицизм жатастары оамды мір мен адам тртібін физика ылымдарында таралан задылытар негізінде тсіндіруге тырысты. Бірінші кезекке андай да табии факторлар немесе леуметтік дамуды озаушы кштерін, кейде белгілі жаратылыстану ылымдарыны дістемелік лгілерін белгілеуі натуралистік мектептерді жіктелуіне негіз болды. Осылай биорганикалы мектеп леуметтік ттасты рылымына назар аударса, нсілдік-антропологиялы – адамны биологиялы табиатыны, оны нсілдік асиеттері мен генотипіні оамды мірге ыпалын, ал социал-дарвинизм – мір сру шін крес пен тым уалаушылы, географиялы мектеп – географиялы сала мен кеістігінде адамдарды орналасуы. леумет – дарвинизмні негізгі идеясы бл барлы табиаттаы озалыс кшін адамны озалыс кшімен байланыстыру болды. 19 II жартысы 20 басында пайда болан антропологиялы мектепті негізгі баыттары тмендегідей болаты: а) леуметтік мір мен мдениет антропологиялы озалыс факторыны нтижесі; ) кршілік ауым зара интеллектуальды, шыармашылы жне басада жадайларда бір- бірімен те емес; б) кпшілік ауым байланысан жалпы физика- антропологиялы белгілер леуметтік- тарихи процестерді негізгі субъектісі болып табылады; в) адамны леуметтік тртібі немесе озалысы бл биологиялы рдістермен байланысты. Демографиялы мектеп (кілдері М. Ковалевский, К. Джини, Дж. Браунли) халы тыыздыы мен млшеріні ртрлі леуметтік -мдени былыстара ыпалын зерттеуге кніл блді. мір дістеріні статистикалы зерттеулері (туу, лу, неке, ажырас жне т.б.) арнайы халы леуметтануын белгілейді. Тыызды биологиялы факторлары мен халыты млшері леуметтік йымдастыруды, саяси рылысты, идеологияны сттері мен стсіздігін айындау – бл леуметтік мектепті негізгі оытуын райды. Географиялы мектеп кілдері: Э. Реклю, Ж. Ратцель, Л. Мечников ойынша, мірлік кеістік мемлекетті саясатын белгілей алады. Бл мектеп леуметтану шін нарлы ойлар келді, географиялы ортаны жне оны блек компоненттеріні (климат, ландшафт жне т.б) айрыша рлі. Психологиялы мектеп (Л.Уорд, Ф. Гиддингс, Г. Тард, Г. Лебон, Ч. Кули). леуметтануда психологизм леуметтік рдістерді адамдарды психологиялы асиеттері негізінде тсіндіріледі. Психологиялы леуметтану баытыны 19. соында пайда болуы, психология жетістіктерімен, сіресе тжірибе саласында байланысты болды. Биологиялы трыда леуметтік былыстара малматтарды анаатсыздыы, адам тртібі мотивациясыны психологиялы механизміне леуметтік ойды ызыушылыыны суіне келді. Психологиялы баыт крделі рылыма ие болды. Онда психологиялы эволюционизм (кілдері Л.Уорд пен Ф. Гиддингс), топты психологиялы (француз социологы Гюстов Лебон), еліктеу психологиялы (француз социологы Габриэль Тард) жне интеракционизм(тлааралы зара рекетін зерттейтін баыт) аидалары ажыратылады. Лестер Уордт оытуларында «психологиялы кштер, адамны жымды жадайында рекет ететін» леуметтік кштер концепциясында сипатталады. Алашы леуметтік кштер – бл келесі тілектер: ашты, шл, жыныс сраныстары. Оларды негізінде осымша леуметтік кштер – интеллектуалды, моральды, эстетикалы. леуметтік кшті бастысы интеллект болып табылады. Уордты леуметтану дамуына тигізген адамыны мні, белсенді сипаттаы леуметтік эволюциясында жетекші роль адам психологиясы ойнайды. Уорд американ леуметтану ассоциациясыны негізін алаушысы жне оны бірінші президенты (1906-1908ж.). Ф. Гиддингс («Негізгі леуметтану» жмысы).