Сын трысынан ойлау дады ретінде
Сын трысынан ойлау туралы ке таралан ателіктер
Маала Кембридж университеті педагогикалы факультетінен жктелген.
Кні: 2 апан, 2008 ж.
SHARON BAILIN, ROLAND CASE, JERROLD R. COOMBS and LEROI B. DANIELS
Бл маалада біз сын трысынан ойлау туралы бір немесе бірнеше дады, ойлау дерісі жне рсімдер жиынтыы ретінде арастыратын ке таралан ш тжырымдаманы талдаймыз
Бізді пікірімізше, бл кзарастарды барлыы ате, жаса жне пайдасыз болып табылады. Сын трысынан ойлау туралы жазатындарды барлыы бл шеуін бір жерге тоыстырады.
Тжырымдамаларды зіндегі ателіктер мен кемшіліктерге оса, олар сын трысынан ойлауа йретуді нашар ойластырылан тжірибесіні мысалы болып табылады. Осыны барлыы сын трысынан ойлау тжірибе жзінде олдану барысында жасы дамиды деген ойа жетелейді. Біз сын трысынан ойлауды йретуді баламасын сынамыз.
Сын трысынан ойлау теориялы трыдан да, педагогикалы трыдан аланда да лкен маыза ие. Сын трысынан ойлау туралы кп зерттеулер жазылан, бл таырыпа арналан кптеген конференциялар ткізіліп, білім беру саласында сын трысынан ойлауды рістетуге баытталан кптеген бастамалар ола алынан.
Бізді пікірімізше, сын трысынан ойлауа арналан теориялы ебектерді басым блігі мен педагогикалы ызмет саласындаы жмыстарды кпшілігі біржаты болып табылады, йткені олар сын трысынан ойлау туралы ате тжырымдара негізделген.
Кбінесе сын трысынан ойлау дадылар, дерістер, рсімдер мен тжірибе терминдері трысынан ынылады. Оуа арналан дебиеттерді басым блігі не когнитивті дадылара, не ойлау дадыларына атысты, не сын трысынан ойлауды тжірибе арылы жасартуа болатындай белгілі бір ойлау дерістерімен жне рсімдік адамдармен байланысты болып табылады.
Бл маалада біз осындай сын трысынан ойлауды тжырымдамалау тсілдеріне тн жасатытарды тсіндіруге тырысамыз. дебиеттерді басым кпшілігінде дады, деріс, рсім, мінез-лы, менталды операциялар сияты терминдер кп млшерде кездесетінін атап кету керек. Яни, бдан сын трысынан ойлау тсінігі туралы осы сияты кптеген ателіктер мен жасатытарды байауа болады. Біз зімізді жмысымызда дадыларды, дерістер мен рсімдерді олдануды белгілі бір трлеріне назар аударуа тырысты. Бізді длелдеріміз трлі негіз алаушы болжалдара негізделген жаа тжырымдаманы сынуа негіз болады.
Сын трысынан ойлау дады ретінде
Кптеген педагогтер мен теоретиктер сын трысынан ойлауды йрету міндетін, алдыы кезекте, ойлау дадыларын дамыту ретінде арастырады. Шын мнінде, ойлау туралы пайымдау сйлеу дадыларымен байланысты. Курстар мен конференцияларда ойлау дадыларын дамытуа басты назар аударылады да, дебиеттерді басым кпшілігінде дадылара сілтеме пайда болады.
Сын трысынан ойлау саласындаы жетекші теоретиктерді здері сын трысынан ойлауды елеулі дрежеде дады трысынан ынады. Мселен, Сигел (1988: 39, 41) белгілі бір сипаттары бар, сондай-а белгілі бір дадылара ие сын трысынан ойлайтын адам туралы жаза отырып, «алуан трлі парасаттылы дадыларына» сілтеме жасайды. Сондай-а, Паул (1984: 5) ойлауды сыни дадыларына сілтеме жасай келе, оларды сол сала бойынша сарапшыларды пікірлері негізінде растырылан «біріктірілген макро-логикалы дадылар жиынтыы» ретінде сипаттайды. Delphi сын трысынан ойлау туралы есебінде (Facione, 1990) когнитивті дадылар терминіндегі сын трысынан ойлауды тсінік беру, талдау, баалау, орытындылау, тсіндіру жне зін-зі реттеу ретінде арастырады.
«Шеберлік» термині ртрлі маыналарда олданылуы ммкін екенін жне соны нтижесінде сын трысынан ойлау дадыларын талдауды біратары салыстырмалы трде иындысыз екенін атап айту керек. Кейбір жадайларда «дады» адамны арастырылып отыран мселеде тжірибелі екенін крсету шін олданылады.
Бл маынада ол ол жеткен жетістік мнінде олданылады. Тжірибелі ойшыл деп жасы пайымдай алатын жне жасы пайымдауды тиісті критерийлеріне сйкес адамды атауа болады.
