Сз тіркесі. Сз тіркесіні байланысу тсілдері мен трлері. Сз тіркесіні синтаксистік атынастары

Тіл біліміні грамматика саласыны бірі – синтаксис (грекше «syntaxis»).Синтаксис сз тіркесі, сйлем, оларды рылымы мен трлері, сйлем мшелері туралы арастырады. Яни синтаксис – сз тіркесін, сйлемні грамматикалы сыр-сипатынзерттейтін ілім.

Толы маыналы кемінде екі сзді тлалы жне маыналыжаынан байланысан тобы сз тіркесі деп аталады. Сз тіркесіні негізгі белгілері:

сздерді байланысуы сйлем ішінде аныталатындытан, сз тіркесі сйлем ішінде танылады;

толы маыналы кем дегенде екі сзден трады;

сз тіркесіні рамындаысздер бір-бірімен белгілі бір грамматикалы тсілдер арылыбайланысады;

сз тіркесі андай да бір синтаксистік атынасты білдіреді.

Сйлем ішіндегі сздерді р трлі байланысуына арай сз тіркесі еркін сз тіркесі жне траты сз тіркесі болып блінеді. Еркін сз тіркесіні рамындаы сздерді згертіпайтуа болады. Мысалы, кріктідеген сзді бірнеше сзбен тіркестіруге болады: крікті адам, крікті жігіт, крікті ыз, кріктітабиат, т. б.Еркін сз тіркесіні рамындаы сздер баыныы жне басыы сыара блінеді.

Баыныы сыары Басыы сыары

Сз тіркесі рамына арай екіге жіктеледі: 1) жай сз тіркесі; 2) крделісз тіркесі.

Синтаксистік жай тіркес	Синтаксистік крделі тіркес
йде алды, демі ыз, глді суару, йді есігі, ызыл тлкі, орындалан арман, а кйлек, грілдеген трактор, кенеттен тотау, сйленген сз, сарыш гл, нерлі бала, уанышты хабар, сыпайы мінез.	Телефон арылы сйлестім, ит лген жерден келді, асыып-сігіп шыа жнелу, кпір арылы тті, сары ала аз, йден кетіп алды, кешке арай келді, жиырма екі й, клімсірей араан баланы клкісі

 

Жайсз тіркесіні рамы екі сзден ана ралады. Мысалы, орманды лке, депті оушы, асыан жолаушы, екеуі кездесті, тсі ара, таулы ір, таста жер, кпірден ту, гімелескен адам, т. б.

Крделісз тіркесі ш немесе одан да кп сзден ралады. Мысалы: депті оушыны мінезі, орманды лкені аралау, асыан жолаушыа жол крсету, кездейсо кездескен екі досты гімесі, ара тсті ат мінген жолаушы, глге оранан лке, тасыр-тсыр шапан ат, т. б.

Тратысз тіркесі – екі немесе одан да кп сзді бастапы маынасы ескерілмей, бір ым ретінде олданылып, бір сйлем мшесіні ызметін атаруы.

Траты сз тіркесі	Білдіретін маынасы
Ааш ата мінгізді (айтті?) Ааштан тйін тйген (андай?) ліпті тая деп білмейді (айтпейді?) Басан ізін білдірмеді (айтпеді?) Беті блк етпеді (айтпеді?) Глдей солды (айтті?) Дамыл таппады (айтпеді?) Екі аяын бір етікке тыты (айтті?) Жаны ашыды (айтті?) Зресі зр тбіне кетті (айтті?) Иманын шырды (айтті?)	Сз ылды, келеке ылды. Аса шебер, те нерлі Хат танымайды, сауатсыз (андай?)   Істегенін сездірмеді (не істеді?) ялмады, ысылмады Сары уайыма салынды Тынышты крмеді, демалмады Састырды Аяды, есіркеді, мсіркеді атты орыты, рейі шты орытты, рейін алды

 

Траты тіркестер з алдына сз тіркесі бола алмайды, тек сз тіркесіні бір сыары болады Мысалы кесінетіл тигізу – не істеу? деген бір сраа жауапбереді, бір ана ым атауы болады.

Сз тіркесіні рамындаы сзді екінші басыы сыары зат есім, сын есім, сан есім, есімдік болса, олесімді сз тіркесі деп аталады, басыы сыары етістік болса, етістікті сз тіркесі болады.

Есімді сз тіркесі	Етістікті сз тіркесі
Трын й, орындалан арман, балаа мейірімді, кп абатты й, жгіріп келген бала, негелі мір.	йге келу, жиналыса атысу, телефон арылы сйлесу, ерінбей ебектену, ауланы тазалау, т.б.

Сз тіркесі болу шін сздер белгілі задылыпен байланысады. Сздер бір-бірімен трт тсіл арылы байланысады: 1) жалау арылы;

2) шылау арылы; 3) орын тртібі арылы; 4) интонация арылы.

