Рмалас сйлем. Салалас рмалас сйлем, трлері, тыныс белгісі
Екі немесе одан да кп жай сйлемдерден ралып, крделі ойды білдіретінсйлемдер рмалас сйлемдеп аталады.
Жай сйлем мен рмалас сйлемні маыналыжаынан згешеліктеріні кестесі
| ЖАЙ СЙЛЕМ | РМАЛАС СЙЛЕМ |
| 1. Жай сйлем жеке бір ойды білдіреді. | рмалас сйлем крделі ойды білдіреді. |
| 2. Жай сйлем бір-бірінен айырым интонациямен айтылады. | рмалас сйлемні бірінші сыары екіншісімен ласпалы интонациямен айтылады. |
| 3. Жай сйлем интонациялы жаынан тиянаты болады. | рмалас сйлемні сыарлары интонациялы жаынан тиянасыз болады. |
| 4. Жай сйлем аяталан ойды білдіріп, бір бтін болып саналады. | рмалас сйлемні алашы сыары аяталан ойды білдіре алмайды, бтінні бір блшегі болып табылады. |
рмаласты рамындаы жай сйлемдер бір-бірімен салаласажне сабатаса байланысады. Мысалы:орып тран атты алымынан алды да, омбы ардан шыармай жыып алды. Бл – салаласа байланысан рмалас сйлем. Алашы сйлем мен екінші сйлемні баяндауыштары тиянаты болып,екеуі те дрежеде байланысып тр. Желге тмсыын тсеп, белгілі иіс ктті. Бл – сабатаса байланысанрмалас сйлем. Алашы сйлемні баяндауышы тиянасызболып, екіншісіне баына байланысып тр. Бірінші жай сйлемді екіншісінен бліп, з алдына жеке айтуа келмейді.
рамындаы жай сйлемдерді салаласа, сабатаса байланысуына орай рмалас сйлемдер: салалас рмалас, сабатас рмалас жне аралас рмалас болып штрге блінеді
| Трлері | рамы | Белгісі | Мысалдары |
| Салалас рмалас сйлем | Кемінде екі жай сйлемнен ралады | зара те дрежеде байланысады, баяндауыштары тиянаты болады. | лден уаытта екі атты кісі келді де, мені ааштан шешіп алды. |
| Сабатас рмалас сйлем | Кемінде екі жай сйлемнен ралады. | Бірі екіншісіне баынады, бірінші сйлемні баяндауыштары тиянасыз болады. | Жігіттер жабылып болмаан со, нші сандыа отырды. |
| Аралас рмалас сйлем | Кемінде ш жай сйлемнен ралады. | зара салаласып та, сабатасып та байланысады. | ызды мадайынан сипады да, толындай ара шашынан бір сйіп, з жнімен кете берді. |
рамындаы жай сйлемдеріні баяндауыштары тиянатыболып, зара те дрежеде байланысан рмалас сйлемні трі салалас рмалас деп аталады. Мысалы: Саадай сайланан ыры жігіт мадайды батыса ойды да, тскейді зегіге ала жріп кетті.
Салаласты рамындаы бірінші жай сйлемні баяндауышы – ойды екінші жай сйлемні баяндауышыжріп кетті сияты тиянаты, сондытан олар те дрежеде (салаласа)байланысып тр.
Салаласты рамындаы жай сйлемдер зара екі трліжолмен байланысады:
1) Іргелес трып, ласпалы интонация арылы байланысады. Мысалы: Жалпа балуан о бойы алда отырды, астындаы сары аса ат киіктей орып келеді.
2) Салаласты рамындаы жай сйлемдер жалаулы шылаулар арылы байланысады. Салалас рмалас сйлемдерді байланыстыратын жалаулы шылаулар: 1) да, де, та, те рі жне деген ыайлас мндіжалаулы шылаулар арылы; 2) біра, алайда, дегенмен, сонда да, йтсе де деген арсылы мндіжалаулы шылаулар арылы; 3) йткені, себебі, сондытан, сол себепті, неге десеіз деген себеп-салдар мнді жалаулы шылаулар арылы; 4) не, немесе, я, яки, не (я) болмаса, болмаса, лдедеген талаулы мнді жалаулы шылаулар арылы; 5) кейде, бірде, біресе деген кезектес мнді жалаулы шылаулар арылы.