Дадыны олдану бл маынада зияткерлік ызмет туралы біршама білімі болуа араанда, зияткерлік ызметке абілетті оушылара баытталады. Соны нтижесінде сын трысынан ойлайтын адам ате тсініктерге негізделген анытамаа сілтеме жасаудан грі маыздыра нрселерді іске асыруа абілетті болады. Ол белгілі бір жадайларда дауласушыны деттегі алпына сйкес емес ндеулеріне назар аударады. детте, сын трысынан ойлау біратар «ноу-хау» сипатындаы нрселерді амтиды. Сын трысынан ойлау тжірибесі бар адамдар жасы пайымдау стандарттарына сйкес болуа абілетті болады. Сын трысынан ойлауды жетістікке жету дадысы ретінде арастыру тиімді болып табылады. Дегенмен, сын трысынан ойлау мніндегі кейбір дадылар проблемалы болып табылады. Педагогтерді арасында білім беру масаттары мен міндеттерін ш трге блу рдісі айын байалады: білім, дады (абілеттер) жне арым-атынастар (ндылытар), яни сын трысынан ойлауды дадылар санатына жатызу рдісі орын алан. Сын трысынан ойлауды дады ретінде арастыру белгілі бір тланы зыретті немесе тжірибелі ойшыл болуы сияты арапайым жадайа араанда крделірек болып табылады.
Бл жалпылама жне дискретті трдегі сйкестендірілімді операция болып табылатын дады тжырымына негізделген. Бл тсініктерді екеуіне де атысты иындытар бар.
Біз дадылар жалпылама, яни жре келе алыптасан дадылар ретінде арастырылып, кез келген ызмет саласында олданыла алатын проблемалардан бастаймыз. Дискретті болып танылатын дадыларды айындауа атысты проблемалар кейінірек арастырылатын болады.
Жалпылама дадылар
Сын трысынан ойлауды оу масаттарын ш жаты блу саласындаы дадылармен сйкестендіру сын трысынан ойлауды білім, тсінік жне арым-атынастарды дамытудан ажыратып арастырады. Сын трысынан ойлау белгілі бір наты білім салаларындаы жалпылама рекеттерге атысты арастырылып, одан кейін ртрлі мнмтінге атысты берілуі немесе олданылуы ммкін. Мысалы, Уаршам жне Стоктон (Worsham and Stockton) (1986:11,12) «оу бадарламаларыны кпшілігі шін негізгі жне орта біратар дадылар бар» (мселен, апарат жинау, негізгі ойды айындау, маынасын анытау) деп тжырымдайды. Бан оса олар: «орта мектеп дегейіндегі оу материалдары оушыларды талдау жасауын, жинатап, орытуын жне баалауын, сондай-а жазбаша жне ауызша шыармалар мен кркем туындылар сияты жаа «німдерді» жасап шыаруын ажет етеді. Оушылар бл міндеттерді шешу шін тиісті ойлау дадыларын олдана алулары керек. Сонымен атар, Бейер (1987:163) дискретті ойлау дадыларына сілтеме жасай отырып, «ойлау дадылары немесе стратегиясы жаынан тжірибелі болу дегеніміз бл операцияларды ажетті мнмтінде тиімді жне тымды пайдалана білуге абілетті болу дегенді білдіреді».
Білім мен сын трысынан ойлауды бліп арастыруды тиімсіз салдарлары болуы ммкін, алайда, егер сын трысынан ойлау дадылары жалпылама болса, бл дадылар андай білім саласына атысты болуына арамастан кез келген мнмтінде олданыла алатынын білдіреді, олай болса, бл тжырымдама жалан болып табылады.
Белгілі бір наты сала бойынша алынан білім сын трысынан ойлауды алышарты болып табылады. Адамны химия туралы ешандай хабары болмаса, ол белгілі бір затты наты химиялы рамына талдау жасай алмайды, сол сияты белгілі бір тарихи оиа туралы тсінігі болмаса, Бірінші дниежзілік соысты шыу себептеріне атысты зара бсекелес теорияларды баалай алмайды.
Кптеген теоретиктер сын трысынан ойлау шін сала бойынша жеткілікті білімі болуы ажеттілігін мойындайды, алайда брыныша білім мен дадыны немесе сын трысынан ойлау дадысыны арасын бліп арастырады. Мысалы, Никерсон жне т.б. (1985: 49) «ойлау мен білімні зара байланысты екенін мойындау оларды арасындаы айырмашылыты аиаттыын жоа шыармайды. алай боланда да, бірдей білімі бар адамдарды з білімін тиімді олдана алуында бір-бірінен елеулі ерекшелік болуы ммкін» деп тжырымдайды.
