Траты тіркестер. Маал-мтелдер

Екі немесе одан да кп сзді тіркесуі арылы жасалатын, рамындаы сздерді орнын ауыстыруа келмейтін, брі ттасып бір маынаа ие болатын, бір сйлем мшесіні ызметін атаратын тіркестер –траты тіркестер – фразеологизм деп аталады. Мысалы, Екі иыына екі кісі мінгендей деген траты сз тіркесі денелі, тлалы, иыты деген бір ана маынаны білдірсе, Аяы аяына жпады траты тіркесішапша, тез жрдідеген ымда олданылып тр. Траты сз тіркестері мен еркін сз тіркестеріні зіне тн айырмашылыы болады

 

Бір-біріне антоним болатын траты сз тіркестер:

Бетінен оты шыты (ялды) – Беті блк етпеді(ялмады).

Зресі шты (орыты) – уанышы ойнына сыймады (уанды)

олы олына жпады (тез имылдады) – Саусаыны шын имылдатпады (озалмады, еш нрсе істемеді)

Бір-біріне синоним болатын траты сз тіркестер:

ріп ауыза саландай; ызды жиан жгіндей– слу, демі, крікті, келбетті; сем, т.б.

Ит лген жер; ит арасы иянда – алыс, ашы, шалай;

Ит терісін басына аптады; жерден алып, жерге салды– рысты, скті, балааттады.

МААЛ-МТЕЛДЕР

Маал-мтелдер де траталан, алыптасан сздер тобы болып табылады. Маал-мтелдердегі сздерді де орнын баса сздермен алмастыруа келмейді. Бірге айтыланымен маал мен мтелді бір-бірінен зіндік ерекшелігі, айырмашылыы болады:

1. Маалды мазмнында істі себебі мен салдары бірге айтылып, шарты мен нтижесі атар беріледі. Мысалы, (Егер) ісім нсін десе, (онда) ебек ет. Ал мтелде істі салдары айтылып, себебі айтылмайды. Мысалы, Сабыр тбі – сары алтын.

2. Маал рылысы жаынан кбінесе рмалас сйлем болып келеді. Мысалы, Ебек етпесе, елге кпелеме; егін екпесе, жерге кпелеме.Ал мтел рылысы жаынан кбінесе жай сйлемге рылады. Мысалы, Кп ткірсе – кл. Баса пле тілден. т. б.

МААЛ	МТЕЛ
Туан жердей жер болмас, Туан елдей ел болмас.	Саяз су сарырап аады.
Бірлік болмай, тірлік болмас.	Жеілтектік жара жыар.
сталы ел озар, стасыз ел тозар.	айтып кірер есікті атты жаппа.
Жасыдан йрен, жаманнан жирен.	Туекел кемесі суа батпайды.
лды яты – кеге, ызды яты – шешеге.	Сиырды сті тілінде.

 

Кнерген сздер. Жаа сздер

Кнерген сздер – тарихи шыармаларда ана кездесетін, олданыстан шыып алан, маынасы кмескі сздер. Кнерген сздер екіге блінеді: 1) тарихи сздер; 2) архаизмдер.

Тарихи сздер– ескі заманда олданылан, дуірі ткен тарихи сздер атауы. Тарихи сздер бірнеше салаа блінеді:

–ел басаруабайланысты атаулар:хан, патша, узір, би, аа слтан, болыс, ауылнай, т.б.

– пайдаланудан шыып аланару-жара атаулары: сада, жебе, сауыт, айбалта, найза, адырна, т.б.

– кеес дуірі тсында олданыланкімшілік сздер: ызыл скер, ызыл отау, т.б.

Архаизмдер – халыты трмыс-тіршілігіне, салт-санасына, дет-рпына байланысты олданылатын, р дуірде згеріп, баса сздермен ауысып отыратын ескірген сздер. Архаизмдерге мынандай сздер жатады:

Мата атаулары: патсайы, тора, биасап, дрия, т.б.

Дет-рып атаулары: бесік да, сауын айту, рын бару, т.б.

Й трмысына атысты атаулар: жаппа, лашы, саптыая, кебеже, бдіре, шидем, кпі, шекпен, сукеле, т.б.

Тілімізде айтадан жааран кнерген сздер де кездеседі. Олара:

Діни ым атаулары: жаназа, имам, мешіт, ораза, жайнамаз, т.б.