Табиатты сипаттауды корпускулярлы концепциясы

Мазмны: Кеістік, уаыт жне материя мдениет контекснінде: аыздардан салыстырмалы теорияа жне элементар блшектерді алыпты моделіне дейін. Кеістік –уаыт лшемі жне физикалы модельдеу. Физикалы теорияны пайдалану шегі. Табиаттаы тратылы пен трасызды.

Табиат туралы ылымдарды жиынтыы жаратылыстану –дниені бірттас деп санайтын натурфилософиядан сіп, ркендеген. Табиаттаы оймен сипаттауды орнына оны даму задарын тжрибелік діспен шешу басымдылы танытты. Материалды лемні арапайым жне жалпы асиеттерін зерделейтін жекеылым саласы –физика блініп шыты. Физикадаы задарды барлыы тжрибеден ортылан жне тек бізді Жерге ана тн универсал задар емес, барлы материалды лемге де орындалады. Физикалы задылытар баса да жаратылыстану салаларына орындалады. Жне брыннан осы кезге дейін згеріп келген кеістік, уаыт жне материя туралы тсінік береді. Ертедегі философтар лем брыннан болан жне болады да, онда периодты трде ртрлі катаклизма болып трады деп есептелген. Діни аыз бойынша лем ертеде, бір уаытта пайда болан делінеді.

Кеістік, уаыт жне материяны алашы ылыми анытамасын англия физигі Исаак Ньютон (1642-1727) берген болатын. ылымны йарымы бойынша абсолют кеістік –материяны ендіруші, абсолют уаыт –узатылы, ал материя жеке кірпіштер мен бостытан трды дейді. Ньютонны тжырымы бойынша, кестік уаыт жне материя згермейді, ол мгілік; кеістік біртекті (изотропты) ш лшемді; уаыт здіксіз жне біралыпты теді делінеді. Сонымен, Ньютонны зі жне оны идеясын жатаушы алымдар: абсолют уаыт деген абсурд, яни абсолют кеістікке ешандай наты денелер жо, абсолют уаытта наты озалыс пен процестер болмайды деген. Абсолют кеістік пен абсолют уаыт тек ана наты денелер наты озалыстар мен процестерде саталатын «уыс» деген тжырыма келген еді. лы алым денеорнын жне оны озалысын анытау шін заттармен толтыран салыстырмалы кеістік, яни сана жйесі ретінде алынан баса бір денемен салыстыру керек дейді. Кеістік, уаыт жне материя туралы жаа тсінік А. Эйнштейнні салыстырмалы теориясы мен В. Гейзенберг (1901-1971) пен Э. Шредингерді (1887-1961) квантты механикасынан туындады. Эйнштейн теориясы бойынша кеістік -згермейтін абсолют босты, созылып, иіледі жне майысып згереді. Уаыт пен кеестік материямен, уаытты туі материя озалысымен жне кеістік материямен, уаытты туі материя озалысымен жне кеістік асиеті материны таралуымен байланыстырады. Сонымен, кеістік, уаыт жне материя туралы тсінік бізді білім жйеміздегі крделі мселелер атарына жатады. йткені, физикалы задылытар мен негізгі принциптер кеістік пен уаыта сйенеді. Кеістік біртекті, изотропты, здіксіз, евклидті жне ш лшемді. Бертектілерде кеістікті барлы нктелеріндегі асиеттер згермейді, изотроптыта –кеістікті барлы баыты бірдей; здіксіздік –нктелер аралыында зіліс болмайды; евклидтікте –бізді кеістігіміз жазы болып келеді деген маынаны сипаттайды. Жалпы салыстырмалы теория бойынша материя бір баытта теді. Жалпы салыстырмалы теория бойынша уаытты жрісіне гравитациялы массаны таралуы сер етеді. Физикалы задарды сипаттамалары зерттелетін былыстара юайланысты болады. Сондытан, микро –макро, -мегалемдер туралы сз озау ретті. Микродниені объектісі молекулалар, атомдар, элементар блшектер; макролемде –тірі клеткаларды, адам мен жерді; мегалемге –галлактикалар мен жлдыздарды, яни барлы лемді жатызуа болады. Микролемге классикалы физика задары; микроэлемге квантты физика задары; мегалемге арнаулы жне салыстырмалы теория орындалды. Сонымен, физикалы теорияларды белгілі –бір олдану шекарасы болады. Дене мен оны озалыс жылдамдыы онша лкен болмаан кезде классикалы физика задары пайдаланылады. Масса те лкен жне жылдамды кбірек болса –салыстырмалылы теориясын, ал микроблшектерді зерделенгенде –кваннты физиканы олданамыз. зынды пен уаытты эталонды бірліктері метр мен секунд жне олар туралы тсініктер згертіп отыранын ылым крсетеді. зіргі кезде 1 метр дегеніміз жарыты ваккумдегі 1/299792458 секундта жрген жолын сипаттайды, яни жарыты вакуумдаы жылдамдыы 299792458 м/с те болады. Секунд дегеніміз электромагниттік сулелеудегі цезий атомны екі аса жіішке негізгі кйлерден теуге блінеді. Брыны кезде, 1 метрге Жер экваторыны 1/4х10⁷ блігі алынатын жне эталон платина мен иридий оспасынан жасалынан стержень алынан еді. Секунд шін алынан орташа кндік тулікті 1/86400 (жер айналасыны периодына жаын шама) блігі белгіленген болатын. Салыстырмалы теорияда бкіл лемге тн, ал квантты механикада –микролемдік физикалы универсал задар тжыфрымдаланмен оларды танып, тсінуге белгілі бір жйелілік пен байланыс ажет. Бл ілімдер ашанда жетіліп отырады жне те нзік былыстарды тсінуге ммкіндік береді. Физика табиаттаы былыстарды зерттейтіндіктен, физикадаы модельдеу дл суреттеме бере ала ма? –деген сра туындайды. Бл сра тек ойлау арылы шешілмейді, біз ылым нтижесіне сенеміз, йткені ол табиаттаы былыстарды тсінуге ммкіндік береді. лемдегі барлы заттар бірдей элементтен тзілген, табиат заы бріне орта. Табиатта тіп жатан эволюция тірі организм трізді, физикалы тсініктер мен теорияларды згертіп, жаартып отырады. ылымда да табиаттаы сияты тратылы пен трасызды бой алады. Эволюция жолы бірде біркелкі болса, кейде кенеттен лкен згеріске тсетін процесстерден трады. Мысалы, ХІХ –ХХ асырларда физикадаы ылыми ткеріс аса жаа жлдыздаы опарылыспен пара –пар деуге болады. Сонымен, лемні зіргі бейнесі орныты, рі траты, тзу емес жне ешашан айталанбайтын процестерден тратындыын естен шыармауымыз керек.