Дауыссыз дыбыстар: ата, я, нді дауыссыздар, емлесі

кпеден шыан ауаны кедергіге шырауы арылы жасалан дыбыстар дауыссыз дыбыстардеп аталады. Дауыссыз дыбыстар н мен салдырды атысына арай шке блінеді: Олар:1) ата дауыссыздар; 2) я дауыссыздар; 3) нді дауыссыдар.

1.ата дауыссыз дыбыстар салдырдан жасалады. ата дауыссыз дыбыстар: п, ф, к, , т, с, ш, щ, х, ц, ч, .

2. ядауыссыз дыбыстар: б, в, г, , д, ж, з– салдыр мен нні атысы арылы жасалады. я дауыссыз дыбыстарда ннен салдыр басымыраболады.

3. н мен салдырдыатысынан жасалып, салдырдан нбасым болатын дауыссыз дыбыстар нді дауыссыздыбыстар деп аталады. Олар: р, л, й, у, м, н, .

ата дауыссыз дыбыстар мен я дауыссыз дыбыстар жпрайды. Олар: п-б, ф-в, к-г, -, т-д, с-з, ш-ж.Бл дыбыстар жп рауа абілетті дауыссыз дыбыстар деп аталады.

Х, ц, щ, ч, дауыссыз дыбыстары жп рауа абілетсіз дауыссыз дыбыстарболып табылады.

Рпі ешашан сзді басында жазылмайды. Б, г, д ріптері азаты тл сздеріні соында жазылмайды.В, ц, ч дыбыстары орыс тілінен енген сздерде жазылады. Мысалы, вагон, циркуль, Чапаев, т.б.

азаты тл сздерінде л, рдыбыстарыны алдынаны, ідыбыстары айтылады, біражазылмайды.

 

АЙТЫЛУЫ	ЖАЗЫЛУЫ
Ыриза Ыраат Ырас Іре Ірет Іреніш Ылайы Ыла Ылажсыз Ылакес Ілебіз Ілезде	Риза Раат Рас Ре Рет Реніш Лайы Ла Лажсыз Лакес Лебіз Лезде

 

Б, в, г, д я дауыссыз дыбыстарына біткен баса тілден енген сздергеосымшаата дауыссызданбасталып жаланады. Мысалы, арабтар, архивтен, педагогпен, Ленинградты, т.б.;

кт, мб, нг, ск, мп дауыссыздарына біткен баса тілден енген сздергеосымша ы, іднекер дыбыстары арылы жаланады. Мысалы, фактімен, ромбыны, митингіге, киоскіден, штампылау, т.б.;

4

лл, мм, сс, тт, зд, ст,дауыссыз дыбыстар тізбегіне біткен баса тілден енген сздерге осымша жаланандасоы осымшатсіп алады. Мысалы, металл – металды, грамм – грамдап, класс – класы, киловатт – киловатпен, подъезд – подъезде, машинист – машиниске, тракторист – тракториске, т. б.;

щ рпі азаты байыры санаулы сздерінде ана жазылады. Мысалы, ащы, тщы, кеще;

Х дыбысына біткенбаса тілден енген сздерге осымша жуан трде жаланады. Мысалы, тарихты, цехта, т.б.

У дыбысы дауыссызболады:

1) сз соында дауысты дыбыстан кейін келсе, тау, дау, бау, атау, олдау, дайындау, тербеу, т.б.

2) сз басында дауысты дыбысты алдында келсе, уаыт, уде, уаыз, уы, уж, укіл, т.б.

3) екі дауысты дыбысты ортасында келсе, дуір, жауын, суір, бауыр, тауы, туір, т.б.

Ьбіткен сздерге осымша дауыссыз дыбыстан басталып жаланса, тбірдегі ь саталады. Мысалы,табельге, рояльмен, ал дауысты дыбыстан басталан осымша жаланса, ь саталмайды. Мысалы, табелі, роялім, т.б.

Буын трлері: ашы буын, тйы буын, бітеу буын. Тасымал

Сз рамындаы бір немесе бірнеше дыбыстар тобынан жасалан фонетикалы блшек буындеп аталады.

