Сз рамы. Біріккен сздер, трлері, емлесі

Сз рамына арай екіге блінеді: 1) дара сз; 2) крделі сз.

Дара сз негізгі жне туынды тладаы бір ана сздентрады. Мысалы: киім, киімше, ебек, ебекор, ызмет, ызметкер, адам, адамшылы, т.б.

Крделі сздерекі немесеодан да кп тбірден ралады. Мысалы, ата-ана, ал ара кк, жиырма жеті, Ашатау, трегел, кздігні, т.б.

Крделі сздер жасалужолына арай трт трлі болады: бірікен сздер, ос сздер, ысаран сздер, тіркесті сздер.

Біріккен сздер екі не одан да кп тбірден бірігіп, ттас бір ымды білдіреді. Мысалы: ккжиек, ешашан, онажай, Жетіарашы, сексен, Екібастз, ыстыгні, т.б.

Біріккен сз екі трлі болады: 1) кіріккен сздер; 2) біріккен сздер.

Кіріккен сз -сыарлары дыбысты згеріске тсіп, бірттас лексикалы маына беретін сздер. Мысалы:ол + ап = олап, ендігіден+рі = ендігрі, сегіз+он = сексен, бл+жыл = биыл, алып +бар = апар, трып+кел = трегел, ащы тас = ашудас, жазды кні = жаздыгні, Орнын басар = Орынбасар, мірі за = мірза, солай етіп = сйтіп,т.б.

Тбір тласы дыбысты згеріске шыраан біріккен сздер дстр бойынша біргежазылады: кздігні,оланат, бгін, онаасы,т.б.

 

Біріккен сз –сыарлары дыбысты рамын сатай отырып, бір маынаа ие болатын сздер. Мысалы:атан, Теміразы, киікоты, ханталапай, т.б.Біріккен сздер рашанбірге жазылады: ксіпорын, акгершін, бзаубас, т.б.

Ос сздер, трлері, емлесі

Ос сздерекі сзді осарлануынан не бір сзді айталануынан жасалады. ос сзді екі трі бар: 1) айталама ос сздер; 2) осарлама ос сздер.

Айталама ос сздер бір сзді айталануынан жасалады: жиі-жиі, ре-ре, ойдым-ойдым, мая-мая, кзбе-кз, йір-йір, т. б.

1)айталама ос сздерді жасалу жолдары:осымшасыз-осымшалы сздерді айталануы: тау-тау, атар-атар, биік-биік; таудай-таудай, айта-айта, жгіре-жгіре, т. б.

2)бір сыарыосымшалы, бір сыары осымшасыз тбірді

Айталануы: жан-жатан, й-йді, бетпе-бет, апа-жезделі, т. б.

20

Бір тбірді р трлі осымша жаланып айталануы: жнді-жнсіз, айтар-айтпасы, трар-трмастан, олы-олына, т. б.

4)екінші сыары бірінші сыарына еліктеу арылы жасалан ос сздер: ет-мет, ат-мат, шай-пай, тйе-мйе, т. б.

5)екінші сыары дыбысты згеріске шырап жасалан ос сздер:

Жар-жр, сарт-срт, жалт-жлт, т. б.

Кшейткіш буын арылы жасалан ос сздер: тап-таза, мп-млдір, сп-суы, аппа, ккпебек, жып-жылтыр, теп-тере, т. б.

Екі тбірді осарлануыарылы жасаланос сздеросарлама ос сздердеп аталады.

Осарлама ос сзді екі сыары екі трлі сзден болады: сый-рмет, ата-ана, аайын-туыс, тсек-орын, азан-оша ыдыс-ая, т. б

осарлама ос сздірамыр алуан болады:

1) Маынасы бір-біріне жаынсинонимдесос сздер:ая-таба, жан-жануар, дос-жаран, аайын-туыс, ба-береке, ырыс-т, т. б.

Маынасы бір-біріне арама-арсы антонимдес ос сздер: лкен-кіші, крі-жас, алыс-жаын, ащы-тщы, алыс-беріс, жоары-тмен, т. б.

2) Бір сыары маыналы, екінші сыары маынасыз ос сздер: бала-шаа, киім-кешек, кйлек-кншек, жн-жра, ыз-ырын, шал-шауан, келін-кепшік, жігіт-желе, т. б.

3) Екі сыары да маынасыз ос сздер: апыр-топыр, ыы-жыы, апыл-пыл, ота-текте, абыр-сабыр, лек-шлек, т. б.

4) Кейінгі жылдары алыптасан осарланан ос сздер: гіт-насихат, оу-аарту, саяси-экономикалы, азаша-орысша сздік, т. б.

айталама ос сздер де, осарлама ос сздер дерашан дефис арылы жазылады. Мысалы, ар-намыс, ыза-кек, дет-рып, мая-мая, салдыр-глдір, тп-ттті, елу-алпыс, ербе-ербе, ас-мас, орын-орнына, теккшейткіш буын арылы жасалан аппа жне ккпебек ос сздері ана бірге жазылады.