Сйлемні айындауыш мшесі. Сйлемні бірыай мшесі. Жалпылауыш сз. Тыныс белгісі

Сйлемні айындауыш мшесі сйлем ішіндегі бір сзді затты жаынан айындап, маынасын ашып, тсіндіріп трады. Айындауышты екі трі бар: 1) оашалананайындауыш; 2) осарлы айындауыш.

Оашаланан айындауышзінен брын тран сзді маынасын натылайды. Оашаланан айындауышзі айындайтын мшесімен ызметтес, тлалас болады.

Айындауыш сйлемде екі жаынан да тірмен, кейде айындауыштар тізбегінде тір болса, онда екі жаынансызышамен ажыратылады. Мысалы: Абай бл сырды шет жаасындосына, Ербола ана,сездірді. нанбайды асындаылар – Байсал, аратай, Сйіндіктер – осы сзге тотасты.

осарлы айындауышзі айындайтын мшесіне осалы атау болады: Мысалы: Ер осай, Алпамыс батыр, Біржан сал, Баян слу, нші Клш, биші Шара, рманазы кйші, Алима ана, т. б.

Кейбір осарлы айындауыштар здеріні айындайтын сзінен, ос сздер сияты, дефис арылы блінеді: жер-ана, йел-ана, телефон-автомат, инженер-механик, птер-мражай, аын-сазгер, т. б.

Сйлемдегі ызметі, тласы, сратары бірдей жне бір ана орта мшемен байланысатын сздербірыай мшелер деп аталады. Барлы сйлем мшелері бірыай мше бола алады. Бірыай мшелержалаулысызда, жалаулытар арылы да байланысады. Мысалы:

Бірыай бастауыштар: Есіл бойында блдірген де, мойыл да, жидек те, араат та (не?) седі.

Бірыай баяндауыштар: Кркемнерпаздар йірмесіне атысан оушылар н салады, би билейді жне кй шертеді. (не істейді?)

Бірыай толытауыштар: Біз – Исатай мен Махамбетті, Амангелді мен Абайды (кімді?) пір ттан халыты рпаымыз.

Бірыай анытауыштар: Ораз ойыншы, зілой, алжышыл, аса жайдары мінезді (андай?) адам еді.

Бірыай пысытауыштар: Тосанбай арт немересіні кн иісі сіген кекілінен емірене, шырлана(алай?) иіскеді.

Сйлемде бірыай мшені жинатап, жалпылап, орта атауын білдіретін сз немесе сз тіркесі жалпылауыш мше деп аталады.

Жалпылауыш сздер кейде бірыай мшелерді алдында немесе соында трады. Жалпылауыш сздер ызметінде жалпылау, сілтеу есімдіктеріжне жинаты сан есім, кейде зат есім жмсалады. Жалпылауышсз бірыай мшеден брын трса, жалпылауыш сзден кейін ос нкте ойылады, ал жалпылауыш сзбірыай мшеден кейін орналасса, жалпылауыш сзді алдынан сызыша ойылады. Мысалы: Кшек, Ержан, Земцов – шеуі зебіректі жау баытына арай дайындап жатыр. алам, дптер, арындаш – бріоушыа ажет ралдар. азастандаы ірі зендер мыналар: Ертіс, Есіл, Іле, Тобыл. Шешенге ажет бастыасиет: сзге тапырлы, ойа шырлы, тере білімпазды.

Ошау сздер, трлері: аратпа, ыстырма, одаай сздер. Тыныс белгісі

Ошау сздер ызметіне арай ш трге блінеді: 1) аратпа сздер; 2) ыстырмасздер; 3) одаайсздер.

Сйлеуші тыдаушыны назарын зіне аудару шін олданылатын сздер аратпа сздер деп аталады.Кркем дебиетте, сіресе, поэзиялышыармаларда аратпа сз жансыз заттара аратылып та айтыла береді.

Аратпа сз сйлем ішіндегі баса сздерден тір арылы ажыратылады. аратпа сз сйлемні басындакелсе, одан кейін тір ойылады. Мысалы: Балалар, бл жол басы даналыа. Аягз, айда барасы? Туан жер, тауыда туып, тасыда стім!

Аратпа сз сйлемні ортасындакелсе,екі жаынан тіройылады. Мысалы: Ата онайы, жігіттер,аттанатын да уаыт болыпты.

Аратпа сз сйлемні соындакелсе,алдынан тіройылады. Мысалы: Тнде жыламас болар, араым.

Аратпа сз сйлем басында келіп, ктерікі дауыспен айтылса, одан кейін леп белгісі ойылады. Мысалы:Шыыс лы! ткен жылы бастан кешірген ауыр кндерді есіе алшы.

Ктерікі дауыс ыраымен айтылан аратпа сз сйлем соында келсе, одан кейін леп белгісі ойылады. Мысалы: Сонау туан лке Араны есіе тсірші, Шыыс лы!

Сйлеушіні трлі кзарасына байланысты олданылатын сздер не сз тіркестері ыстырма сздер деп аталады. ыстырма сздер маынасына арай тмендегідей топталады:

1. Сйлемдегі ойа сендіру масатындаы ыстырма сздер: рине, лбетте, рас, шынында, шынын айту керек, жасыратыны жо, турасын айтанда, діліне келгенде, т. б.

2. Сйлемдегі ойа кмн келтіру маынасындаы ыстырма сздер: сір, ммкін, шамасы, меніше, алай екені белгісіз, т.б.

3. Алдыы айтылан ойа орытынды жасау масатындаы ыстырма сздер: ысасы, то етері, демек, тйіп айтанда, сайып келгенде, жалпы аланда, т. б.

4. Кіл кйге байланысты ыстырма сздер: бсе, баытымыза арай, амал не, кінішке орай, сті тсіп, т. б.

5. Ойды санамалап айту шін олданылатын ыстырма сздер: е алдымен, екінші жаынан, біріншіден, т. б.

ыстырма сзді тыныс белгісі – тір. ыстырма сз:

-сйлем басында келсе, одан кейін;

-сйлем ортасында келсе, екі жаынан;

-сйлем соында келсе, алдынан

тір ойылады.

Мысалы: рине, ебексіз ер де, жер де кгермейді. орыандытан ба, йтеуір, екі аяы дірілдеп кетті. Мені айтандарымды мытып кетті-ау, сір.

Айтылан ойа сйлеушінінемесе жазушыны трлі сезімін, кіл кйін білдіру масатында айтылан сзді трі одаай сздер деп аталады. Одаай сздерге байланысты тыныс белгісі – тір. Мысалы: Па, шіркін! Керемет екен! Ертерек білмегенімді арашы, ттеген-ай!

Логикалы ктерікі екпінпен айтылан одаай сз тірменажыратылып, сйлем соына леп белгісіойылады.