Дауысты дыбыстар: жуан, жіішке; ашы, ыса; еріндік, езулік дауыстылар, емлесі

Фонетика

Аза ліпбиі, дыбыс, ріп

Фонетика– тіл дыбыстарынзерттейтін тіл біліміні бір саласы. Фонетика – гректі фоне – дыбыс деген маынаны білдіретін сзі. Фонетика дыбыстарды жасалуын, айтылуын, естілуін, буын, екпін, интонацияныарастырады. Тіл дыбыстары кпе, дауыс шымылдыы, ауыз жне мрын уысы, тадай, тіл, ерін ситы сйлеу мшелері арылы жасалады.

Ліпби – жазуда олданылатын ріптерді рет тртібідегенді білдіретін араб сзі. ріп – дыбыстарды жазудаы табасы. аза халыны жазу-сызуы араб ліпбиіарылы алыптасан. Араб ліпбиіні негізінде 24 ріптен тратын аза ліпбиіні емлесін тзіп, задастырылан нормасын жасаан –А.Байтрсынов.

ліпби шрет згерді: 1) араб ліпбиі; 2) латын ліпбиі; 3) орыс ліпбиі.аза жазуы араб ліпбиінен 29 ріптен тратын латынліпбиіне 1929 жылы кшті. Латын ліпбиіне кшкеннен бастап бас ріппен жазу пайда болды. 1940 жылы араша айынан бастапорыс ліпбиіненегізделген аза ліпбиі олданыла бастады.

Орыс ліпбиіне негізделген аза ліпбиінде аза тіліне тн тоыз ріп бар. Олар: , , , , , , , , і.аландары – орыс тілі мен аза тіліне орта ріптер.

Дауысты дыбыстар: жуан, жіішке; ашы, ыса; еріндік, езулік дауыстылар, емлесі

Тіл дыбыстарыекігеблінеді: 1) дауыстыдыбыстар; 2) дауыссыз дыбыстар. Дауысты дыбыстар саны – 12.Олар: а, , о, , е, ы, і, , , и, э, (у).Дауысты дыбыстар кпеден шыан ауаны кедергіге шырамауыарылы ннен жасалады.

Дауысты дыбыстар тілдіатысына арай екіге блінеді: 1)жуандауысты дыбыстар: а, о, ы, у.Жуан дауысты дыбыстарды айтанда тіл кейін шегініп, тіл сті дестенеді. 2) жіішке дауысты дыбыстар:, , і, е, и, э, у.Жіішке дауысты дыбыстар тілді ілгері созылуы арылы жасалады.

аза тілінде сздер не тек жуан дауысты дыбыстардан, не жіішке дауысты дыбыстардан ралады. Мысалы, тек жуан дауысты дыбыстардан ралан сздер: арыстан, ау, раат, араторай, дауылпаз, тасбаа т.б. Тек жіішке дауысты дыбыстардан ралан сздер: мір, кктем, жгері, мереке, кміс, ілгішт.б.

Баса тілден енген сздер, ос сздер мен біріккен сздер жуан дауысты мен жіішке дауыстыны араласып келуінен жасалады. Ондай сздер аралас дыбысты сздер деп аталады. Мысалы, емтихан, синтаксис, жн-жосы, ота-текте, азы-тлік, Теміразы, Екібастз, кзарас т.б.

Дауысты дыбыстар жатыатысына арайашы жне ыса болып екіге блінеді: 1) ашы дауыстыларжаты ке ашылуы арылы жасалады. Олар: а, , о, , е, э. 2) ыса дауыстылыр:ы, і, и, , , у. ыса дауыстылар жаты тар ашылуыарылы жасалады. Тек ашы дауыстылар арылы жасалан сздер: орман, ле, ке, деп, баыт, т.б. Тек ысадауыстылар арылы жасалан сздер: ызыты, ыдыс, ірімшік, ілгіш, киік, ыру, т.б.

Дауысты дыбыстарерін мен езуді атысына арай еріндік жне езулікболып екіге блінеді: 1) еріндікдауыстылар: о, , , , у.Еріндік дауыстылар ерінні ала арай созылып, дгеленуінен жасалады. 2) езулікдауыстылар езуді кейін тартылуы арылы жасалады. Олар:а, , е, и, э, ы, і.Тек еріндік дауысты дыбыстар атысан сздер: осу, ру, лу, клут.б. Тек езулік дауысты дыбыстар атысан сздер: аыл, демі, отырышы, егінші, ебекшілт.б.