Бізді ойымызша, бл айырмашылы здігінен аланда негізсіз болып табылады. Ойлау міндеттерін білікті трде шешуді білімнен блек арастыру ммкін емес. Жалпылама дадылар ретінде арастырылатын болжамдау жне тсіндіру сияты рекеттер мнмтінге байланысты бір-бірінен елеулі ерекшеленеді, бл ерекшелік наты міндетті табысты шешу шін ажетті ртрлі саладаы біліммен жне тсініктермен байланысты болады. Кестеге тсінік беру пьесаны тсіндіруге араанда млдем баса рекет трі болып табылады. Алашысы біратар геометриялы конвенцияларды тсіну негізінде рекетке атысушы объектілерді арасындаы арым-атынас тсіністігіне келуді білдіреді, ал екіншісі мтіндік длелдемелер негізінде пьесаны шындыа жуы мазмн-маынасын растыруды білдіреді.
Бл мысалдарды екеуі де з кезегінде адамны ауызша айтылан деректері мен имыл-озалыс рекеттерін тану, сондай-а сол адам туралы брыннан білетін малматтара негізделген белгілі бір кзарасы мен тжырымдарын амтитын біреуді ужіне тсінік беруден тбегейлі ерекшеленеді. Сондай-а, белгілі бір оианы алай аяталатыны туралы болжал ауа райы болжамымен салыстыранда млдем басаша тсінікті ажет етеді.
Жалпылама дадыларды трлі білім салаларындаы жай ана олданылатын немесе сол сала бойынша берілетін дадылар ретінде арастыруа болмайды. Сонымен атар, сын трысынан ойлауда тжірибелі болу белгілі бір салалар бойынша белгілі дегейде білімді болуды амтиды. Мселен, белгілі бір ерекшеліктерді ажырата білуге ммкіндік беретін біратар сыни тжырымдамаларды білу сын трысынан ойлауда аса маызды болып табылады. ажетті жне жеткілікті шарттарды арасындаы айырмашылыты тсіну тек базалы білімге ана емес, сын трысынан ойлауа да атысты болып табылады. Сонымен атар, сын трысынан ойлау тжірибесі белгілі бір салаларда дрыс ойлауды реттейтін ртрлі аидаттарды тсінуді амтиды, МакПек (McPeck, 1981) атап крсеткендей, оларды кпшілігі арнайы пндік сала болып табылады. Барроу (1991.:12) бл туралы з ойын білдіреді: «Бір нрсені айын болуы, арама-айшы болуы, исынды болуы жне т.с.с. наты мнмтінге байланысты болады». Мдениет туралы пікірталастарда исынды болу дегеніміз логикалы абілеттерді мдениет туралы апараттармен біріктіру болып табылмайды. Бл мдениетті логикасын тсіну, эстетикалы тжырымдамалар мен эстетикалы теорияларды аясына ену мселесімен байланысты. Мдениет туралы сын трысынан ойлай алу абілеті эстетикалы схбатты тсінумен аса тыыз байланысты. Фачионе (Facione) (1990:10) жалпылама ескертулерді жинатап сынан. Мндай пнге бадарланан білім діснамалы аидаттар мен зыреттіліктерді тсініп, наты мнмтінге лайыты шешімдерге негізделген норма алыптастырушы рекеттерге атсалысуды амтиды.
Сын трысынан ойлау логикалы операциялар мен пнге бадарланан білімдерді тізімі ретінде ойластырылып, жай апараттар жиынтыы ретінде ынылатын болса, бл оны ндылыын жояды. Білім мен арым-атынастардан тыс дадылара ана негізделген сын трысынан ойлауды айындаудаы таы бір иынды арым-атынасты сын трысынан ойлаудаы маызды орнын ескермейтіндігінде болып табылады. Сын трысынан ойлау исынды ойлауа абілетті болудан грі ке ауымды болып табылады. Сондай-а ол исынды ойлауа дайындыты жне бейімдікті де амтиды. Сигел (Siegel) (1988) мны сын трысынан ойлауды бір аспектісі ретінде, себептік-баалаушы компонент маынасына те дрежеде арастырады. Эннис (1987) сын трысынан ойлау туралы тжырымдамасына бейімділіктер тізімін осан, Паулды (1982) пікірінше, бейімділік те, ндылытар мен мінез-лы сипаттары да, «аса ткір» сын трысынан ойлау тсінігі шін аса маызды болып табылады.
Бркемелі (жасырын) дадылар
Сын трысынан ойлауды дады ретінде сипаттайтын таы бір елеулі иынды белгілі бір бркемелі дадыларды, рсімдер мен операцияларды болуы. Белгілі бір дадыны йрену дерістерді іске асыру шеберлігін алыптастыруды білдіреді. Мысалы, Часка (1986;25) «ойлау тсілдері (деріс ретінде арастырады)» мен «ойлау дадыларыны (адамны дерістерді іске асырудаы шеберлігі)» арасын ажыратып арастырады. Кейбір жадайларда бл дерістер белгілі бір менталды дерістерді немесе операцияларды амтиды деп саналады, ал кейбір жадайларда бл дерістер рсімдер немесе кезедер трінде болып келеді. Бл тсініктер туралы кейінірек арастыратын боламыз.