Сабатас рмалас, жасалу жолдары, трлері, тыныс белгісі. Аралас рмалас сйлем, тыныс белгісі
рамындаы жай сйлемдеріні алашысыны баяндауышы тиянасыз болып, соысына баынабайланысанрмалас сйлемні трі сабатас рмалас деп аталады. Мысалы: Тапсырманы тиянатап алысы келгенмен, айта срауа батылы бармады. Бл рмалас сйлемні бірінші жай сйлемін з алдына блек айтуа келмейді, себебі ой тиянаты емес, ойды тиянатап, аятап тран екінші жай сйлем. рмаласты рамындаы бірінші жай сйлем екінші жай сйлемге баына байланысып тр. рмалас сйлемні рамындаы тиянасыз жай сйлем баыныы сйлем, ал з алдына дербес айтыла беретін,ойды тиянатап тратын екіншіжай сйлем басыы сйлем деп аталады.
Сабатас рмалас сйлемні баыныы сыарыны баяндауышыныжасалу жолдары тмендегідей:
1. Баыныыны баяндауышы ксемше тлалы етістіктен болады. Мысалы: Аудан орталыына онысаударалы, трмыстары недуір тзеліп алып еді.
2. Баыныыны баяндауышы шартты райлы етістік болады. Мысалы: Біреуге жасылы жасаса, ол ешашан жерде алмайды.
3. Баыныыны баяндауышы -ша/ше, -дай/дей жрнатары мен жатыс, кмектес септікті есімшеден жне -дытан/діктен осымшалы есімшеден болады. Мысалы: Жолаушыларды арасы зілгенше, орышы жота басында арап трды. Баласынын келген бір жапыра ааз кілге демеу боландай, ана жмыса лшына кірісті. Кн райы бзылып трандытан, жас тлдерді ріске шыармады. Та ланиектеніп атабергенде, ауыл стін айай-шу басып кетті. Жмысшылар ерте жиналанымен, жмыс бірден басталып кетпеді.
4. Есімшеден кейін сайын, со, бері, шейін, брын шылаулары жне кезде, шата, уаытта деген кмекші сздерді тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: ыстаудан жайлауа кшкен со, ауыл-ауыл бір-бірін ерулікке шаырыса бастайды. Отырандар опарыла сырта шыан кезде, уаныш пен Анар да жеке серуендеуге беттеді.
Сабатас рмалас сйлемні рамындаы жай сйлемдер саны жаынан екіден де кп болса, ондай сйлемдер кп баыныы сабатас рмалас сйлем деп аталады. Сырттаылар тегіс кіріп, орын-орындарына жайасан со, кпшілікті тінішімен жыр тиегі аытылды. Бл сабатасты рамында екі баыныы сйлем бар:
Сырттаылар тегіс кіріп, 2) орын-орындарына жайасан со.
Баыныы сйлемдерді басыы сйлеммен байланысуынаарай кп баыныы сабатас рмалас сйлем екіге блінеді:
1) жарыспалы кп баыныы сабатас; 2) сатылы кп баыныы сабатас.
Жарыспалы кп баыныы сабатасты рамындаы баыныы сйлемдеріні райсысыбасыы сйлеммен тікелей байланысады. Мысалы: Аайын-туыстары Тілекті ортаа алып, кезек-кезек бетінен сйіп, олынан ысып, табысымен ттытасып жатыр. Сйлемні рамындаы рбір баыныы сыары басыымен тікелей байланыса алады. Мысалы: Аайын-туыстары Тілекті ортаа алып, табысымен ттытасып жатыр; кезек-кезек бетінен сйіп, табысымен ттытасып жатыр; олынан ысып, табысымен ттытасып жатыр.
Сатылы кп баыныы сабатасты рамындаы баыныы сыарлары басыымен тікелей байланыспай, зара бір-бірімен байланысып барып басыымен байланысады. Мысалы: Кк алаш тебіндеп шыып, жер дегди бастаанда, нанбай араралыдан елге айтты.