леуметтік рдістерді тсіндіруде объективты сипаттамаларды емес, субъективті, сіресе жетекші орынды ынтыматасты сезімі алады. Бл белгіні ол таптарды жіктеу негізіне олданды. Гюстав Лебон топты психология идеясын растырды. Онда ол адамдар тобы, сезімдері орта жне белгілі жетекшіні соынан игеруге дайын бара немесе тобыр тсінігімен жалпыланан. Тобырда адам зіні жеке санасы жоалтып, тобыр адамына айналады. Келесі леуметтанушы Г.Тард негізгі леуметтік рдіс еліктеу деп санады. Тардты еліктеу аидасы тлааралы жне топты зара рекет саласына таралады. леуметтануды негізгі дістері ретінде Тард археологиялы жне статистикалы дістерді белгіледі. Бірінші тарихи жаттарды талдауда олданса, екінші діс ылмыс мселелеріні леуметтік-статистикалы зерттеуінде олданылады. Чарльз Кулиды (1864-1929) интеракционизм оуларында тла мен оам арама-арсылыында оларды зара байланысы мен зара рекетіне орын береді. Ч.Кули леуметтану аидасына бірінші топ жне осымша оамды институт тсініктерін енгізді. Бірінші топты траты атынас сталатын, ызыушылы, ілтипат, тсінушілікпен сипатталатын адамдар райды (жаня, бригада, студенттік топ, балалар жымы). осымша оамды институттфр (сынып, лт, партия жне т.б) оамны леуметтік рылымын райды. леуметтанудаы психологиялы баыт тланы, леуметтік топтарды, оамны наты мселелерін зерттеуге ммкіндік берді. Жиырмасыншы асырды басында леуметтік ойды дамуына француз алымы Э. Дюркгейм (1858- 1917) мен неміс зерттеушісі М.Вебермен тере ыпал етілді. Дюркгейм (басты ебектері- «оамды ебек блінісі жнінде», «леуметтік тсел ережелері») жаа леуметтік ойды растырды. Оны мні оамды леуметтік фактілер жиынтыынан алыптасан, леуметтік шынды ретінде арастырды. Осы фактілерді зерттеу леуметтану пнін райды. леуметтік фактілерді статистикалы трде зерттеу сынды. леуметтік фактілерге ол жымды деттерді, дстр, тртіп ережелерді жатызды. Дюркгейм пікірі бойынша, барлы адам кріністері тртіп лгілерінде ралады: жалпы елес, жалпы баалау, жалпы сезімдер мен рекеттер. Оны ойынша, бны брі жымды таным. Дюркгеймні орасан зор ебегі оамды нды-норма жйесі ретінде белгілеуі жатады. леуметтік тртіп немі андайда бір тртіп ережелерімен реттеледі. Анатомия концепциясына негізделіп, ол зін-зі лтіру былысын зерттеді. Зерттеу нтижесі негізінде келесі орытындылара келді, дадарыс немесе айынды згерістер кезінде зін-зін лтіру дегейі деттегіден елеулі седі. Неміс социологы М. Вебер де леуметтануды дамуына елеулі лес осты. К.Марксты отандасы Дюркгейм мен бір уаытта мір сруіне арамастан, кз-арастарымен елеулі ажыратылды. Дюркгейм мен Маркс жетекшілікті оама баыттаса, Вебер жеке адама жне оамны даму себебіне леуметтік ндылытарды жатызды. Вебер бойынша, тек жеке адам ана ызыушылытара, масат пен таныма ие болады. ылыми айналыма «рациональдылы», «идеалды тип» тсініктерін егізді. Вебер социологиясыны негізі болып идеалді трлер жнінде ілім болды. Идеалді тр – бл объективті эмпирикалы аиатты емес, ойлауды нтижесін, алымны іс-рекетін бейнелейтін теориялы конструкциясын айындады. Идеалды тр – бл зерттеуші-социологты наты материал танып, білудегі жйелеу дісі. Идеальды трлер 2 трге блінеді: тарихи (тарихты бейнелейді), социологиялы (алыммен жасалады). Оны идеалды трлер жніндегі ілімі «тсінетін» социологияны негізі болып табылады. леуметтануды пні болып адамны жне леуметтік топтарды рекетін зерттеу саналады. леуметтанушы адамны рекетін ызытыратын сол, адамдар здеріні іс-имылдарына белгілі бір мн береді. Мндай мндік рекеттерді зерттеу «тсінетін» социологияны пні болып табылады. Веберді маызды