Сз тласы. Туынды сз, жасалуы. Тбір мен осымша. осымшаны трлері
Морфология сз жне оны формаларын тексереді. Сз формасына сзді негізгі жне туынды тбірі, біріккен, осарланан, ысаран сздер,р трліосымшалар: сз тудыратын, сзге осымша маына беретін, сз бен сзді байланыстыратынтрлері енеді.
Морфология сзді топтара бліп, оларды райсысына тн грамматикалы формаларын анытайды. рсз табына тн категорияларды ерекшелігін арастырады.
Сз тбір мен осымша сияты трлі блшектерден трады. Сзді бастапы маына беретін е тпкіблшегітбір деп аталады. Мысалы, жасы, ылым, адам, дптер, тау, зен, тіле, кр, тап, парасат,т.б. Тбірге жаланан блшек осымшадеп аталады. Мысалы, жасы+лы, ылым+ды, адам+ды, дптер+ге, тау+лар,зен+де, тілек+тес, табыс+ты, парасат+ты+лы, адам+гершілік, ана+сы+мен. т.б.
осымша жаланан сз осымшалы сздеп аталады.
осымшаныекітрі бар: 1) жрна; 2) жалау.
осЖрна зі жаланан сзді маынасын згертіп, жаа сз тудырады жне зі жаланан сзді ре мнін трлендіреді.
Жрна екіге блінеді: 1) сз тудырушы жрнатар; 2) сз трлендіруші жрнатар.
Сз тудырушы жрна зі жаланан сзді маынасын згертіп, жаа сз тудырады. Мысалы, аыл + ды +лы, кр + еген+ ді + лік, діс + кер + лік, талам + паз + ды, сз + еген, шаш + ыра + ы, би + ші, обыз +шы, м + айт, шл + ейт, т.б.
Сз трлендіруші жрна зі жаланан сзді ре мнін ана трлендіреді, негізгі маынасын згертпейді, жаа сз тудырмайды. Мысалы, жапыра + ша, кл + шік, ора + шы, апа + тай, ата + й, сар + ыш, ыз +ылтым, а(а) + еке, т.б.
Сз тласына арай екіге блінеді: 1)негізгі сз; 2) туынды сз.
Негізгі сз – ары арай блшектеуге келмейтін тбір тладаы сз.
Мысалы, жлдыз, же, оы, сегіз, шапша, бгже, раут.б.
Туынды сз – жрна жалану арылы жасалан сз. Мысалы, жлдыз+шы, жеіл+дік, оы+мысты, бой+ша, бгже+де, рау+ла, ебек+тен, сабыр+лы, дін+дар, арба+кеш, кітап+хана+шыт. б.
Туынды сзр трлі сз табына сз тудырушы жрна жалану арылы жасалады.
| Зат есімнен жасалан туынды сз | Сын есімнен жасалан туынды сз | Сан есімнен жасалан туынды сз | Етістіктен жасалан туынды сз | стеуден жасалан туынды сз | Еліктеу сзден жасалан туынды сз | Одаайдан жасалан туынды сз |
| Сапалы Мейірім-ді | Тазалы Жасы- лы | штік Онды | Тапыр Сезгіш | Сонша-ма Осынша- ма | Тарсыл Грсіл Ербеде | Ойбайла Шреле |
Тіліміздебір тбірден р трлі жрна жалануарылы тараан сздер де кездеседі. Мысалы, н ндір, нгіш, нім, нгіз, ндіріс, т.б. Мндай сздер тбірлес сздер деп аталады.
Жалау – зі жаланан сзін екінші сзбен арым-атынаса тсіріп, сз бен сзді байланыстырып, жаластырыптратын грамматикалы тла. аза тілінде жалауды трттрі бар: 1)кптікжалау; 2)туелдік жалауы; 3)септікжалауы; 4) жіктік жалауы.
Кптік жалаулары: -лар/лер, -дар/дер, -тар/тер зі жаланан сздерге кптік маынабереді. Кптік жалаулары буын ндестігі бойынша жаланады.
Кптік жалауыны буын ндестігі бойынша жалануын тмендегідей кесте арылы крсетуге болады.
| С З Д Е Р | Ж А Л А У Л А Р |
| Дауысты дыбыстара; нді р, й, у дыбыстарына аяталса | -лар, -лер |
| я дыбыстара; нді м, л, н, дыбыстарына аяталса | -дар, дер |
| ата дыбыстара; Орыс тілінен енген б, в, г, д дыбыстарына аяталса | -тар, -тер |
Кптік жалауы мынандай жадайда жаланбайды:
1. Жеке даралап санауа келмейтін заттарды аттарына:ант, су, шаш, тз, май, бидай, кріш, мата, т.б.
2. Халы, ру, ел аттарына: найман, аза, арын, збек, татарт.б.
3. Адамны ішкі сезімін білдіретін дерексіз зат есімдерге: уаныш, тілек, аыл, парасат, жасылы, мейірім, ізеттілік, кмек, жолдастыт.б.
4. Алдынан сан есім келген зат есімдерге:жеті нан, жиырма оушы, алпыс балуан, тосан жылы, мы ой, сексен тйет.б.
5. Алдынан кп, аз, бірталай, ыруар сияты сздер тіркесіп келген зат есімдерге кптік жалауы жаланбайды: кп адам, ыруар аржы, бірталай уаыт, аз жмыс, лденеше оушы, бірнеше кітап т.б.
