ТЙЫ ЕТІСТІКТІ ЕМЛЕСІ

1. Дауысты ы, і дыбыстарына біткен етістікке тйы етістікті -у жрнаы жалананда, тбірдегі ы, і дыбыстары тсіп алады: оы – оу, тоы – тоу, бекі – беку, жібі – жібу;

2. ата п, , к дыбыстарына біткен етістіктерге тйы етістікті -ужрнаы жалананда, тбірді соы дыбыстары я б, , г дыбыстарына згереді: жап – жабу, та – тау, сеп – себу, тк – тгу,

к – гу;

3.Етістікті тбірі и,й, ідыбысына біткен жадайда тйы етістікті -ужрнаы жалананда, сзді соы дыбысы згереді: ки – кию, той – тою, кейі – кею, й – ю;

4.Жу, бу, у етістіктеріне тйы етістікті -ужрнаы жалананда жуу, буу, уу,трінде жазылады.

ЕТІСТІКТІ ША КАТЕГОРИЯСЫ

Ша –етістікті негізгі категорияларыны бірі. Ша имылды жасалып жатанын, келешекте жасалатынын, жасалып боланын білдіреді. Іс-рекетті мезгілге, уаыта байланысын крсететін етістікке тн категорияшадеп аталады. Шаты ш трі бар: 1) осы ша, 2) ткен ша, 3) келер ша.

Осы шаісті сйлеп тран уаытта болып жатанынкрсетеді. Маынасына арай осы ша екі трге блінеді: 1) на осы ша жне

Ауыспалы осы ша.

На осы шаіс-рекетті сйлеуші сзімен бір мезгілде орындалып жатанынкрсетеді.На осы ша кбінесе отыр, тр, жатыр, жр алып етістіктеріарылы жасалады. Мысалы: оып отыр, кліп тр, ойнап жр, йытап жатыр.

Ауыспалы осы шаісті имылды дадылы трде болып труынкрсетеді.Ауыспалы осы ша тбіргексемшені -а, -е, -й жрнатары мен жіктік жалауыныжалануынан жасалады. Мысалы, жабыр жау –а- ды, кн кркіре -й- ді, мен айт-а-мын, сен кел-е-сі, мен келіспе-й-мін, орында-й-мын, тапсыр-а-мын, т. б.

Келер шаіс-рекетті сйлеп тран мезгілден кейін орындалатынынбілдіреді. Келер шаты ш трі бар: 1) болжалды келер ша, 2) масатты келер ша, 3) ауыспалы келер ша.

Болжалды келершаіс-имылды орындалуын болжам тріндекрсетеді.Болжалды келер ша етістікті тбіріне -ар, -ер, -ржне болымсыз етістікке -сжрнаы жалану арылы жасалады. Мысалы: уан- ар -сы, жет-ер-сі, тоы-р-сы, айтпа-с, сындырма-с, келтірме-с, кпелетпе-с, т.

Масатты келер шаіс-имылды орындалуы масатты трдеайтылады.Масатты келер ша -ма, -мек, -ба, -бек, -па, -пекжрнатары арылы жасалады. Мысалы, тапсыр-ма, йрен-бек, келіс-пек, аылдас-па, сран-ба, келтір-мек, т. б.

Ауыспалыкелер шаіс-рекетті орындалуын бірде осы шаты, бірде келер шаты маынадакрсетеді.Ауыспалы келер ша сол сйлемдегі мезгіл мнді сздер арылы айындалады. Мысалы,

 

Ауыспалы осы ша	Ауыспалы келер ша
Мен дос туралы шыарма жазамын. Біз ала сыртына тал егеміз. Жабыр жауады.	Мен ерте шыарма жазамын. Біз кктемде ала сыртына тал егеміз. Кешке жабыр жауады.

ткен шаісті сйлеп тран уаыттан брын орындаланынкрсетеді. ткен ша маынасына жнетлалы белгілеріне арай шкеблінеді: 1) жедел ткен ша, 2) брыны ткен ша жне

Ауыспалы ткен ша.

Жедел ткен шаіс-имылды таяу уаытта орындаланынбілдіреді.Етістікті тбіріне -ды, -ді, -ты, -тіосымшаларыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: жаз-ды, кр-ді, жатты-ты, тербет-ті.

Брыныткен шаіс-имылды сйлеп тран уаыттын брынорындаланын тжырымды трде крсетеді.Брыны ткен ша -ан,-ген, -ан, -кенжрнатары арылы жасалады. Мысалы: оы-ан, жеткіз-ген, жатты-ан, тербет-кен, т. б. Брыны ткен шаты болымсыз трі ш трлі жолмен жасалады:

1. Болымсызды мнді -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пежрнатары жалану арылы: жеткіз-бе-ген, орында-ма-ан, йрет-пе-ген, т. б.

2. ткен шаты етістіктен со жо, емескмекші сзіні тіркесуі арылы: тапсыран жо, крген емес, т.б.

Ауыспалыткен шаіс-имылды бірде осы шата, бірде ткен шата орындалуынкрсетеді.Ауыспалы ткен ша -атын, -етін, -йтын, -йтінжрнатары арылы жасалады: хабарлас-атын, тсіндір-етін, оста-йтын, т. б.

ЕТІСТІКТІ РАЙЛАРЫ

Іс-рекетті орындаушымен, уаытпен байланысты болып, жаа, шаа трленуі етістіктірайыдеп аталады.Етістікті рай категориясыны трт трі бар: 1) ашы рай, 2) алау рай, 3) бйры рай, 3) шартты рай.

Ашы райіс-имылды ш шаты бірінде орындалуын крсетеді. Мысалы: ар жауып тр.(Осы ша) Ерте хабарласарсы.(Келер ша) ырыз елінде боланмын.(ткен ша)

алау райістіорындаушы адамны тілегін, ынтасынбілдіреді.алау райды жасалу жолдары:

1)-ы, -кі, -ы, -гіжрнатарына келкмекші етістігі тіркесу арылы: сра-ы-сы келді, айт-ы-сы келмеді, демал-ы-м келді, жр-гі-м келмейді;

2) етістікті тбіріне -ай, -гей, -ай, -кейжрнатары жалану арылы: байа-ай-сы, жеткіз-гей-сі, тапсырт-ай-сы, т. б.

3) -са, -се тлалы шартты райа игі еді, ой сздеріні тіркесуі арылы: тезірек келсе ой, аман-есен жетсе игі еді.

Бйры райіс-имылдыорындалуын талап ету маынасындаайтылады.Бйры райжапенбайланысты айтылады.Мысалы,тыда, орында, хабарлассын,т.б.ІІІ жатаы бйры райа-сын, -сінжрнатары жаланады: хабарлас-сын, жеткіз-сін, крсетпе-сін, тотатпа-сын, т.б.

І жатаы бйры райа ксемшені -а, -е, -йжрнатары жаланады: же- е-лік, орында-й-ын,тапсыр-а-лы, т. б.(мен, біз- І жа).

Бйры райдан кейін -шы, шіжрнаы жаланып та айтылады: орындайы-шы, келідер-ші, айтпадар-шы, отыр-шы, т.б.

Шартты райіс-рекеттіорындалу не орындалмауыны шартынбілдіреді.Шартты рай етістікті тбіріне -са,-сежрнатары жалану арылы жасалады: Кп оыса, кп білесі. Кешікпей келсе, крер еді.