Сабатас рмалас сйлем рамындаы баыныы мен басыы сйлемдеріні маыналы арым-атынасына арай алты трге блінеді: 1) шартты баыныы; 2) арсылыты баыныы; 3) себепбаыныы; 4) мезгіл баыныы; 5) имыл-сын баыныы; 6) масатбаыныы.
1. Шартты баыныы сабатас. рамындаы жай сйлемдеріні біріншісі екіншісіндегі істі орындалу не орындалмау шартын білдіретін рмаласты трі шартты баыныы сабатас деп аталады. Мысалы: Ебек етсе ерінбей, тояды арны тіленбей. Шартты баыныы сабатасты рамындаы жай сйлемдердібаыныы сыарыны баяндауышы тиянасыз болып, сабатаса байланысады. Шартты баыныысабатас сйлемні сыарларыныарасына тір ойылады.
Шартты баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныысыарыны баяндауышыныжасалу жолдары:
1) баыныы сйлемні баяндауышы етістікті -са, -се шартты рай тласынанболады. Мысалы: Айтан сзі дрыс болса, аланын здері тсіне жатар.
2) ксемше тлалы етістікті -ма+й, -ме+й немесе -майынша/мейінше,
Байынша/бейінше, -пайынша/ пейінше жрнатарынан болады. Мысалы: Бл оиа дл осы кндерді зінде тыным алмай, зын ла арылы тамам Тобытыны шарлап шыты. Шындыты бетін ашпайынша,жара лаы жастыа тимеді.
3) жатыс септігіндегі ткен шаты есімшеден болады. Мысалы: Мылтыын алып шыпаанда, азулы асырдан тылуы екіталай еді.
Шартты баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныысыарына айтсе, не етсе, айткенде, не еткенде, айтпейінше, не етпейінше, айтпей, не етпей?деген сратар ойылады.
Шартты баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныысыарыны баяндауышыныжасалу жолдары мен сратарыны кестесі
| р/с | Баыныы сйлемні баяндауышы | Баяндауышыны тлалы белгісі | Баыныы сыарына ойылатын сратар |
| Шартты рай | -са, -се | айтсе? Не етсе? | |
| Ксемше | Ма+й, ме+й; майынша/мейінше | айтпей? Не етпей? айтпейінше? Не етпейінше? | |
| Есімше | -ан+да, -ген+де | айткенде? Не еткенде? |
Арсылыты баыныы сабатас. арсылыты баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныы сыары мен басыы сыары бір-біріне арама-арсы маынада олданылады. арсылыты баыныы сабатасты баыныы сыары айтсе де, не етсе де, айткенмен, не еткенмен, айткенше, не еткенше, айткеніне (не еткеніне) арамастан, айте тра, не ете тра? сратарына жауап береді. Жмыс уаыты лдеашан аяталса да, (айтсе де?) Рахмет пен Лиза ертегі жиналысты барысын талдап за отырды. Теіз бетінен аншама биік боланмен (айткенмен?), осы ірді кез келген жерінен су шыады.
арсылыты баыныы сабатасты баыныы сыарыны баяндауышытмендегідей жолдармен жасалады:
1) шартты райлы етістікке да, де шылауыны тіркесуінен жасалады. Мысалы: Екеуіні масаты екі трліболса да, бірге жмыс істегендеріне он шаты жыл болып алды.
2) шартты райды болымсыз трінен болады. Мысалы: Кн блттананы болмаса, жабыр жауан жо.
3) Кмектес септік тласындаы ткен шаты есімше арылы жасалады. Мысалы: Ай араы боланмен,жолды болжауа бден болады.
4) Есімше тлалы етістікке -ша/ше жрнаы жалану арылы жасалады. Мысалы: Бл сзді естігенше, жерге батып жоалан жасы еді.