Сздерді септік, жіктік, туелдік жалаулары арылы байланысуы жалау арылы байланысу деп аталады. Мысалы, достарды кеесі, мектепке келу, ата-ананы рметтеу, кітапта жазылан, апасынан срау, лкендермен аылдасу, біз дайындаламыз.

Сздер шылауарылы да байланысады. Мысалы, досым шін ялдым, кн сайын жаттыты, ата-анасыменбірге барды, сабатан кейіндайындалды, гл мен жапыра, алам жне арындаш, т. б.

Сздер бір-бірімен орын тртібі арылы байланысады. Мысалы, ашы мінез, жапыраты ааш, негелі мір, берілген тапсырма, жылы жабыр, биік масат, аталы сз, ксіби шеберлік, т .б.

Сздеринтонацияарылыда байланысады.Мысалы, Абай – аын,Сбит – жазушы, мектеп – кеме, білім – теіз, т. б.

аза тіліндегі сздерді байланысуыны бес трі бар: 1) иысу;

2) матасу; 3) мегеру; 4) абысу; 5) жанасу.

Иысу – сз бен сзді жіктік жалауы арылы немесе жіктелуретімен бастауыштыжнебаяндауышты атынаста жа жаынан йлесебайланысан трі. Мысалы, Мен оимын (І ж.), сен оисы (ІІ ж.), олар келеді (ІІІ ж.), біз дайындаламыз (І ж.).

Матасу – сз бен сзді ілік септік жалауы мен туелдік жалауы арылы байланысуы. Мысалы, Алматты йі, аашты бтаы, мені жолдасым, т .б.

Мегеру – сз бен сзді барыс, табыс, жатыс, шыыс жне кмектес септік жалаулары арылы байланысан трі. Мысалы, балаа мейірімді, зілісті кту, тауда жолыу, мектептен келу, ебекпен табу, т. б.

Абысу – сз бен сзді ешбір жалаусыз, тек орын тртібі арылы іргелес байланысан трі. Мысалы, ке блме, орындалан арман, тоызыншы сынып, йдегі ызы оиа, т .б

Жанасу – сз бен сзді ешбір жалаусыз, кейде алша кейде іргелес трып байланысуы. Мысалы, телефон арылы сйлесу, йге дейін бару, дейі келу.

Сз тіркесіндегі баыныы сз басыы сзбен арым-атынаса тскенде, бір жаынан, сол тіркеске тнлексика-грамматикалы маына да пайда болады. Сз тіркесіндегі грамматикалы маына баыныы сз бен басыы сзді арасындаы ш атынастан пайда болады. Олар: анытауыштыатынас,толытауыштыатынасжне пысытауыштыатынас.

1. Анытауыштыатынас матаса, абыса байланысан есімді тіркестерге тн. Бесінші сынып, алтын саина, мені інім, бізді ала, орындалан арман. Анытауышты атынас басыы сзден баыныысзгеандай? ай? кімні? нені? андай? анша? неше? нешінші? деген сраулар ою арылы аныталады.

Анытауышты атынастаы лексика-грамматикалы маына баыныы сз бен басыы сзді лексикалы ерекшеліктеріне сйкес даралы, натылы сипат алады. Матасу байланысындаы сз тіркесі мынадайлексика-грамматикалы маыналара ие. Мені киімім – зата меншіктілік, Тілекті пкесі – туысты, йді терезесі – бтінні блшекке атынасы.

абыса байланысан сз тіркестеріні беретін лексика-грамматикалы маыналары: салын жел –табии кй, а ар, кк шп, ызыл гл –затты тсі, ттті тама, ащы сорпа– таматы дмі.

Бл тіркестегі сздерді брі сын есім болып, затты р трлі сынынбілдіруі оларды грамматикалымаынасы болса, р сзді зіне тн маынасы лексикалы маына болады. Сол лексикалы маыналары арылы баыныы сз басыы сзді белгілерін, асиеттерін даралайды, наты сипат береді.

2. Толытауыштыатынасмегеру байланысындаы есімді жне етістікті тіркестерге тн. Басыы сзденбаыныы сзге кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен?деген срау ою арылы аныталады, баыныы сыары басыы сыарды тура я жанама объектісін, я сол объектіге атысын білдіріп трады. Мысалы, тазалыты сю, ойларын білдіру, жиналысты басару, сзге жауап ату.

Пысытауыштыатынасмегеру, абысу жне жанасубайланысындаы етістікті тіркестерге тн. Сратары: айда? айдан? ашан? айтіп? алай? не масатпен? не шін?

Пысытауышты атынастаы сз тіркестері мынадай лексика-грамматикалымаынада жмсалады: істімезгілі, мекені, имыл-сыны, масаты, себебі. Мысалы: оу шін келді, дейі барды, жалтатап арау, биыл ашылмашы, жалп етіп лау.