аза тілінде сзді алашы буынындаы еріндік дауыстыларкейінгі буындардаы езулік дауыстылардыайту кезінде зіне сатып, еріндік дауыстыа айналдырып алады. Бл ерін ндестігі немесе айтылуы менжазылуында айырмашылы бар сздер деп айтылады.

 

 

ЖАЗЫЛУЫ	АЙТЫЛУЫ
ры Жгері Жмыс Кіл Кркем нер Орын	р Жгр Жмс Кл Кркм нр Орн

 

аза тілінде дауысты дыбыстар буын таламайтынжне буын талайтынболып екіге блінеді.

Буын таламайтын дауысты дыбыстар: а, е, ы, і. Буын таламайтындауысты дыбыстарсзді барлы буынында жазыла береді. Мысалы, балалы, ызыты, ынтыма, береке, инелік, ебекшіл, ертегішіт.б.Буын талайтын дауысты дыбыстар: , о, , , негізінен сзді бірінші буынында жазылады, тек баса тілден енген сздерде, ос сздермен біріккен сздерде, адам аттарында ана сзді екінші, шіншібуындарында кездеседі.

 

БАСА ТІЛДЕН ЕНГЕН СЗДЕР	ОС СЗДЕР	БІРІККЕН СЗДЕР
Ку Ддмал Кмн Антоним Лото Мазмн Малмат Мжбр Дстр	п-демі Дрі-дрмек Той-томала л-тан Ат-кпір Дние-млік Салт-дстр Кндіз-тні Кмбір-кмбір	Аягз араткел Орынбор Кнетоз Атан Айнагл Меділ Жанбота Келіссз

 

Кейбір сздерде сзді соында дыбысы айтыланымен а дыбысы жазылады.

АЙТЫЛУЫ	ЖАЗЫЛУЫ
Рзин Жмил Рсу Жйлу Шй Кітп	Рзина Жмила Рсуа Жайлау Шай Кітап

Ы, іріптеріне аяталан сздерге тйы етістіктіу жрнаы жалананда ы, і ріптері тсіп алады. Мысалы, оы+у=оу, тоы+у, обалжы+у=обалжу, бекі+у=беку, жекі+у=жеку, ірі+у=іру, т.б.

Соы буынында ы, і ріптеріне бар сздерге туелдік жалауыны ІІІ жаыныжалауы жалананда тбірдегіы, іріптері тсіп алады. Мысалы, халы+ы=халы, брік+і=бркі, крік+і=кркі, т.б.

Й, ы, і ріптеріне біткен сздерге тйы етістікті у жрнаы жалананда юрпі жазылады. Мысалы, той+у=тою, жай+у=жаю, байы+у=баю, кейі+у=кею, т.б.

Я, юріптері й+а, й+о дыбыстарыны осындысы болып келеді, де осарлы дыбыстардеп аталады. Я, юатысансздерайтылуы мен жазылуында жне дыбыс саны мен ріп санында згеріс бар сздерболып табылады. Мысалы, оян – ойан, аю – айу, ою – ойу, т.б. Тек айуан, хайуан, кейуана, диуана, миуа, иуазсздерінде юрпі жазылмайды. И азаты тл сздерінде осарлы ый жне ій дыбыстарыны осындысы болып айтылады, біра жазыланда жала итрінде жазылады.

 

 

АЙТЫЛУЫ	ЖАЗЫЛУЫ
Жыйын ыйын Тыйын Ыйы Кійім Кійіт Ійне	Жиын иын Тиын Иы Киім Киіт Ине

 

Мндай сздер ріп саны мен дыбыс санында, айтылуы мен жазылуында айырмашылы бар сздердеп аталады.

осарлыый ріптері тексый, тыйтбірінен тараан сздерде жазылады. Мысалы, сый, сыйлы, сыйлау, сыйласты, сыйымды, сыйлы;тый, тыйым, тыйылу, тыю, тыяды, тыйдыр, тыйызу, тыйыл, т.б.

Йы, йі ріптеріне аяталан сздерге ксемшені й жрнаы жалананда, соы ый, ій ріптеріні орнына ижазылады. Мысалы, байы+й+ды=байиды, кейі+й+ді=кейиді, йы+й+ды=йиды, т.б.