идеясы бл елеулі экономикалы тиімділікті алуа баытталан рационалдыты, рационалды рекет идеясы. Бл тенденция оамды мірді барлы саласын амтиды. Ал бл рационалдыты капиталистік оамда е шыанаы – бюрократия, оамды бюрократияландыруа баытталан тенденция саналады. Батыс социологиясыны дамуында сонымен атар, веберлік дін леуметтенуы лкен рл ойнады. Оны пні болып батыс еуропалы капитализмні рылуында протестантты шаруашылы этиканы зерттеу болады. Тсінетін социологияны идеяларына неміс социологы Георг Зиммельді (1858-1918) ойлары жаын болды. Ол леуметтік дістерді олданылатын табиат жнінде ылымдарды, оам жнінде ылымдарды ерекшелігін айатады. леуметтік ылымдарды методологиясы ретінде Зиммель таным пнін зерттеуде тсініспеушілікті, яни «сезімталдыты» бекітті. ХХ асыр басында Батыс Еуропа мен АШ-та социологияны дамуы эмпирикалы социологияны крт суімен ерекшеленді. Бл дегеніміз – арнаулы дістерді олданумен мірді наты факторларын жинау мен анализіне баытталан леуметтік зерттеулер жиынтыы. Бл рдіс, е алдымен, оамны тез жне арама-айшы леуметтік-экономикалы дамуыны шарттарымен белгіленеді, сіресе, американды. Эмпирикалы социологияны тарихи кздері ХІХ асырды ерте эмпирикалы зерттеулерінде жатыр, леуметтік статистика мен леуметтік гигиенаны малматтары мен дістерінде белгіленеді. Статистиканы А.Кетле, Ч.Бут, А.Левенштайн сияты алымдары бл зертеулерді эмпирикалы леуметтануды арсеналына кейін кірген дістерді пайдалану арылы ткізді. Бл дістерге: жаттар анализі, анкеталы срау, енгізілген баылау. азіргі заманда эмпирикалы леуметтану ылыми білім саласында санды згерістермен байланысты болды. ХХ асырды 20-30 жылдарында алаш рет АШ-та рылып, бірте-бірте баса елдерге ке тарады. леуметтанушылар эмпириктер ксіпті рекетті жаа трін алыптастырды. Бл эмпирикалы леуметтану саласынан социологиялы аидаларды ыыстыруды басталуына келді. Осы уаытта социологиялы аидалы ойды карында даму кезеі тті. Дл осы кезеде леуметтануда теориялы жне эмпирикалы зерттеуді дегейлері –макро жне микролеуметтану арасында арама-айшылы туындады. 1918-1920 ж.ж. жары крген Ф.Знанецкий мен У.Томасты «Польский крестьянин в Европе и Америке» деген ебегі леуметтануда эмпирикалы дістерді дамуы мен бекітілуінде лкен рл атарды. Дл осы жолы алаш рет жеке бас жаттар анализіні дісі делген жне негізделген. Осы дісте белгілі бір иындыты шешу шін адамны леуметтік оиалара атысын крсететін материалдарды жинайды жне жалпылайды. Осы жаттар негізінде, р трлі леуметтік топтар сипатталады, топта болатын белгілі леуметтік-психологиялы рдістер ойластырылады. Мдени ндылытар мен жеке тлалар арасындаы атынасты, жеке тлаларды леуметтік жадайлара бейімделу рдісі мен механизмін білу шін, Знанецкий мен Томас АШ-а кеткен жне Отанында алан жаняларды арасындаы корреспонденцияны жне эмигранттарды мірбаянын талдады. Фунционализм тарихыны маызды кезеіне американды нсауы (П. Парсонс, Р.Мертон жне т.б.) айналды, олар дістемені дамытып, леуметтануды барлы блімдеріне таратты. Американ социологы Роберт Мертон (т.