Омонимдер. Синонимдер. Антонимдер

Маыналары бір-біріне арама-арсы сздер антонимдер деп аталады. Мысалы, елгезек бала-тілазарбала,шабанат-жрдекат,іскерадам-олаадам, жасымінез-жаманмінез, исыааш-тзуааш,татукрші- аразкрші, т.б.Тілімізде антоним сздер маал-мтелдерде, жмбатарда кп кездеседі. Мысалы, Ащы ментщынытатан білер, алыспенжаындыжортан білер. Азсз – алтын, кпсз – кмір,т.б. Осы мысалдардаы ащы-тщы, алыс-жаын, аз-кп сздері – маыналары бір-біріне арама-арсы айтылан антоним сздер.

 

Омоним – сырты тласы: айтылуы, естілуі, жазылуы бірдей, маыналары р трлі сздер. Сырты тласы жаынан омоним сздер мен кп маыналы сздер сас болып келеді. Омонимболуды негізгі белгісі сздерді арасындамаыналы байланыс болмайды, яни омоним сздер р трлі маынада олданылады,ал кп маыналы сздерді арасында маыналы байланыс болады, кп маыналы сздер бір сз табынан болып, бір негізден тарайды. Мысалы, Басыды жоары ктеріп, аяыды жылдам бас деген сйлемдегі бассзі омоним, себебі бірінші бассзі адамны дене мшесі – не? деген сраа жауап беретін, затты ым атауы болатын зат есім, екінші бас сзі – не істе? деген сраа жауап беретін имыл-рекет атауы болатынетістік. Ал Талды басына арлыаш я салыпты. Жолаушылар блаты басына келіп демалды деген сйлемдердегі бассзі – кп маыналы сз, себебі 1) бір нрсені бастау алатын жері деген бірдей маынаа ие болып тр; 2) екеуі де бір сз табынан зат есім болып тр.

 

Айтылуы, естілуі, жазылуы р алуан, маыналары бір-біріне жаын, жуы мнді сздер синонимдер деп аталады. Синонимге тн негізгі белгілер: 1) синоним сздер р трлі дыбысталады; 2) синоним сздерді маынасы бір-біріне жаын болып келеді; 3) синоним сздер бір сз табынан болады.Мысалы, Апатты аймаа кмекші, жрдемші топ келді деген сйлемдегі кмекші, жрдемші сзі біріні орнына бірін ауыстырып олдануа болатын, маыналары бір-біріне жаын, бір сз табынан болан синоним сздер. Тілімізде синоним сздер зат есімдерден, сын есімдерден, етістіктерденжнестеулерден кездеседі.

Зат есімнен болан синонимдер	Сын есімнен болан синонимдер	Етістіктен болан синонимдер	стеуден болан синонимдер
Ел Халы Жрт Кпшілік Жамаат	Слу демі Келбетті Ажарлы Крікті	Кездесу Дидарласу шырасу Жолыу	Алыс ашы Шалай иян

 

Кейбір сздерді синонимдері траты тіркес трінде де кездеседі. Мысалы, слу, демі, крікті сзіні фразеологиялы синонимі ріп ауыза саландай, ызды жиан жгіндейболса, алыс, ашы сзіні траты тіркес тріндегі синонимі ит арасы иянда, ит лген жер.

Табу. Эвфемизм. Дисфемизм

Табу – ескі наным-сенім, мифтік ым бойынша атын атауа тыйым салынан сздер. Табу сздер тмендегідей негізде алыптасан:

1) Табиатты длей кшіне байланысты трмыс-тіршілікке ауіпті сздерді атын атауа тыйым салынан. Мысалы, жай тсті десе, адама ырсыы тиеді деген сеніммен жай сзін жасыл сзімен алмастырып олданан;

2) Адам міріне ауіп-атер тндіретін жыртыш адар мен жндіктерді атын атамай баса сзбен ауыстырып олданан. Мысалы, асырды атын тура атаса, мала шабады деген орыныштан асыр сзін ит-с, лыма деген сздермен алмастырып олданан;

3) Адамды опат ылатын ауру аттарын да атауа тыйым салынан. Мысалы, шешек ауруыны атын атамай, оны орасан деген сзбен ауыстырып айтан;

4) азаты дет-рпы бойынша жаа тскен келін айын жртындаы адамдарды атын тура атамай, оларды бойындаы, мінез-лындаы ерекшелігіне орай райсысына ат ойан. Мысалы, ыздара, йел адамдара Аылдас, Ерке ыз, Еркем, Шырайлым, Айнамкз, т.б. десе, ер балалара, ер адамдара Шыра. Мырза жігіт, Тре бала, Би аа, т.б.

Тіл білімінде лаа трпідей тиіп, жаымсыз, трпайы естілетін сздерді сыпайы, жаымды сздермен ауыстырып айту эвфемизм деп аталады. Эвфемизм ойды кркем трде бейнелеп жеткізу шін олданылатын, мдениеттілікті, сыпайылыты білдіретін сздер болып табылады.

Дисфемизм– маынасы жаынан эвфемизмге арама-арсы деби тілге жатпайтын, трпайы, дрекі трде айтылатын, біреуді орлау, кеміту масатында пайдаланылатын сздер.