рамындаы жай сйлемдеріні маыналы арым-атынасына арай салалас рмалас сйлем алты тргеблінеді: 1) ыайлас салалас, 2) себеп-салдар салалас; 3) арсылыты салалас, 4) кезектессалалас, 5)тсіндірмелі салалас; 6) талаулы салалас.
Ыайлас салаласты рамындаы жай сйлемдерді бірінде айтылан ой мен екіншісіндегі ой мезгілдес, баыттас, ыайлас мнде айтылады. Мысалы: Тлеутай скерге кетті де, содан айтып оралмады. Ыайлас салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдер да, де, та, те, жне, рідегеныайлас мнді жалаулы шылаулар арылы байланысса, жалаулыты ыайлас салалас деп аталады. Мысалы: Жанай балуан айратты рі немі ол бастайтын болат жректі адам еді. зі ешкімге сотыпайдыжне ит баласына жібімейді. Бір мезгілде у шмшектер дыбысы келді де, бірдеме асына тасырлатып жетіп келді.
Ыайлас салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдер бір мезгілде атар болатын не болан істі білдіріп, баяндауыштары бір шатаайтылса, жалаулысыз ыайлас салалас деп аталады. Мысалы:Ертеіне жат иістер шыты, алыстан лдеандай дабырлаан дауыстар естілді.Бір кні ауданнан ос ат жеккен шана келді, Мыблаты сашысындай болып тран Байшынара арай беттеді.
Рі шылауы ыайлас салаласты райсысымен айталанып келгенде, жай сйлемдерді арасына тіройылады. Мысалы: ншіні рі дауысы да жаымды, рі ні де сазды екен. Ал айталанбай бір-а рет келсе, жай сйлемдерді арасына тір ойылмайды. Мысалы: рылыс жмысы басталды рі рылысшыларды орналастыру керек.
Жне жалаулы шылауымен байланысан ыайлас салаластарды арасына тір ойылмайды. Мен зімді-зім мыттым жне кілім шалытап лдеайда алып-шып кеткен сияты.
Себеп-салдар салаласты рамындаы жай сйлемдерді алдыысы соысыны, соысы алдыысыны себебінбілдіріп трады. Мысалы: Кмекші жігіт ойларды ерте айдап келіпті, себебі кнні арты бзылып келе жатанын байайды.
Себеп-салдар салалас рмаластар жалаулыты жне жалаулысызболып блінеді. Себеп-салдар салаласты байланыстыратын жалаулы шылаулар: себебі, йткені, сондытан, сол себепті, неге десеіз.
Салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдерді байланысуы:
1.Себеп мнді сондытан 2. Салдар мнді
жай сйлем сол себепті жай сйлем
1. Салдар мнді йткені, себебі 2. Себеп мнді
жай сйлем неге десеіз жай сйлем
Себеп-салдар салаласты рамындаы жай сйлемдерді орындарын ауыстырып айта беруге болады. Мысалы: Мен слап жатан орнымнан тра алмадым, себебі Тортай мінер а боз ат мені таымымда кеткендей еді. Тортай мінер а боз ат мені таымымда кеткендей еді, сондытан мен слап жатан орнымнан тра алмадым.
Жалаулысыз себеп мнді сйлем салдар мндіден брын трса, арасына тір ойылады. Мысалы:лкендер крші ауыла кеткен еді, сондытан жастар кешкілік сауы-сайран рма болады.
Жалаулысыз салдар мнді сйлем себеп мндіден брын трса, арасына ос нкте ойылады. Мысалы:Жастар кешкілік сауы-сайран рма болады: йткені лкендер крші ауыла кеткен еді.