ж. 1910) рылымды функционализм теориясы мен дістемесіні растыруына елеулі лес осты. рылымды тсіл негізінде крделі объект (оам жне оны жадайы, леуметтік институт немесе рдіс) оны рамына кіретін бірліктерді аналитикалы есептеуін жргізеді. Шыарылан статистикалы жадай леуметтік згеріс рдісіні анализі шін бастама бол алады. оамды кптеген элементтерден тратын крделі, статистикалы жйе ретінде арастыратын рылымды тсілден ерекше функциональді тсілді бірттас жне тсіл тлаларды функциональді тртіптері, р трлі дегейдегі йымдар мен жйелер жніндегі кріністерге негізделеді. Функционализм бойынша оам зара тыыз байланыста болатын компоненттерден трады. Мертон бойынша, функция деп берілген жйені реттелуі мен оны ортаа бейімделуіне ызмет ететін баылауларды есептеу керек, ал дисфункция кері рдіс. Осы растырулар негізінде, ол зіні ататы «орташа дегей» идеясын алыптастырды, ол кіші жмыс гипотезалары мен ке теоретикалы спекуляциялар арасындаы делдалды рлін атарды. Социологиялы зерттеуді аидалы жне эмпирикалы дегейлерін байланыстырып, оны «таза» эмпиризм тенденциясына арама-айшылыын айындады. Американ леуметтанушы-теоретигі (1902-1979) Толкотт Парсонс американды леуметтануды жне жалпы леуметтануды дамуына тигізген ебегі зор болды. леуметтанудаы іс-рекет аида мен рылымды-функциональдылы мектепті негізін алаушысы Парсонс, адам шындыын оны барлы ерекшелігінде толыымен амтитын, жалпы аналитикалы логико-дедуктивті жалпы аидалы жйені руа тырысты. Нтижесінде Парсонс рамына мдени, леуметтік, органикалы жне жеке басты жйелерді кіргізетін, зара айырбас атынасына тсетін іс-рекет жйесіні комплексті алыптасан моделін рды. Осы модельді ру шін, Парсонс ортамен атынасты жзеге асыруда белгілі бір ммкіндіктерге ие болан іс-рекет субъектісіні рылымын арастыран. леуметтік іс-рекеттерді рылымы рекет етуші адамнан, белгілі бір жадайдан, шарттан трады. Парсонсты бкіл леуметтік іс-рекеттерді жйесі оамны жйе рылысы негізінде негізделеді, бл р жйені 4 негізгі ызмет атаруын білдіреді (икемдеу, масата жету, бірігу жне лгілерге сай келу). Индустриялды социология – АШ-таы леуметтік ылымдарды олданбалы саласы. Оны кілдері нерксіптегі адамдарды ебек атынастарын зерттеумен жне дірісті тиімділігін арттыру шін сынылан тжірибелік сыныстарды деумен айналысады. Индустриялды социологияны теориялы – дістемелік негізіні ызметін тейлоризм Э. Мейо, Д. Макгрегор жне т.б. концепциялары райды. Индустриялды социология шеберінде ткізілетін, белгілі социологиялы зерттеулер, тек жеке жмыс орнында ана емес, басаруды бкіл жйесі – менеджментке де атысты. Американ социологы жне психологы Элтон Мейо (1880-1949) американды индустриалды социологияны жне «адамгершілік атынастар» доктринасыны негізін алаушыларды бірі. Мейонны теориялы концепциясыны негізіне келесі принциптер жатыр: 1) адам «леуметтік жануар» ретінде, топты тртіпті контекстіне енгізілуін мен баытталуын белгілейді; 2) баынуды атал иерархиясы мен бюрократты йыдастыруы адам табиаты мен оны бостандыымен сай келмейді; 3) нерксіп жетекшілері німдерге емес, кбінесе адамдара баытталуы керек. Мейо бойынша, бл принциптер оамны леуметтік тратылыын мен индивидтерді з жмыстарына анааттануын амтамасыз етуі керек. Питирим Александрович Сорокинні (1889-1968) мірі ерекше тті. Дарынды алым сол кезде Ресейде трып-а эсерлер партиясыны кілі ретінде саяси креске кп кш-жігер жмсады. 