5) -а/е, -й жрнаты ксемше тлалы етістік арылы жасалады. з кіліді білдіре, мені кіліме демеу сала келгеніе ризамын.
6) келер ша есімшені болымсыз тріне шыыс септік жалауыны жалануы арылы жасалады. Мысалы:Терімшілер кнні салындыын елеместен, бастаан жмыстарын бітіруге асыты.
арсылыты баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныысыарыны баяндауышыны жасалу жолдары мен сратарыны кестесі
| р/с | Баыныы сйлемні баяндауышы | Баяндауышыны тлалы белгісі | Баыныы сыарына ойылатын сратар |
| Шартты рай | -са да, -се де | айтсе де? Не етсе де? | |
| Есімше | -ан/ген+-ша/ше | айткенше? Не еткенше? | |
| Есімше | -ан/ген,-ан/кен+-мен | айткенмен? Не еткенмен? | |
| Шартты райды болымсыз трі | -ма/ме, -ба/бе, -па/пе+са/се | айткені (не еткені) болмаса? | |
| Ксемше | -а/е, -й + тра | айте тра? Не ете тра? | |
| Есімше | -ан+ы+на(-ген+і+не)+ арамастан | айткеніне (не еткеніне) арамастан? |
3. Мезгіл баыныы сабатас. рамындаы жай сйлемдерді біріншісінде айтылан іс екіншісінде айтылан істі мезгілін білдіретін рмаласты трі мезгіл баыныы сабатас деп аталады.
Мезгіл баыныы сабатасты рамындаы жай сйлемдер сабатаса байланысады. Мезгіл баыныы сабатас сйлемні баыныы сыары ашан, ашана дейін, ашаннан бері, ай кезде?деген сратара жауап береді. Мезгіл баыныысабатастыбаыныысыарыныбаяндауышытмендегідей жолдармен байланысады:
1) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістікке -ша/ше жрнаы жалану арылы жасалады. Мысалы:Жиналыс аяталанша (ашан?), тізім жасалып та болды.
2) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістікке жатыс септік жалауыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: Бір кні рмаш Кксерекке ас беріп транда (ашан?), ара ала тбет Кксерекке мтылды.
3) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістіккесо, кейін, сайын, бері, шейін септеулік шылауларыныатысуы арылы жасалады.Мысалы: Кшік ауыла келген со (ашан?), екі кннен кейін кзін ашты.
4) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістіккекезде, шата, уаыттамезгіл мнді кмекші сздерді тіркесуі арылыжасалады. Мысалы: бден ас араюа айналан уаытта (ашан?) Кксерек жалыз зі ауыла келді.
5) -алы/гелі, -алы/келі ксемше тлалы етістік арылы жасалады. Мысалы: Жазы демалыса шыалы (ашаннан бері?), тек дене ебегімен айналысып жр.
6) -са/се шартты райды жрнаы жне -ысымен/ісімен деген осымшаны жалануы арылы жасалады. Мысалы: лпа уделі жерге келсе (ашан?), атты ізі бар да, жігіт пен ат жо. ыс басталысымен (ашан?),Ораз да аа шыуа дайындалады.
Мезгіл баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныысыарыны баяндауышыны жасалу жолдары мен сратарыны кестесі
| р/с | Баыныы сйлемні баяндауышы | Баяндауышыны тлалы белгісі | Баыныы сыарына ойылатын сратар |
| Есімше | -ан/ген, -ан/кен+ -да/де, -та/те,-нда/нде | ашан? | |
| Есімше | -ан/ген, -ан/кен+ -ша/ше | ашан? | |
| Есімше | -ан/ген,-ан/кен+ со, кейін, сайын, бері, шейін | ашан? | |
| Есімше | -ан/ген, -ан/кен+кезде, шата, уаытта | ай кезде? ашан? ай уаытта? ай шата? | |
| Ксемше | -алы/келі, -алы/гелі | ашан? | |
| Етістік | -са/се, -ысымен/ісімен | ашан? |
4. Себеп баыныы сабатас. Баыныысы басыыдаы айтылан ойды себебін білдіреді. Мысалы:ожы Ккшетау оязына арайтын жерде отырандытан, Есенейді олына тспей кетті. Осы рмалас сйлемдегі ожы Ккшетау оязына арайтын жерде отырандытан деген алашы сйлем Есенейді олына тспей кетті деген екінші сйлемні себебін білдіріп тр.
