ЕТІСТІКТІ СЙЛЕМДЕГІ ЫЗМЕТІ

1.Етістікті ша, рай тлалары жіктеліп келгенде, тйы етістік жатыс септігі тласында трып немесетлаланбай-а сйлемні баяндауышыболады. Мысалы: Біз Алатау бктеріне саяхата шыты.Оларды масаты – алан тапсырманы дер кезіндеорындау.

2. Ксемше тласында тран етістік имылды р трлі асиетін білдіріп, сйлемде пысытауыш ызметін атарады. Алтын та рауандап (алай?) атып келеді. Тйы етістік кмектес септігініжалауын мегеріп, кейбір шылаулармен тіркесіп келіп, сйлемде пысытауыш болады. Адам ебектенумен (алай?) масатына жете алады. Кп жаттыу арылы (алай?) жетістікке жетті.

3. Есімше жне тйы етістік тласындаы етістік атау септікте заттаныпкеліп, сйлемде бастауышызметін атарады. Оу (не?) адамды мрата жеткізеді. Оыан (кім?)– озар, оымаан (кім?) –тозар. депті болу(не?) – адамилы асиет.

4. Есімше тласындаы етістік жне ілік септігіндегі тйы етістік зат есімментіркесіп, анытауышызметінде жмсалады.Айтар (андай?) сзіді ойланып ал. Кіл - жеткізбейтін (андай?)кк днен.Ойлауды (нені?) шегі жо.

5. Тйы етістік не есімше тласындаы етістік атау мен іліктен баса септіктетрып, толытауышызметін атарады. Оудан (неден?) жалыпа. Білуге (неге?)талпынан – жасы асиет. Баылауды (нені?)кшейткен дрыс. Білгенге (кімге?)маржан, білмеске (кімге?)арзан.

Стеу, трлері, емлесі, сйлемдегі ызметі

стеу – іс-рекетті, имылды, сынды, сапалы белгісіні сипатын, жай кйінбілдіреді.стеуграмматикалы тлалар арылытрленуге, згертуге кп кнебермейді.стеу рамына арай екігеблінеді: 1) дара стеулер; 2) крделі стеулер. Дара стеулерге негізгіжне туынды стеу жатады.

Негізгістеулертбірменосымшаа блшектенбейді.Мысалы:ерте, тез, жоары, азір, жылдам, шапша, кеш.

Туындыстеулерекі трлі жолмен жасалады: 1) жрна арылы;

2) кейбір септік жалауларыны тбірмен сіісіп, кнеленуі арылы.

1. Туынды стеу жасайтын жрнатар:

-ша, -ше: сша, ізінше, балаша, бркітше, жааша, блблша, жекеше;

Лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей: осылай, жрелей, жаздай, кндей, кктей, асытай, жапыратай, жлдыздай, арыстандай, т. б.

-дайын, -дейін, -тайын, -тейін: блблдайын, бркіттейін, ждырытайын, асытайын, бйректейін, тотыдайын, сардайын, жорадайын, балытайын, т. б.

Шама, -шалы: соншама-соншалы, мншама-мншалы, т.б.

-майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша,-пейінше: оымайынша, йренбейінше, білмейінше, жаттыпайынша, кмектеспейінше, жгірмейінше, сйлеспейінше, сыналмайынша, креспейінше, т. б;

2.Кейбір стеулертбіргесептік жалауыны сіісіп, кнеленуіненжасалады:

Барыс септікті кнеленуінен: бекерге (жрме), ертеге (дейін), зора (жетті), боса (отырма), текке (клме),т. б.

Жатыс септікті кнеленуінен:ткенде (айтан), байаусызда (жыылды), апыда (алды),т .б.

Шыыс септікті кнеленуінен:ттесінен(айтты),шаласынан (лады),т. б.

Кмектес септікті кнеленуінен:кезекпен(сйлеу),ретімен(айтты).