Дауыстыдыбыстар буын рауа негіз болады. Дауыссыздыбыстар буын рай алмайды. Сзді рамында аншадауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Мысалы,арлыаштарды деген сзде бес дауыстыдыбыс бар, яни сз бес буыннан ралан.

аза тілінде буынны ш трі бар: 1) ашы буын; 2) тйы буын; 3) бітеу буын.

Бір дауысты дыбыстан ралан жнедауыссыз дыбыстанбасталып, дауысты дыбыса аяталан буынашы буындеп аталады. Мысалы, а-на, ба-ла, да-ла, бе-ре-ке, -ке, ша-а-ла, же-ті, та-а, т.б.

Бір ана дауысты дыбыстан ралан буынжала ашыбуын деп аталады. Мысалы, -же, -лы, -кі, а-та, т.б.

Тйы буын дауысты дыбыстанбасталып, дауыссыз дыбыса аяталады. Мысалы, айт, р, ант, н, лт, а, рт, й, арс, ел, рт, т.б.

Дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысааяталан, яни ортасы дауысты дыбысекі шеті дауыссыз дыбысболып келген буынбітеу буын деп аталады. Мысалы, Блт, жер, ант, той, рт, тау, жрт, жез, трт, дос, серт, гл, мрт, ол, бырт-бырт, сарт-срт, жар-жр, сз, кз, май, д, длдл, мазмн, жолдасты, т.б.

Тасымал. Екпін.

Жазу барысында бір жола сыймаан сз буын жігі арылы арылы екінші жола тасымалданады. Тасымалдауыссыз дыбыстан басталып жасалады. Мысалы, а-раторай, ара-торай, аратор-ай; кн-делікті, кнде-лікті, кнделік-ті, т.б.Санаулы сздердауысты дыбыстанбасталып тасымалданады. Мысалы, ау-ыл, бу-ын, и-ыр, жи-ын,т.б.

Тмендегі сз трлері тасымалданбайды:

1. Бір буынды сздерді тасымалдауа болмайды: нан, кл, ор, ел, крт, жрт,т.б.

2. Жалыз ріпті бірінші жола алдыруа немесе екінші жола шыаруа болмайды.: ана, ата, лы, екі, я, ю, тыю, ия, т.б.

3. ысартылып жазылан адам есімін тегінен бліп тасымалдауа болмайды: А.нанбаев, М.уезов, С.Торайыров, Г.Дулатова, т.б.

4. ысартылып жазылан лшем атауларын алдындаы саннан бліп тасымалдауа болмайды: 11-сынып, ХХІ асыр, 2012 жыл, 22 наурыз,

70 км, 52 кг, 120 г,т.б.

5. Бас ріптері, бас ріп пен сзді басы буынынан ысаран сздер тасымалданбайды: Р, Б, азУ, БТУ,т.б.

Сз ішіндегі бір сзді, бір буынны, бір дыбысты ктерікі айтылуы екпін деп аталады. аза тілінде екпінсздісоы буынынатседі.

Екпін 1) сз екпіні, 2) ой екпіні, 3) тіркес екпіні, 4) дыбыс екпініболып блінеді.

Сз екпіні – екі немесе кп буынды сзді бір буыныны ктерікі айтылуы. Кктем таыны мншалыслулыын брын байамапты.

Ой екпіні – сйлем ішіндегі бір сзді ошаулап, даралап бліп айту. Ой екпіні тсетін сз кбінесебаяндауыштыалдында трады. Мысалы, Тілекті кесі ерте Астанадан келеді. Ерте Астанадан Тілектікесі келеді. Тілекті кесі Астанадан ерте келеді.

Бірнеше сзді тізбектеліп келіп бір ана екпінге ие болуы тіркес екпінідеп аталады. Мысалы, ар-ждан, зын бойлы, нсіз алды, оыр ала, тбе шашы тік трды, ла ой, т.б.

Бір сзді ішіндегі бір дыбысты ктеріп, созып айту дыбыс екпіні деп аталады.

Дыбыс екпіні уанышты кіл кйді білдіргенде дауысты дыбыса тседі: тама-ша-а, жара-а-йсы, т.б.Ренжу, ынжылу сезімін білдіргенде дауыссыз дыбыса тседі: отыр-р-р, тот-тат, ж-жап есікті, т.б.