Себеп баыныы сабатас неліктен? не себепті? неге? не деп? деген сратара жауап береді.
Себеп баыныы сабатасты баяндауыштары тмендегідей жолдармен жасалады:
1. Есімшені ткен ша формасына -дытан/діктен осымшасыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: Есі шыан керуен аты жре алмаандытан, (неліктен?) айай салып ашып еді.
2. Есімшені ткен ша формасына со шылауыны тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: Халі ауыр болан со, (неге?) арнаулы ауруханаа жатызан-ды.
3. Ксемшені -й жрнаына біткен болымсыз трінен жасалады. Мысалы: алада она оятын аайын-туан болмай, (не себепті?) ысыла-ысыла жатаа келдім.
4. Ашы райлы етістікке деп кмекші етістігіні тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: йдегілерді оятып алмайын деп, (не деп?) аяыны шынан басып з блмесіне тті.
Себеп баыныы сабатас рмаласты жай сйлемдеріні арасына тір ойылады.
Себеп баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныы сыарыны баяндауышыны жасалу жолдары мен сратарыны кестесі
| р/с | Баыныы сйлемні баяндауышы | Баяндауышыны тлалы белгісі | Баыныы сыарына ойылатын сратар |
| ткен ша есімше | -ан/ген, -ан/кен + -дытан/діктен | Неліктен? Не себепті? | |
| ткен ша есімше жне шылау | -ан/ген, -ан/кен жне со шылауы | Неге? Неліктен? | |
| Болымсыз етістік жне ксемше | -ма/ме, ба/бе, па/пе+-й | Неліктен? Не себепті? | |
| Ашы райлы етістік жне кмекші етістік | ашы рай+деп | Не деп? Неліктен? Не себепті? |
Имыл-сын баыныы сабатас.рамындаы жай сйлемдердібаыныысы басыыдаы істі, имылды алай орындаланынбілдіретін рмаласты тріимыл-сын баыныы сабатасдеп аталады. Мысалы: Кн батар алдында балышы жігіт сырта лденеше рет шыып, биік жар басынан теіз жаа кз салды.
имыл-сын баыныы сабатасты баыныы сыарына алай, айтіп? деген сратар ойылады.
имыл-сын баыныы сабатасты баыныы сыарыны баяндауыштарыны жасалуы тмендегідей:
1. -ып/іп, -п жне -а, -е, -й ксемше тлалы етістік арылы жасалады. Мысалы: Домбыра шертіп отыран нші уелете шырап (айтіп?), н салып оя берді. Жпар мен алампыр бастарын изей (алай?), лдене жайлы ызу гімелесіп отыр.
2. -ан/ген, -ан/кен ткен ша есімшеге -дай/дей жрнаы мен болып, кйі, алпындасздеріні тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: А лпа блтты стінде алытап бара жатандай болып (айтіп?), ерекше бір кйді басынан кешірді.
3. Болжалды келер ша есімшеге –тан/тен жрнаыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: Ол жн-жосыын айтпастан (алай?), атына міне сап шаба жнелді.
