Есімдік, трлері, емлесі, есімдікті трленуі, сйлемдегі ызметі
Есімдік есім сздерді: зат есім, сын есім, сан есімні орнына олданылып, соларды нсап, мезеп, сілтепкрсетеді. Есімдіктер орынбасар сздер деп те аталады.
Есімдіктер маынасына арай жеті топа блінеді: 1) жіктеуесімдігі; 2) сілтеуесімдігі; 3) срау есімдігі; 4)здік есімдігі; 5) жалпылау есімдігі; 6) болымсызды есімдігі; 7) белгісіздік есімдігі.
1. Жіктеуесімдігі затты ыммен байланысты олданылады. Олар:мен, сен, сіз, біз (біздер), сендер, сіздер, олар.Жіктеу есімдіктері ш жата, жекеше жне кпше трде олданылады.
2. Сілтеуесімдігі нсау, мегзеу, крсету маыналарын білдіретін бл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына, не, міне, мынау деген сздер.
3. Срауесімдігіне жауап алумасатымен ойылансрау мндісздер жатады. Олар: кім? не? андай? ай? анша? неше? нешеу? нешінші? айда? айдан? алай? ашан? айдаы? т. б.
4. здікесімдігінер тлада трленіп олданылатын здегенбір ана сзжатады. з есімдігі трленіптуелденіп: сені зі; кптеліп: здері, септеліп: зімнітріндеолданылады.
5. Жалпылауесімдігіне жалпылау, жинатау маынасын білдіретін брі, барлы, бар, барша, бкіл, кллі, бтін, тгел, тегісдеген сздер жатады.
6. Болымсыздыесімдігіне ештее, ештеме, ешкім, ешбір, ешашан, ешандай, ешайдан, ешайда, днее, днеме деген болымсыздымаынаны білдіретін сздер жатады.
Болымсызды есімдіктері ешсзімен бір, кім, ашан, айдан, андай деген есімдіктерді бірігуі арылы жасалып, біргежазылады: ешбір,ешашан, ешандай, ешкім, т.б. Ал еш сзі баса сздермен (зат есімдермен) тіркесіп келгенде, блекжазылады: еш адам, еш оиа, еш кітапта, еш жерде, еш уаытта, еш ммкіндік, еш ата-ана, т. б.
Болымсызды есімдіктеріні ерекшеліктері:
1. Ешкім, ештее, ештеме, днее, днеме, ешайсысы деген болымсызды есімдіктер сйлемде зат есім орнына олданылып кім, не? деген сраа жауап берсе – бастауыш ызметін атарады.
2. Ешашан, ешайда, ешайдан есімдіктері мезгілдік, мекендік мнде жмсалып, пысытауыш болады.
3. Ешандай есімдігі андай? сраына жауап беріп, затты сынынбілдіріп, анытауышызметін атарады.
Мысалы: Іздегені ешайда (айда?) болмай шыты. Ешайсысы (кім?) кешіккен жо. Ешашан (ашан?) тірік айтпа.
7. Белгісіздік есімдігі – затты, сынды белгіні, сан млшерді жорамалдап, тспалдап крсететін сздер. Белгісіздік есімдігіне: бір, біреу, кейбір, кейбіреу, рбір, рбіреу, айбір, айбіреу, біраз, бірдеме, бірнеше;
лде, лдекім, лдене, лденеше, лдеалай, лдеашан, лдеайда, лдеайдан;
Есімдікті туелденуі
| ол | Бл | мынау | кім | з | |
| Мені | оным | бным | мынауым | кімім | зім |
| Сені | оны | бны | мынауы | кімі | зі |
| Сізді | оныыз | бныыз | мынауыыз | кімііз | зііз |
| Оны | онысы | бнысы | мынауы | кімі | зі |
| Бізді | онымыз | бнымыз | мынауымыз | кіміміз | зіміз |
| Сендерді | оларын | блары | мынаулары | кімдері | здері |
| Сіздерді | оларыыз | бларыыз | мынауларыыз | кімдерііз | здерііз |
| Оларды | олары (онысы) | бнысы | мынауы | кімдері | здері |
Жіктеу, сілтеу есімдіктері септелгенде, мынадай ерекшелік байалады: 1) ілік, табыс, шыыс септіктерде тбірдегі л, н, дыбыстары тсіп алады; 2) жатыс септікте тбірдегі л дыбысы н-а айналады;
3) кмектес септікте тбір мен осымшаны арасында -ы, -і днекері пайда болады;
4) барыс септік жуанданып, л, н, тсіп алан тбірге жалау -ан трінде жаланады.лгі:
| А.с. І.с. Б.с. Т.с. Ж.с. Ш.с. К.с. | мен ме-ні ма-ан ме-ні мен-де ме-нен мен-і-мен | Сен се-ні са-ан се-ні сен-де се-нен сен-і-мен | ол о-ны о-ан о-ны он-да о-дан он-ы-мен | бл б-ны (м-ны) б-ан б-ны (м-ны) бн-да (мн-да) б-дан (м-нан) бн-ы-мен (м-ны-мен) | сол со-ны со-ан со-ны сон-да со-дан со-ны-мен |
Есімдіктер р трлі сз табыны орнына жретіндіктен, барлы сйлем мшесіні ызметінатарады.
1. Есімдіктер зат есімні орнына жмсалып, атау тлада трып, бастауыш болады. Олар (кімдер?)нсіз отырып алды.Барлыы(кім?)келісті.ркім(кім?)зінше дайындалыпты. зі(кім?)айтып берді.
2. Есімдіктер барыс, табыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктерінде трып, толытауыш болады. Блешкімге(кімге?)айтпаан сыры болатын. Мынаны (нені?)апаа берерсі. Ешайсысында(кімде?)арнайы рсат жо. Тапсырмабрінен(кімнен?)сралады.Олркіммен(кіммен?)аылдасуды жн крді.
3. Есімдіктер ілік септігіні жалауын жалап жне сын есімні, сан есімніорнына олданылып,анытауышболады. Барлыыны (кімні?)пікірі бір жерден шыты. Бл(ай?)пікірді брі птады. Бірнеше(анша?)дауыс атар шыты. Ешбір(андай?)адам зіне жаманды тілемейді.
4. Есімдіктер мезгіл, мекен стеулеріні орнына олданылып, пысытауышболады. гімелдеашан(ашан?)аяталан.Ол ешайда(айда?)бармауа бел байлады.
5. Есімдіктер жіктеліп олданылса, сйлемдебаяндауыш ызметін атарады. Мені масатым– осы.Ата-анамызды барлы тірегі– біздерміз.
Есімдіктер рамынаарай екі трге блінеді:
1. Дара есімдік бір сзден трады: мен, олар, сендерсідер, днее, анау, брі, кллі, ашан, сол, з, кей, т. б.
2. Крделі есімдік екі тбірден жасалады: осарлануарылы: кімде-кім, з-зіне; бірігуарылы: рашан, кейбіреу, рне, ралай, лдебіреу, лдеайдан, ешкім, т. б.