Крделі стеусздердібірігуінен, тіркесуінен, осарлануынанжасалады:Сздерді бірігуінен жасаланкрделі стеулер: ыстыгні (ысты+кні), ендігрі (енді+гіден рі), брсігні (бдан+ары+кн), бйтіп (блай етіп), бгін (бл+кн), былтыр (бдан+ары+жыл) т .б.

Сздерді осарлануы мен айталануы арылы жасалан крделістеулер:ертелі-кеш, алды-артынан, бетпе-бет, анда-санда, некен-сая, ілгері-кейін, жоары-тмен, рі-бері, ота-текте, т. б.

Сздерді тіркесуі арылы жасалан крделі стеулер:таертенен ара кешке дейін, кні бойы, та атанша, ала жаздай, ыс бойы, т. б.

Тілімізде траты тіркестерарылы жасалатынкрделі стеулер де кездеседі: ас пен кзді арасында, ая астынан, томаа тйы, лан таза, т. б.

стеумаынасынаарайжетітрге блінеді:

Мезгіл стеуі ашан? ашаннан?деген сраа жауапберіп,имылды, іс-рекетті мезгілін, мерзімін, уаытынбілдіреді.Мезгіл стеуі етістікпентіркесіп олданылады.Мысалы:таертенен (ашаннан?) кетті,жазытрым (ашан?) келеді, ала жаздай (ашан?) ебектенді, кні-тні (ашан?) оыды, т. б.

Мекен стеуі имылды, іс-рекетті орындалатын орнын, мекенінкрсетіп, айда? айдан? алай арай?сратарына жауап береді. Мысалы:Тауа арай (алай арай?) рмелеу, ала (айда?) жылжыды,ілгері-кейін (айда?) озалды, жоарыдан(айдан?) тсті, т. б.

Сын-имыл (бейне) стеуі іс-рекетті, имылды амалын, тсілін, сын-бейнесінбілдіреді.Сратары:айтіп? алайша? алай? кімше?

Мысалы:Аырын (алай?)жгірді, азша (алайша?)аылдады, бекерден-бекер (алай?)отырма, балаша(кімше?)мз-мейрам болды, бркіттейін (алайша?)шйілді, олма-ол(алай?)хабарласты, т. б.

4. Млшер стеуі анша? аншама? аншалы? аншалап?деген сратара жауап береді.Млшер стеуісынны немесе имылдыклемдік дрежесін, млшерін, шама-шарынбілдіреді. Млшер стеуіетістікпен тіркесіп келгенде имылдышама-шарын, млшерін білдіреді. Мысалы: сонша (анша?)шаршапты, біршама (аншама?)кешігіп алды, недуір (алай?)скен екен. Ал сонша (анша?)биік, біршама (анша?)алыс, недуір (алай?)за дегендемлшер стеулер сын есімдерментіркесіп,сынны млшерін, клемінбілдіреді.

5. Кшейткіш стеуі имылды, іс-рекетті, сынны сапасын, белгісін не солындатып, не кшейтіпкрсетеді.Сраы: алай? Мысалы:бден ждепті, керемет биледі, млдем озалта алмады. Сонымен біргекшейткіш стеугесын есімні кшейтпелі шырайынжасайтыне (биік), те (салматы), аса (тере), тым(тере), кіле (жйрік)сздері де жатады.

Масат стеуі не масатпен? алай?деген сраа жауапберіп,іс-рекетті, имылды орындалу масатынбілдіреді. Мысалы:дейі айтты, асаана кетіп алды, жорта білмегенсіді, дейілеп шаырды.

7. Себеп-салдар стеуі не себепті? алай? неге?деген сратара жауап береді.Себеп-салдар стеуіимылды, іс-рекетті болу себебінбілдіреді. Себеп-салдар стеуіне:р боса, лажсыздан, боса, амалсыздан, бекерге, шарасыздансздері жатады.Бл сздеретістікпен тіркесіполданылады. Мысалы,боса ренжіді, лажсыздан келісті, т. б.