Баяндауышты рылысына арай блінуі
Баяндауыш негізінен етістіктенболады. Кп кешікпей кнні кзін алы блт бркей бастады.
Баяндауыш зат есімнен де болады. Машинадан тскенні бірі – арт майдангер уанды ария.
Баяндауышсын есімненде болады.Кз аспаны блыыр, блтты.
Баяндауышсан есімненде болады. Бл йдегі адам саны – жетеу.
Баяндауышесімдіктенде болады. Жамал апайды жастара айтпаы – осы.
Баяндауыш болатын сз таптарыны кестесі.
| Сз табы | Мысалдар |
| Етістіктер | Трелды гімесін брі йып тыдады. |
| Сын есімдер | Бл йді балалары бір-бірімен те тату. |
| Зат есімдер | Бгінгі жастар – баытты жастар. |
| Сан есімдер | Трт жерде трт – он алты. |
| Есімдіктер | Мдениет сарайы – анау. |
| Кмекші етістік пен еліктеуіш сз | Кенет лдене тарс етті.уананнан жзі клмі-клмі етеді. |
Бастауыш пен баяндауышты ай сз табынан боланына жне интонация арылы байланысуына арайбастауыштан кейін тмендегі жадайда сызыша ойылады.
1. Бастауыш пен баяндауыш та атау тлалы зат есімнен болса, араларына сызыша ойылады. Кретбелмен Ккдауыл – аулымызды аруаы.
2. Бастауыш сілтеу есімдігінен немесе жіктеу есімдігіні ІІІ жаынан болып, баяндауыш зат есімнен болса, бастауыштан кейін сызышаойылады. Бл – р баланы міндеті.
3. Бастауыш заттанан сын есімнен, сан есімнен жне есімшеден болып, баяндауыш зат есімнен болса, бастауыштан кейін сызыша ойылады. Балаларды ортаншысы – Ашолпан. Алты – жп сан. Жора Жмабайды мінгені – анабайды торы аты.
4. Бастауыш тйы етістіктен болып, баяндауыш зат есімнен болса немесе бастауыш зат есім, баяндауыш тйы етістіктен болса, араларына сызыша ойылады. Ебек ету – басты парыз.р баланыміндеті –ата-анасынрметтеу.
5. Бастауыш та, баяндауыш та сан есімнен болса, араларына сызышаойылады. ш жерде ш – тоыз. Алты жерде алты – отыз алты.
6. Сілтеу есімдігі мен жіктеу есімдігіні ІІІ жаынан болан бастауышты, сондай-а зат есім, сын есім, есімшеден болан бастауыштардыкршілес тран зат есімнен болан сйлем мшесіні анытауышынанажырату шін бастауыштан кейін сызыша ойылады. Бл – адамны ерекше абілетін танытады. Крмес –тйені декрмес.
7. Сан есімнен болан бастауышты крделі сан есімнен болан мшеден ажырату шін сызыша ойылады.Жз – жиырма беске блінеді. Жз жиырма – беске блінеді.
Толытауыш рамына арай шке блінеді: 1) даратолытауыш; 2) крделі толытауыш; 3) йірлітолытауыш.
Бір сзденболан толытауышдара толытауышдеп аталады.Мысалы: Абай Ерболмен (кіммен?) за аылдасты.
Крделі сздерденболан толытауышкрделі толытауышдеп аталады.Крделі толытауыш тмендегі жолдармен жасалады:
1. Крделі зат есімнен: Ата-анасын (кімді?) сыйлаан адам ор болмайды. Крделі сын есімнен: Марат кре асамен (немен?) ойастай жрді. Крделі сан есімнен: Жз – жиырма тртке (неге?) алдысыз блінбейді.
2. Негізгі сз бен кмекші есім немесе кмекші етістік арылы: й ішіне (кімдерге?) сырттаы дауыс атты естілді. Абай биік мансапты биік жартас екенін (нені?) айтан.
3. Туралы, жнінде, жайында шылауларыны атысуы арылы: Абай бдірахманны болаша жоспары туралы (не туралы?) срап-білді.
йірлі мшеден болан толытауыш йірлі толытауыш деп аталады. Мысалы: Ккірегі ашы, білімі тереге(кімге?) мірде иынды кездеспейді. айсарды йі а терісі дегенге (неге?) толып тр.
Мазмны мен тласы жаынан толытауыш екі трлі болады: 1) тура толытауыш; 2) жанама толытауыш.
Тура толытауыш табыс септігіні жалауын жалап, сабаты етістікпен байланысты болып, тура объектінібілдіріп трады. Ол ауыл шаруашылыы академиясын (нені?) бітірген еді.
Жанама толытауыш табыс септігінен баса барыс, жатыс, шыыс, кмектес септік жалауларыны бірін жалап, салт етістікке атысты болып, жанама объектіні білдіреді. Терезеден (неден?) ай сулесі дірілдей тсіп тр. Абай Ербола (кімге?) йгеріммен (кіммен?) ашы сйлесуді тапсырды.
Трлаусызмшені екінші трі – анытауыш. Сйлемде зат есімнен не затты ымда жмсалан баса сз таптарынан болан мшелерді сынды, сапалы, санды, иелік жаынан сипаттайтын трлаусыз мшеанытауыш деп аталады. Анытауыш андай? ай? анша? Неше? Нешінші? Кімні? Нені? деген сратара жауап береді. Кре (андай?) ат еш нрседен рікпей слу (андай?) жрісімен сыла аып келеді. Екінші (нешінші?) соыдан есін жинай алмай алды. алиа – лжанны (кімні?) ауылдан ертіп келген серігі. Шеткі (ай?) йден кілді (андай?) уен естіліп жатты. Тілек сегізінші (нешінші?) сыныпта оиды. Анытауыш зі анытайтын мшемен абыса жне матасабайланысады. Мысалы: кре ат, служріспен, лжанны серігі, шеткі й, сегізінші сынып, т. б.
Анытауыш рылысына арай шке блінеді: 1) дара анытауыш; 2) крделі анытауыш; 3) йірліанытауыш.
Дара анытауыш бір сзден ралады. Мысалы: Елімізде орманды жерлер кп кездеседі.
Крделі анытауыш екі немесе одан да кп сзден ралады. Мысалы:
лпа Керей еліндегі Байтменов Бекбердіні ызы екен.
з ішінде шартты трде бастауыш пен баяндауыша жіктелетін немесе сын есімдер мен есімше тлаларына аяталатын анытауыш йірлі анытауышдеп аталады. Жаны слуды (кімні?) тні слу.абілеті бар (андай?) оушы масатына жетеді. апыры ауаа тншыан (ай?) жолаушылар алы талды клекесіне келіп саялады.