3. арсылыты салаласты рамындаы жай сйлемдерді біріндегі іс-оиа екіншісіндегі іс-оиаа арама-арсыболады. арсылыты салаласты рамындаы жай сйлемдер біра, алайда, дегенмен, сонда да, йтседе деген шылаулар арылы байланысса, жалаулыты арсылыты салалас деп аталады. Мысалы:Ауыранда жаным кзіме крініп барады, біра анамды инаым келмейді. Жалаулыты салалас рмаластарды арасына тір ойылады.
арсылыты салалас рмалас сйлем жалаулы шылаусыз іргелес трып байланысса, жалаулысыз арсылыты салалас деп аталады. Мысалы: Балышылар ауды бірнеше рет салды, – балдырдан баса ештеме ілінбеді. Жалаулысыз арсылыты салалас сйлемні баяндауыштары кбіне антоним сздерденжне болымды-болымсыз формадаы сздерден жасалады.
Рамындаы жай сйлемдерді алдыысы соысын нсап, ал соысы алдыы сйлемні маынасын ашып, тсіндіріп тратын рмаласты трі тсіндірмелі салалас деп аталады. Тсіндірмелі салаласты рамындаы жай сйлемдер жалаулы шылаусыз, іргелес трып байланысады да, арасына ос нкте ойылады. Мысалы: Ернеуді бір айналма тсында із екі айырылды: бірі ернеуді бойлап ілгері кетті, екіншісі тмен арай тскен.
Тсіндірмелі салаласты бірінші жай сйлеміні баяндауышыны рамына сол, сонша, соншалы, сондайдеген сілтеу есімдіктері атысса, екі жай сйлемні аражігіне сызышаойылады. Мысалы: Тасынны аттылыы сонша – жолындаыны брін жапырып кетті.
Рамындаы жай сйлемдерде айтылан іс-рекетті біреуі ана жзеге асатынын білдіретін саласаты трі талаулы салалас деп аталады. Талаулыты салаласты рамындаы жай сйлемдер тек жалаулыты шылаулар арылы байланысады да, арасына тіройылады. Талаулыты салаласты рамындаы жай сйлемдер не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, болмаса, йтпесе, лдедеген талаулы мнді жалаулы шылаулар арылы байланысады. Мысалы: Бл жолы рбысымен не ит жыыс тседі, не болмасаоны жеуге тырысады.
6. Кезектес салаласты рамындаы жай сйлемдері айтылан іс-рекетті кезектесіп жзеге асуынкрсетеді. Кезектес салаласты рамындаы жай сйлемдер бірде, біресе, кейде деген кезектес мндіжалаулы шылаулар арылы тек салаласа байланысады да, араларына тір ойылады. Мысалы: Бірдежелбіреген а сулелі дала кездеседі, кейде ызыл бйра тобылылы адырлар шырасады, біресе ккала амысты клдер кездеседі.
Салалас рмалас сйлемнітрлері, жалаулы шылауларымен тыныс белгісінікестесі
| № | Трлері | Жалаулытары | Тыныс белгісі |
| Ыайлас салалас | Жне, да, де, та, те, рі. | тір | |
| арсылыты салалас | Біра, сонда да, дегенмен, алайда, йтсе де, сйтсе де. | тір, тір мен сызыша | |
| Тсіндірмелі салалас | Жалаулыы жо. Сонша, сондай, сол, соншалы, мынау, мынадай сілтеу есімдіктері арылы байланысады. | ос нкте, сызыша | |
| Себеп-салдар салалас | йткені, сондытан, себебі, сол шін, сол себепті, неге десеіз, т.б. | тір, ос нкте немесе сызыша | |
| Талаулы салалас | Не, немесе, я, яки, болмаса, йтпесе, не болмаса, лде. я болмаса, | тір | |
| Кезектес салалас | Кейде, бірде, біресе. | тір |