имыл-сын баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныысыарыны баяндауышыныжасалу жолдары мен сратарыны кестесі
| р/с | Баыныы сйлемні баяндауышы | Баяндауышыны тлалы белгісі | Баыныы сыарына ойылатын сратар |
| Ксемше | -ып/іп, -п | алай? айтіп? | |
| Есімше | -дай/дей болып, кйі, алпында | алай? | |
| Есімше | -ма/ме, ба/бе, па/пе+ -с+-тан/тен | алай? |
Масат баыныы сабатас.рамындаы жай сйлемдердібаыныысы басыыдаы істі, имылды масатынбілдіретін рмаласты трімасат баыныы сабатасдеп аталады. Мысалы:Жалпа ел жауабын з аузынан айтпа болып (не етпек болып?), лыа та атпай келіп еді.
Масат баыныы сабатасты баыныы сыарларына не шін, не масатпен, не деп, неге? сратары ойылады.
Масат баыныы сабатасты баыныысыарыны баяндауыштары тмендегідей жолмен жасалады:
1. -ма/мек, -ба/бек, -па/пекмасатты келер ша етістікке болыпкмекші етістігіні тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: Ергешті жаман детін ойызба болып (не масатпен?), балар р трлі амал істеген-ді.
2. Тйы етістік пен шін септеулік шылауыны тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: Аянны ертегісін тыдау шін (не шін?), ауыл балалары кнде кешкісін Бапай шалды йіні іргесіне жиналамыз.
3. Болжалды келер ша есімшені болымсыз тріне шін септеулік шылауыны тіркесуі арылы жасалады.Серіктері танып алмас шін (не шін?), бет-аузын орамалмен таып алыпты.
4. алау жне бйры райды ІІІ жаынан кейін деп кмекші етістігіні тіркесуі арылы жасалады. Мысалы:Ат тяыны дбірі естілмесін деп, (не деп?) атыны аяына киіз орап тастады.
Масат баыныысабатас рмалас сйлемні баыныысыарыны баяндауышыны жасалу жолдары мен сратарыны кестесі
| р/с | Баыныы сйлемні баяндауышы | Баяндауышыны тлалы белгісі | Баыныы сыарына ойылатын сратар |
| Масатты келер ша етістік | -ма/мек, -ба/бек, -па/пек жне болып | Не масатпен? | |
| Тйы етістік | -у жне шін | Не шін? | |
| Болжалды келер ша есімше | -ма/ме, -ба/бе, -па/пе+ -с жне шін | Не шін? Неге?? | |
| алау жне бйры рай | -айын/ейін, -сын/сін жне деп |
Аралас рмалас сйлем.рамындаы жай сйлемдері бір-біріменсалаласып та, сабатасып та байланысатын рмаласты тріаралас рмалас сйлемдеп аталады. Аралас рмалас сйлемнірамында кем дегенде ш жай сйлем болады. Аралас рмаластаы жай сйлемдер зара екі трлі жолмен байланысады: 1) ешбір жалаулы шылаусыз іргелестру арылы; 2) жалаулы шылаулар арылы. Аралас рмалас сйлемні рамындаы жай сйлемдерді – баыныы, басыы сыарларыны орын тртібі р трлі болады. Мысалы: Кктем шыып, кн жылынды, біра таудаы ар лі еріген жо.рылысы: баыныы, басыы, басыы.
Кшік бауырын ктеріп, здігінен тырбанып жруге айналан со, ас ішетін арнайы асйыш дайындалды, жетектеп жру шін мойнына жіп таылды. рылысы: баыныы, баыныы, басыы, басыы.
Толындай теселген шалынны ішіне кірсе, оны глге бленген тереіне сгігі келеді, жпар иісті жасыл желегін жастанып, жаныды жайландыра жаты келеді. рылысы: баыныы, басыы, баыныы, басыы
Моп-момаан боп тнып тран Есілді суы абытай алытып ала жнелгенде, сен малтымпаз болмаса, суа кеттім деп рейленесі, біра Есілді суында тек аяы мен олыды имылдатса боланы, Есіл сені ктеріп ала жнеледі. рылысы: баыныы, басыы, баыныы, басыы.