1922 жылы ол Ресейден уылып, АШ-та орныты. зіні концепциясыны негізгі блігін Ресейде жасады да, АШ-та деп шыарды. Сорокин АШ-таы эмпирикалы тенденцияны сына алып, мдениет ке тсінігіні барлы социологиялы аспектілерін амтитын «интегралды леуметтану» жніндегі оытуларын дамытты. з дниетанымыны басынан оан гуманитарлы білімді з уаытындаы ттас, унифициалды жйемен байланыстыру талпынысы тн болды. Социомдениет жйесі динамикасыны маызды факторы райсысы меншікті кзарасы бар доминантты мдениетті жйені лдырауы болды. Сорокин оларды ішінен келесілерді белгілейді: 1) «сезімді» супержйе (шынды белгілі сезімдер негізінде абылданады); 2) «ойша» (шынды интуиция кмегімен танылады); 3) «идеалистік» (екі алдыыны комбинациясы ретінде арастырылады). Батыс леуметтануында, Сорокинны ерте кезде-а айналыса бастаан леуметтік мобильділік пен стратификация концепциясы мен эмпирикалы зерттеулері те жоары бааланады. леуметтік мобильділік – оамны тарихтан тыс, алыпты жадайы жне зіне тек индивид пен топтарды жылжуын ана емес, сондай-а леуметтік объектілерді, яни адам рекеті негізінде рылан жне жетілдірілгендерді брі, бір леуметтік жадайдан екіншісіне ту рдісінде пайда болатын. Тігінен жргізілетін мобильность оам стратификациясыны бірдей дегейдегі леуметтік топтарды бірінен екнішісіне туін крсетеді. Клдене мобильділік оамды стратификацияны бір дегейінде орналасан, индивидтерді бір леуметтік топтан екіншіге туін айындайды. Клденен мобильділік (ксіптік, саяси жне экономикалы) –индивидті бір сатыдан екінші сатыа жылжуын белгілейді, оны екі трі ажыратылады: суші жне кемуші, яни леуметтік су мен леуметтік кему. Мобильді озалысты субъектісіне тек тланы ана емес, леуметтік топты да жатызуа болады. азіргі батыс леуметтануыны азіргі социологиялы жадайын тсіну жне оны даму перспективасын айындау шін парадигма тсінігі олданылады. «Парадигма» тсінігі белгілі уаыт барысында ылыми ауымдастыа мселелерді айындау мен оларды шешуде моделін сынады жне брімен танылан ылыми жетістіктерді білдіреді. Барлы ылымдарды дамуы брыны парадигмаларды жаалармен алмастыруды революциялы рдісін белгілейді. Американ зерттеушісі Джордж Ритцер азіргі батыс леуметтануды ш негізгі парадигмасын белгілейді: рамына рылымды функционализм мен леуметтік шиеленістерді концепциялары кіретін фактуалистік парадигма. Дефиционистік парадигманы, оан символикалы интеракционизм, феноменологиялы социология, этнометодология. Бихевиоризмні леуметтік парадигмасын (леуметтік айырбас концепциясы жне бихевиористік социология). Бірінші парадигма («леуметтік фактілерді» парадигмасы) леуметтік шындыты леуметтік фактілерді екі тобына – леуметтік рылымдарына жне леуметтік институттара тйістіреді. Екінші парадигма – «леуметтік дифференцияларды» парадигмасы – леуметтік фактілерді оуа емес, оларды анытайтын тсілдерді оуа негізделген. Зерттеу объектісі болып ішкі жне субъектаралы жне рекет нтижесі ретінде болып табылады. . шінші парадигма – «леуметтік тртіп» парадигмасы. леуметтік бихевиористер ойынша, алашы екі парадигмалар метафизикалы болып келеді. йткені олар жалыз леуметтік шындыты крсететін адам тртібін байамайды. Екі кезені келесі парадигмастикалы ерекшеліктерін бліп крсетуге болады. Марксті, Дюркгеймді, Веберді жне т.б. біріктірген классикалы социологиялы кзарас, ол «экономикалы адам» тсінігіне, яни ебек адамына жне ттынушы адама негізделген. азіргі батысты социологиялы ойлау «апаратты адамды», «постиндустриялы оамды», яни ебек пен ттыну ныдылытары орнына, басты мдениет ндылытары болан адамдарды оуа негізделген. азіргі теоретикалы жадайды ішіндегі баыттарына келесі социологиялы баыттарды жатызуа болады: неомарксизм (Т. Адорно, Г.Маркузс, Ю.Хабермас), леуметтік айшылытарды теориялары (Т.Дарендорф, Я.Озер жне т.б.), символикалы интеракционизм (Джордж Мид), этнометодологияны (Г.Гарфинкель), постмодернизм (Э.Гидденс жне т.б.