Туелдік жалау –ш жаты біріне меншіктілікті білдіретін грамматикалы категория. Сздерді туелдік жалауын абылдауы туелдену деп аталады.
Туелдікті екі трі бар: 1) Оаша туелдеу бір не бірнеше затты бір адама ана меншікті екенін білдіреді. Мысалы: мені арманым, сені масаты, оны пікірі, сізді ойыыз.
Орта туелдеу бір не бірнеше затты бірнеше адама меншікті екенін білдіреді. Мысалы: Бізді досымыз, оларды заттары, сендерді кітаптары, сіздерді інілерііз.
| ОАША ТУЕЛДЕУ | ОРТА ТУЕЛДЕУ |
| Мені анам, кітаптарым Сені ана, кітаптары Сізді анаыз, кітаптарыыз Оны анасы, кітаптары | Бізді ініміз, кітаптарымыз Сендерді іні, кітаптары Сіздерді інііз, кітаптарыыз Оларды інісі, кітаптары |
Туелдік жалауы негізінен зат есімге жаланады, сондай-а заттанан баса сз табына да жаланады. Мысалы, біз бесеуміз, кзіні аы мен арасы, т.б.
Туелдік жалауы -нікі, -дікі, -тікі трінде де кездеседі. Мысалы, Семейдікі, кітапхананікі, Тілектікі, т.б.
Септік жалау –сздерді бір-бірімен байланыстырып, жаластырып, оларды зара арым-атынаса тсіріп тратын осымшаны трі. Сздерді жалауларды абылдап, згеру жйесі септеу немесе сздерді септелуі деп аталады. аза тілінде жеті септік бар. Олар: атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шыыс, кмектес.
Септікдеген термин – сеп, жрдем, кмек, днекердеген ымды білдіретінсздер.
рбір септіктегі сз белгілі бір сратара жауап береді. Сраа сйкес р септікті арнаулы осымшаларыболады, олар септік жалаулары деп аталады. Септік жалаулары р сзге буын жне дыбыс ндестігіне байланысты р трлі нсада жаланады.
| СЕПТІКТЕР | СРАТАРЫ | СЕПТІК ЖАЛАУЛАРЫ |
| Атау септік Ілік септік Барыс септік Табыс септік Жатыс септік Шыыс септік Кмектес септік | Кім? Не? Кімні? Нені? Кімге? Неге? Кімді? Нені? Кімде? Неде? айда? Кімнен? Неден? айдан Кіммен? Немен? | жалауы жо -ны/ні, -ды/ді, -ты/ті -а/ге, -а/ке, -на/не, -а/е -ны/ні, -ды/ді, -ты/ті, -н -да/де, -та/те,-нда/нде -нан/нен, -дан/ден, -тан/тен -мен, -бен, -пен, -менен, -пенен, бенен |
Септеуді екітрі бар: 1) жай септеу; 2) туелді септеу.
1) Жай септеу – септік жалауыны тбір сзге бірден жалануы.
Жай септеу лгісі:
Атау септік – кім? не? Дос, ке, гл
Ілік септік – кімні? нені? Досты, кені, глді
Барыс септік – кімге? неге? Доса, кеге, глге
Табыс септік – кімді? нені? Досты, кені, глді
Жатыс септік – кімде? неде? Доста, кеде, глде
Шыыс септік – кімнен? неден? Достан, кеден, глден
Кмектес септік – кіммен? немен? Доспен, кемен, глмен
2) Туелді септеу – септік жалауыны туелденген сзге жалануы.
Туелді септеу лгісі:
Атау – Кімім? Кімі? Нем? Досым, кесі, глім
Ілік – Кімімні? Кіміні? Немні? Досымны, кесіні, глімні
Барыс – Кіміме? Кіміне? Неме? Досыма, кесіне, гліме
Табыс – Кімімді? Кімін? Немді? Досымды, кесін, глімді,
Жатыс – Кімімде? Кімінде? Немде? Досымда, кесінде,глімде
Шыыс – Кімімнен? Кімінен? Немнен? Досымнан, кесінен. глімнен
Кмектес – Кіміммен? Кімімен? Неммен? Досыммен, гліммен, кесімен
Жіктік жалаубастауыш пен баяндауышты жа жне ша жаынан иыстыра байланыстырады. Сздергежіктік жалауды жалануы сзді жіктелуі деп аталады. Жіктік жалауы жаланан сз сйлемде негізіненбаяндауыш ызметін атарады. Мысалы, Мен гимназия мектебіні оушысымын.
аза тіліндеесім сздер де, етістік те жекеше жне кпше трде жіктеледі.
| ЖЕКЕШЕ ТРДЕ ЖІКТЕУ | КПШЕ ТРДЕ ЖІКТЕУ |
| Мен азаматпын, отырмын Сен азаматсы, отырсы Сіз азаматсыз, отырсыз Ол азамат, отыр | Біз азаматпыз, отырмыз Сендер азаматсыдар, отырсыдар Сіздер азаматсыздар, отырсыздар Олар азамат, отыр |
Сзге осымшаларды жалануыны орын тртібі болады. Жрна сз тудыратын жне онытрлендіретінблшек боландытан, немі тбірден кейін, жалаулардан брын жаланады. Жалау сз бен сзді байланыстыратын осымша трі боландытан, сзді соында келеді. Мысалы, гіт+ші+лер+іміз+ді, кітап+хана+шы+лар+ымыз+бен, жапыра+ша+лар+ы+ны, кл+шік+тер+де, т.б.