Етістік, трлері, етістікті трленуі, сйлемдегі ызметі

Етістік – затты имылын, іс-рекетін білдіреді. Сратары: айтті? Не істеді? Не ылды? Ерте ат шабады(айтеді?), балуан креседі (не істейді?).

Етістік рамына арай екіге блінеді: 1) дара етістік; 2) крделі етістік.

Дара етістік бір ана сзден трады. Мысалы: Жапыратарды сыбдыры естіледі. Сйлемдегі естіледі етістігі бір ана сзден тран дараетістік.

Крделі етістік екінеодан да кп сзден ралады, бір маынаа ие болады, бір сраа жауап береді, сйлемні бір ана мшесі болады. Мысалы: Бала кліп жіберді.Бала кліп жібере жаздады. Бала кліп жіберуге ша алды.Сздерді дыбысты згеріске шырап кірігуінен жасалан крделі етістіктер: апар – алып бар, кел – алып кел, кет – алып кет, пер – алып бер, трегел – трып кел. Сздердіосарлануынан жасалан крделі етістіктер: бара-бара шаршады, айта-айта жалыты, кліп-кліп шыып кетті.

Крделі етістік рамындаы бірінші сз негізгі етістікболады да, негізгі маынаны білдіреді. Кейінгі сздеркмекші етістік болады.

Етістік тласына арай екіге блінеді: 1)негізгі тбір етістік;2)туынды тбір етістік.

Негізгі тбір етістік етістікті зінен жасалады: отыр, тр, жр, жатыр, оы, кел, барды, жгірді, жасаан, крген.

Туынды етістік баса сз таптарына сз тудырушы жрна жалану арылы жасалады.

Туынды етістікті жасалу жолдары.

 

ЕСІМ СЗДЕР ТУЫНДЫ ЕТІСТІК
Балта Би Бас тік Дамыл Сн Рух дет Кмек Сыр Пікір Жиын Орын Жаман Кк Екеу Балтала Биле Баста тікте Дамылда Снде Рухтан деттен Кмектес Сырлас Пікірлес Жина Орна Жаманда Кгер Екеуле
БАСА СЗ ТАПТАРЫ ТУЫНДЫ ЕТІСТІК
Бр Крк Жымы Клім Тасыр Ілгері Жоары Аырын Аз Кп Ауау рау У Брыра Кркіре Жымыда Клімде Тасырлат Ілгеріле Жоарыла Аырындат Азсын Кпсін Ауаула раула Уле

Етістік іс-рекетті жзеге асу-аспауына арай екіге блінеді:

1) болымды етістік; 2) болымсыз етістік.

Болымды етістік іс-рекетті орындаланын, жзеге асанын білдіреді: оы, жазды, айтызды, орындады, сана, жгір.

Болымсыз етістік іс-рекетті орындалмаанын, іске аспауын крсетеді.

Болымсыз етістік екі трлі жолмен жасалады:1) Синтетикалы тсіл: негізгі жне туынды тбір етістікке: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жрнатары жалану арылы: жаындама, жгірме, сранба, крсінбе, алыстатпа, тездетпе, т. б.

 

Трі Ереже Жасалуы мысалдар
здік етіс(орындаушы зі) имылдыорындаушыны зіістейді. -ын, -ін, -н жрнатары арылы Жуынды, киінді, боянды, таранды.
згелік етіс(орындаушы зге біреу). имылды зге біреугеорындатызады. -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір; -ыз, -кіз, -ыз, -гіз; -т жрнатары арылы Жаздыр, бердір, айттыр, келтір, асыр, кетір, жасат, сйлет.
Ырысыз етіс(орындаушы белгісіз) Орындаушы айтылмайды, іс-рекет здігінен жасаландай.   -ыл, -іл, -л; -ын, -ін, -н; жрнатары арылы Айтылды, ктерілді, тасылды, салынды, келінді, тазаланды.
Орта етіс(орындаушы кп) имылды орындаушыбіреу емес, бірнешеуболады. -ыс, -іс. –с жрнатары арылы Орысты, тазаласты, ктерісті.

Аналитикалы тсіл: -ан, -ген, -ан, -кен, формалы есімшеге жо, емес сзіні тіркесуі арылы: айтан жо, келген жо, баран емес, крген емес, т. б.

Етістік маынасына арай екіге блінеді: 1) сабаты етістік; 2) салт етістік. Сабаты етістік – маынасы жаынан тура объектіні, табыс септіктегі сзді ажет етіп, кімді? нені? (не?) деген сратара жауап беретінтабыс тлалы сзбен байланысады. Мысалы: Отты (нені?) рлеген жаады, шындыты (нені?) іздеген табады. Ата-анады (кімді?) рметте, лкенді (кімді?) сыйла. Шыарма(ны) - не(ні?) жаз. н(ді – -не(ні?)тыда. Білім(ді) -не(ні?) йрен.

Салт етістіктура объектіні, табыс септіктегі сздіажет етпейді. Салт етістік табыс септіктен баса атау, ілік,барыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктегі сздермен тіркесе береді. Мысалы: Ата-анаа (кімге?) рмет крсет. иындытан (неден?) орыпа. Жолдастарымен (кімдермен?) тату бол. Тілек (кім?) биледі, т. б.

Етістер –іс-рекетті, имылды орындаушыа,яниіс иесіні істелетін іске атысынбілдіретін етістікті трі.Етістітрт трі бар: 1) здік етіс, 2) згелік етіс, 3) ырысыз етіс, 4) орта етіс.

Етістер етістікке трлі осымшалар жалану арылы жасалады. Мысалы:

згелікетісті-ыз, -гіз, -ыз, -кіз, -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір,

-р, -тжнеортаетісті-ыс, -іс, -сжрнатары салт етістікті сабаты етістікке айналдырады. Мысалы:

Ырысызетісті -ыл, -іл, -л; (-ын, -ін, -н) жне здікетісті-ын, -ін, -нжрнатары сабатыетістікті салтетістікке айналдырады. Мысалы: