ашаан – жырды слейі
Елім десе ет жрегі елжірейтін, еліні матан етер таы да бір дарынды баласы 1840 - жылы Хорезм облысына арасты Ташауыз деген жерде дние есігін ашан болатын. Дние есігін ашар-ашпастан тадырды атал сынаына тсіп, бесікте асар тау кесінен айырылан азаты біртуар азаматы ашаан Кржіманлы. Он жасында шешесінен айырылып немере аасы Срсенбайды олында трбиеленеді. ашаанды осындай атал тадыр мен иынды ерте есейткен еді. Он бес жасынан жмыса араласып, з бетімен ебек етуге мжбр болан. Солай бола трса да зерделі де зерек бала ешашан жасыан емес. Сол елдегі нші–жыршылады (Атан, Мрат, БалаОраз, оспа, рманазы, Ораз, оспа, рманазы, Нрым, мір, Ыылман) ледерін аса зерделілікпен тыдап зіне лгі ттан. Ккжарда болып, сол Ккжар базарына жер-жерден келген саудагерлер мен кпес байлара жалданып ара кшін сатып кн кріп жрді. Соларды малын айдасып, Тзтбе, Орал, Орынбор алаларында болады, ел кріп жер таниды. Мны брі сезімтал, ккірегі ояу жаса ой салмай оймады. Ол р крген нрсесінен лгі алуа тырысты. Кндерді кнінде жмыстан бден алжыраан бала тсінде бір ара кісіні креді. лгі арт кісі ашаана: «Саан нер бердім соны жртыа тарат»,- деп батасын беріпті. Сол тстен кейін ашаан да шабытын ола алып зі де ле айта бастаан.
Болам деген баланы бетін апа белін бу дегендей зі жмыс істейтін Сергей деген кпес ашаанны талаптылыына кзі тсіп оан баыт сілтейді. Ол жмысын жасы аятап еліне келе жатып бір аза ауылында болып жатан сауы-кешке атысады. Сонда тні бойы жырлаан жас аын жртты кілінен шыып ризашылытарын алады. Міне, сол сапардан кейін аына «аруа онып», аынды жола тскен крінеді. Оны бала аынны алашы мына ледерінен байауа болады:
адір білер аалар
ла салды сзіме,
Кіл блді зіме
Балалыты ойламай,
Аяа шары байладым.
Теке деген алаа
Сергейді ойын айдадым. – деп, нер жолындаы леіні іргетасы осылай аланан еді. Міне осыдан бастап бала аынны мірге деген лшынысы мен леге деген штарлыы аынды тайа кешулерден алып шыандай.
Аынны:
Абыл мен Нрым, Атаным,
Осылар еді тапаным.
Осылар маан йреткен,
Тарихты ескі апарын, - деген жыр шуматарынан ашаанны сол замандаы аындарды жасы білетіні жне Нрым мен Абылды зіні стазы ретінде баалайтынын ааруа болады.
Сыпыра жыраудан бастап тек аса зерделілері ана жадына тои алан, клемі ырызды «Манасынан» да асып тсетін «ырымны ыры батыры» ерлік дастандарын жата біліп, ататы Мрын жырауа йреткен осы ашаан жырау еді. ашаан зерделі жырау ана емес, атаы алты алаша мшр болан аралы аын.
ашаан жырлары ділеттілік пен адалдыты тйіскен символы. Ол сол замандаы ділетсіздік пен озбырлытара жаны ысылып, анжардай ткір тілімен адам сйегінен ткізіп жырлайды. “Оразалы байа айтаны”, “Есали сопыа айтаны” дейтін сыа ледерінде от мінезділік орып тсетін ересен ткірлік бар. ашаан сонымен атар келешекке лгі - неге ретінде нрлі ле - жырларын халына арнайды. Аынны жыр-толауларында адамны тіршілігіне, іс-рекеттеріне, рухани болмысына кміл жетілуіне атысты ой-тжырымдары жеткілікті. “Бл мірді мысалы” деген лебізінде адам міріндегі философиялы ой-тжырымдарды жеріне жеткізе отырып:
пірем болу не керек,
Ба-базары ауан со.
Бсеке ету не керек,
Бастан билік кеткен со.
Бла-сыла не керек,
А бетінен нр тайып,
Жер ортадан асан со.
Еле-селе не керек,
Жас елуден кеткен со.
Жалта-жлта не керек,
Жігітікке жеткен со, - деп, жырлаан екен.
ашаан жырларыны кркемдік леміндегі айталанбас тееудері, лаыл ойлары мен маржан сздері жаныа шуа, кіліе медет ялатады. Оны ай шыармасын алып араса та теренен терілген гауар жырлары санады бір толытатыны аны. Оны отты жырларын оыанда, кз алдыа дауылдан туан толындары кк жзімен астасан телегей теіз елестейді. ледеріні рухтылыы сондай жандниеді бойлай рлеп, солан жректі айа жандандыратындай.
Аын сонымен атар ледеріне азаты салт-дстрін сііре отырып, “затылып бара жатан ыза берген батасында” оюлы да ойлы орамдар мен талымды, тлімдік трбие сиетін айта келіп,
зартып жрме тіліді,
статып жрме мініді.
Аыл ойлап пікір ет
дайы шкір ет, - деп ле мен мірді штастыра білген. Сонымен атар дстр крнісі ашаанны Аралбай деген аына келіп оны лген баласына кіл айтанынан байалады.
Туекел хаа шкір ет,
Аузыа алма жаманды-ай.
дайым бізге тап ылды
Бл сыылды заманды-ай.
Баса тссе, амал жо
Ктерер жкті адама-ай
Жылаанмен не пайда,
айырын берсін артына-ай, – деп, бл дниені мгілік емес екенін толаан.
Заманы алай болса, бркіні солай болатыны ежелден белгілі. ашаан сол замандаы арапайым халыты кйін кйттеген алаш арысы болан десек арты айтанды болмас. Ол ылыштай иып тсер алмас тілімен тосан ауыз сзді то етерін айтып, елдегі зім деген рккіректермен атар сужпас залымдарды исы ылытарын тайсалмастан беттеріне басып, келесіз жадайларды алдын алып отыран. Ол зіні “Бекес байа” деген леінде:
Айдаан мала мас болан,
Кедейлермен ас болан.
Біртрлі неме екенсі,
Аылы жарым-екі есті, дей келе байлыты буына мас болып, бір жтым суа зар блан арапайым кедей халыа алтасынан соыр баыр бермейтін, ал кімдер келсе алдына рдай жралап арын сатан шы бермес шыайбайды лтіре сынайды. Аын осылайша адамгершіліктен, айырымдылытан жрдай байларды образдарын сомдап крсете білген. Жне де ол ділеттілікті жырлай отырып жбір кргендерге кмек олын созан. Мысалы: Бай ауылыны есер жігіттері жалыз атын тартып алан, кедей жігітті арыз айтып баратын биі осы зорлышыларды аайыны. Би айтсе де сол аайындарын жатайтыны аны екенін біліп, кмек срай келген кедей жігітке:
- Шыраым ныспы кім? – дейді.
-Ныспым Шоара.
- Ендеше, сен биді алдына барып арызыды айт. Ол билігін бастамай трып, мына бір ауыз леді айтарсы:
Мені атым Шоара,
ыры келмей о ара.
Трелікті тзу бер,
Туаныа со ара, - деп баыт сілтеген екен. Кедей жігіт осы леді айтып з атын айтаран. Міне осынадай ле-шуматары арылы тыырытан шыуды жолын крсеткен болатын. Оны табан астында тауып айтар ткпелігі мен сз мергендігі осыланда алдын ораан аын болмаан, яни ол жзден жйрік мынан тлпар жыр длділі еді.
ашаан аынны бойыа рух берер ледерін оып, танысып, зерделеп, зерттей келе шыармасын екі топа бліп арастырдым. Біріншісі арнау ледері, оан: «кедей жігітке айтан аылы», «Оразалы байа айтаны », «Есали спыа айтаны», «Аралбайды жбатуы», «Томпы байды тілдеуі», «домбыраны апаы», «Саыпа айтаны», «Берекет аына айтаны», «артайан шаында айтаны», «Бекес байа айтаны», «сара спыа», «затылып баражатан ыза берген батасы» сынды ледері белгілі бір адама арналып, оны жатап немесе даттап немесе з аыл – кеесін бере отырып айтан олендері тікелей бір немесе бірнеше адама арналып айтыландытан бл ледерін арнау ледеріне жатыздым.
Екінші, философиялы тере ой, мн - маынаа ие толау ледері. Оан: «бл дниеде не жетім?», «жттан кейін», «осы кн жолдас болдым сексенменен», «артайан шаында айтаны», «бл дниені мысалы» сынды ледері жатады. Бл ледер аынны міріні кбі кетіп азы алан шаында мірден тйген ибырата толы, лгі-негелік мнге ие ледері еді. Мнда адам міріні философиялы, психологиялы жаына тере іліп, адамгершілік, тлалы, мдениеттілік, жасылы пен жамандыты салыстыра отырып, байлы, мнсп бріде бекер, бос бір- а кунде алатынын, болашаа сиет еткенін осы ледерінен креміз.
Жоарыдаы арнау ледері айтылу масатына арай таы да з ішінен ш топа блініп аралады. Бірінші: азаты ата – бабалы, салт – дстрлерін, дет – рыптарын ардатай отырып жырлаан ледері. Оан: «тойбастар», «Аралбайды жбатуы», «затылып баражатан ыза берген батасы» сияты лендері. Екінші: Сыншыл ойлы, азаматты сарындаы сатиралы сипатты арнау ледерінде сара байлар, жалан діндрлар, бас пайдасын ойлаан пайдакнемдер, халын анаан анды ауыздар, санасыз сайымазатар, отанын сатан опасыздар, айырымсыз спыларды сына алан ледері жатады. Олар: «Оразалы байа айтаны », «Есали спыа айтаны», «Томпы байды тілдеуі», «домбыраны апаы», «Саыпа айтаны», «Берекет аына айтаны», «Бекес байа айтаны», «сара спыа» сынды ледері. шінші: зін медет ттан згелерге берген аылы жайлы ледері: «кедей жігітке айтан аылы», т.б ледері кіреді. ашаан сынды сз длдлі, жыр слейіні зінен кейінгілерге айтан аылы, жасаан жасылыы санарлытай дейсі бе? рине, олай емес. Осындай зінен брын згені жайын ойлайтын жанашыр аынны жанынан шыан негелі ледері жетерлік деп білемін, алайда, тарихты срлеу сопаына тсіп, уаытты таразысынан те алмай, бізге жетпей аландары аншама. кінішке орай бізге жеткен аыл – насихат лгісіндегі леі осы-а екен.
Осындай жыр майталманыны мірдегі белесін тіптен асататып тран сол дуірдегі зімен зенгілес аындарды ішінен Нрым, Аралбай, Жаскеле, Ізім шайыр, Берекет, Клзипа ыз сияты нер рнегін айшытаан наыз жыр слейлерімен жыр додасына тсіп атарластарына дес бермегендігі, оны нер рісіні кедігін длелдегендей.
ашаан наыз сегіз ырлы бір сырлылыы оны айтыскерлігімен айындала тседі. Аын зіні айтыстарында жала даттау мен стірт пайымдаулардан аула,ол елдікті ерлікті, адамгершілікті айтты. Аынны айтыстары («Нрым мен ашаан»,«ашаан мен Ізбас») – дстрлі нерді зіндік мнерлі лгілері. Ауызша авторлы поэзиядаы шыармашылы психологиясыны кесек бітімді болмысын танытатын аандар айтыстарында халыты кркемдік ойлау кеістігі, материялды жне рухани мдениет тарихын жан- жаты амтитын білімділік дегейлері амтылан.ашаан аынны бойындаы шыншылды пен сыншылды асиетін аындармен айтысан кездерінде де сатап, ршілдігімен, турашылдыымен кзге тсіп отыран.
ашаанды наыз аын ретінде елге танытан, оны есімін бкіл батыс іріне таратан – оны сол кездегі мыты аындармен айтысып жеуі. Айтыс ашаанны импровизаторлы нерін шыдады, аынды шеберлігін ктерді, таырып аясын биіктетіп, ойлау шеберін кеейтіп, азаматты ресін сірді.
ашаанны Нрыммен айтысы бір-біріні білімін тексеру болса, Ізіммен, Ізбаспен айтыстары – дептілік, крегенділік, салт-дстрді сыйлау трысында болан. ашаан діни лкен сауатты адам екендігі Нрыммен айтысанда белгілі болады. Негізінде бл айтысты ерекшелігі кдімгі айтыс емес, ашаанны Нрым аыннан бата алу барысында туан айтыс еді. Нрым аын ашаанны аынды дарынын байау шін оан трлі діни, философиялы сратарын ояды. Бан дарыны мен таланыты штасан ашаан іркілместен жауап беріп отыран.Мысалы,
Нрым:
Днині басы неден жаралан?
Жер мен аспан – бл не зат?
Малы алай тараан?
Адам, Лаухы, алам – баршасы
Неден жаралан?
Бан ашанны берген жауабы:
Дниені басы уел
Меруерт тастан жаралан.
Меруерт тас еріп су болан,
Аспан, жер содан жаралан.
Адам, Лаухы, алам – баршасы
Сол заттан дейді жаралан.
Нрым:
ле менен жыра азы.
Пайамбарды кезінде,
анша ауым тіпті
з пиылынан зі азып?
ашаан:
Хазіреті Нх пайамбар:
«Таат еті» - деп жылаан.
Айтанына кнбеген
ауымында бір адам.
«Бл шаhарды жзіне,
Алла, пле жібер» - деп,
Шынымен де сраан, - деп тымды жауап берген болатын. Нрым Мен ашаанны осы бір ана айтысынан-а ашаанны тарихтан да, жаратылыстану ылымдарынан да, философиялы ой-пікірлерден де білімі тере екендігі айын аарылады. Сондай-а ол аынны ежелгі Грекия мен кне Рим ойшылдарыны аидаттарынан, мифологиядан да тер білімі бар екендігін крсетеді. Бл ауыз дебиеті кілдерінде кп кездесе бермейтін интелектуалды леует пен биік парасатты крнісі.
Ататы Жамбыл Жабаев ашаанды зіні пірі Сйінбаймен атар ойып, оны жырларын з бойына сііре отырып ерекше баалаан. Аынны осы айтыскерлік нері бкіл аза ауымын ана таалдырып ана ойан жо, кршілес тркі ауымына да атаы дркіреген нерімен, леімен танымал .
ашаанны дастандары да авторлы ауызша поэзиямыздаы эпикалы дстр орыны крнекті лгілері атарында бааланады. аза сз неріндегі тарихи жне кркем шынды ттастыымен жарланан эпикалы жырларда халыты кркемдік ойлауды крсеткіштері атарын райды. Оны «Атамекен», «Топан», «арасай-азай», «Адай тегі» атты аыз-хикаяларымен дастандары бар. Бл шыармаларыны ай-айсысына болмасын тарихилы пен деректілік тн. Мысалы: «Атамекен» , «Топан» атты дастарында аза халыны жоар басыншылыына арсы кресі жне XIX асырды 90-жылдарыда Каспий теізіні аламат тасынына душар болан елді трагедиясы тегеурінді жырланан. Осы «Топан » атты философиялы жината ашаан дараылы пен парысыздыты, масты пен желікті, тойымсыз лын мен тар пейілді дниедегі бар кеселді баасы деп санап:
Етпеді ешкім анаат,
Тап болмай айтсін аламат.
Кп болды мнда тасандар,
лдерін білмей асандар,
Пиылынан соларды
абыса жаздады аспан жер! – дейді.
Адамардаы нысапсызды пен сарады, имансызды пен менмендік табиат ананы зінде ашындырып, кнhар пендесін тосын мінез крсету арылы тубесіне тсіретінін таы да бір есіне салды.
Жырау осы дастанында адамны азып, оамны тозып халымызды дай сйер ылыынан айырылып, бейшара кйге тсуінен орып, болаша рпаты келешегінен ауіптеніп, осы азан заманны азыруына ерген адамзаттан тілгенін жырлайды. «Кп асана бір тосан» азан халыа тосауыл ретінде жіберілген топан су деп баалайды. Келешекте азындыа бармауын ндей келіп болаша рпаты осы айтандарын здеріне лгі ретінде алатынына сенді.
Жырау:
Кейіндегі бозбалалар,
Налымаыз шыраым.
Кндерді кні боланда,
Кк дрия кл болса,
Бай мен жарлы те болса,
Суда-балы, ырда-егін,
Бле-бтер жо болса,
Дианшылы кп болса,
Талапты кші сел болып,
Кетерсіз-даы ел болып.
Бл да болса аынны крегендігін келер кнге деген, келер рпаа деген зор мітін крсететіндей. Аын айтса айтандай бл кнде сол кешегі бабаларымыз асаан азаттыты а таы арайлап атып тр.
Ханали Сйіншлиевті зерттеуі бойынша, жырау «ырымны ыры батыры» атты дастанын йреткен ататы Мрын жырау ол туралы: (стазы) «ашаан ірі денелі ара кісі еді... леді суырып салып айтатын. Ойын-тойда сз бастап, айтыса тсуге мартатын... ашаан мен кп жыл дос болдым. Ол 84 жасында, 1924-жылы дниеден тті. айтыс болардан 4-5 жыл брын кзінен айрылып аріп болды»- дейді.
ашаанды крген арттар кп. Олар аынны мірі туралы нды деректерді беріп жр. Біра аынны туан, лген жылын брі бірдей дп басып айта бермейді. Мысалы, алмаамбетов дайберген деген арт ашаанды 1835-жылы туылып, 1925-1930 жылдары айтыс болды деп болжаймын дейді де ол: «ашаанды 1915 жылы з йімде она еттім сонда 75 жастамын деген еді», - дейді. Бан сйенсек, аын 1835 жылы емес, 1840- жылы дниеге келген болды. Бл Мрын жырау берген мліметпен сйкес келмейді. Жнеде Кнтуанов Темірали деген арт 1921- жылы ашаанды он кн она етіп, бірнеше леін з аузынан жазып алан болатын. Темірали: «Сонда, ашаан сексенні стіне шыып отырмын деп еді. лі ажымаан, ле айтудан алмаан кезі болатын» - дейді. Бл пікірде Мрын сздерін растайды. Сондытан, Сйіншлиев ашаанны мір срген жылдарын Мрын жырау дерегі бойынша, 1840-1924 жылдар арасы деп крсетіп отыр. Яни азаты кешегісі мен бгінін, ертеін оса отырып толаан, халыны асыреті мен амын ойлап кіренген, талымды тарихымызды тамырларыны бірі осы ашаан жырау еді. Аын зіні аталды пен иындыа толы мырында ерлікке толы жырларымен халы жадында мгі алма. Халы астерлеген лы тланы есімі бл кнде елеусіз алан жо. Жырауды отты жырлары мен ледері, тарихы азіргі тада біршама жинастырылып XIX асырдаы аза дебиетіні ортасынан ойып трып орын алатын аындарды бірі, бірі емес-ау бірегейі ретінде крніс тауып отыр. ашаан аынны ерен ебегін баалап, зі арман еткен, зі сенген рпатарыны есінде мгі аланыны бір крінісі ретінде 2011 жылы, 25-тамызда халымыз аынны 170 жылды мерей тойын атап ткен еді. Сонда, Президентіміз Н..Назарбаев «ашаан Кржімнлы – ибратты мыр кешіп, ткір тіл, парасат жне ара домбыра ару болан рух майданында жоары адамгершілік ндылытарды ту етіп ктеріп, халымызды матанышына айналан ерекше тла дей келе, кллі мдени мраларымызды, оны ішінде рухани ндылытарымызды жинау, зерттеу мен зерделеу – уаыт талабы.лыларды мрасы да, мраты да, ата – даы да, мерейтойы да – кейінгіге лгі. Ал лгіге арап рпа седі десек, ашаан аынны мерейтойын Туелсіз елімізді болашаы шін баршамыза ізгілікті іс тындыруды міндеттейтін, рпаа лаатты лгі алуды аманаттайтын мерейтой деп білгеніміз жн. лтты рухани келбетін, халыты мінезін айшытайтын киелі сз иесі ашаан Кржімнлыны 170 жылды мерейтойы тты болсын!» - деп, ашаан аынны бл кнде біз шін орныны аншалыты орасан екенін крсетіп берді.
«Ерім дейтін ел болмаса, елім дейтін ер айдан болсын» осы наыл сзді мн-маынасын ына отырып, Аынны еткен ебегі мен бізге алдыран жыр мраларыны теуін ешашан мндай мерейтоймен ана тей алмасымыз аны. Дегенмен, аынны атын шірмей ле-жырларын бізден де кейінгі рпатара жеткізіп, аыз – хикая, дастандарын санамыза сііріп тсек, міне, сонда ана аынны ебегі аталандай болар еді.
Мааланы дайындаан: л-Фараби атындаы аза лтты университеті. дебиеттану жне лем тілдері факультетіні 2-курс студенті сейлы Алым.
Дебиеттер: 1.Батыбай Жайлау «ашаан сзді длділі» 2.Ханали Сйіншлиев «аза дебиетіні тарихы». 3.Аындар аманаты «ашаан ...» 2014ж