Сын трысынан ойлау психикалы деріс ретінде
Сын трысынан ойлауа атысты пайымдауларды атарында сын трысынан ойлау, бірінші кезекте, белгілі бір менталды дерістердегі шеберлікке атысты деген жалпылама болжам бар.4 Дстрлі трде бл дерістер жіктеп топтастыруды, салыстыруды, баалауды, жинатауды жне ылыми болжам жасауды амтиды деп саналады. Мселен, Кирби жне Кьюкендал (1991; 7, 11), «зияткерлік дадыларды жаттытыруды» тспалдай отырып, «ойлау – бл ртрлі ойлау операциялары йлесімді рекет ететін бірттас деріс» деп тжырымдайды. Бізді кзарасымыз бойынша, сын трысынан ойлауды «таза дерістер» ретінде арастыру тжырымдамасы ате жне педагогикалы трыдан аланда зиянды болып табылады.5
Медицинада дерістер туралы нтиже ретінде айтуа болады. Акушер мірлік маызы бар дерістерді іске осу шін мірге жаа келген баланы йрыынан шапалатап жіберуді олдануы ммкін. Алайда малімдер де осыан сас рекеттер жасай алады деп сынуа бола ма? Егер солай болса, олар синапс жарылысы сияты физикалы дерістерді туындауын емес, талдау жне аудару сияты психикалы дерістерді туындауын арастыруы керек.
Психикалы дерістерді талылау логикасы физикалы дерістерді талылау логикасынан млдем згеше болады. Кез келген физикалы дерістерді, мселен, тама пісіруді немесе синапс жарылысын, рамындаы німдері андай боланына арамастан, баылауа жне анытауа болады. Психикалы дерістерді оны рамдас бліктері арылы ана анытауа болады, оларды тікелей баылау логикалы трыдан ммкін емес. Мселен, адамда аударма «дерісі» ол адам аударманы ойдаыдай орындап шыаннан кейін іске асады деген болжам жасайы.
Аудару жне жіктеп топтастыру бойынша «мінез-лыты» сипаттау шын мнінде мінез-лыты сипаттау болып табылмайды, ле жолдарын прозаа айналдыру сияты шешімдер мен жетістіктерді сипаттамасы болып табылады. Біреу осындай трлендіріп, айта згертуде табысты болып жатса, бл адамны табыса жетуіне ммкіндік берген бір нрселер боланына кмн жо. Осы «бір нрсені» белгілі бір психологиялы деріс ретінде айындау шін адам бір нрсені аударан кезде адамны ішкі дниесінде осыан сас нрселер болып жатады деген болжам жасауа болады. Бл сияты «дерістер» алдын ала болжанып, содан кейін осындай тжырым жасау фактісінен кейін іске асады деп санауа ешандай негіз жо.
Психикалы дерістер байауа болатын сипаттамалары бойынша ана емес, нтижелері бойынша да бір-бірінен ерекшеленеді. Біз анытай алатын ртрлі дерістерді саны бізді нтижелерді анытауда олданатын тсілдерімізге байланысты болады. Біратар себептерге байланысты біз оларды біріктіруіміз ммкін. Мысалы, біз ережелер мен стандарттарды табысты олдануды сипаттайтын барлы нтижелерді басын осып, содан кейін осы нтижелер шін орта болып табылатын аудару «дерісін» еске алуымыза болады. Екінші жаынан, оушыларды ртрлі ережелерге баынуыны негізінде оларды абілеттеріне арай бірнеше топа блуімізге болады. алай боланда да, біз оушыларды тапсырмаларды негізіне алынды деп болжанан лдеандай бір мифтік дерістерді іске асыруын емес, белгілі бір ережелер мен стандарттара сйкес келетін тапсырмаларды орындауа абілеттілігін ескеретін болса, трлі санаттарды заттандыру мен шатастырудан аула болар едік. Бір де бір педагогикалы масат мндай тжырымдара негізлелмейді.
Тжырымдамалы проблемалармен байланысты болмаса да, адамдар сын трысынан ойлауды арастырады жне жалпы дерістер туралы – ойлау дерісі, оу дерісі, шыармашылы дерістер туралы сз етуге бейім. Оыту мен оуды бл тсіліні тартымды болуына не себепші?
Кейде бл «деріс» терминіні екі шты астарлы мнімен байланысты болуы ммкін. Сондай-а бл «Сын трысынан ойлау абілеттері берілуі ммкін бе?» деген сраа міт кттіретін жауап беруіне байланысты болуы ммкін.
Жалпы аланда, белгілі бір нтижеге жеткізетін кез келген оиаларды жйелі бірізділігін деріс деп санауа болады. Дегенмен, жйелі оиаларды нтижелермен ара атысын белгілеуге ммкіндік беретін кем дегенде ш трі бар. Бірінші жадайда деріс пен нтижені зара байланысыны мысалы зіміз «табии срыптау» деп атайтын деріс бола алады; бл дерісті нтижесі трлерді эволюциясы болып табылады. Екінші мысал ретінде жарыса атысуды алуа болады, оны нтижесі жйрікті мреге келуі болып табылады. шінші мысал – белгілі бір объектіге арай брылу, оны нтижесі бізді объектіні круіміз болып табылады. Бл дерістерді сипаты: 1) деріс – нтиже, 2) тапсырма – жетістік, 3) орналасан орны – абылдау. «деріс – нтиже» жптары згерістерді немесе ерекше арым-атынастарды бірізділігін болжау иын жадайларды іріктеу шін олданылады. «Тапсырма – жетістік» жптары адамдар белгілі бір нтижеге жету шін іске асыруы ажет рекеттерді белгілеу шін олданылады. Тапсырмаларды баса «дерістерден» айырмашылыы – бл адамдар белгілі бір салада жасы жетістікке жету шін масатты трде іске асыратын рекет болып табылады. Кез келген тілде тапсырманы сипаттайтын мыдаан сздер бар. «арастыру, «зерттеу», «жарысу» жне «йрету» сияты сздерді тапсырмаа атысты олдануа болады. Оларды осы масатта олдану адамдар орындайтын кптеген рекеттерді табыса жету шін кш жмсауды ажет ететінін крсетеді. Олар талпыныс жасаанымен, стсіздікке шырауы ммкін.
Сын трысынан ойлау дерісі тжырымдамасы туралы айтанда, «деріс» терминіні екіштылыы шындыа сас жалан пікірге алып келеді, себебі жану алдытары жану дерісімен аншалыты байланысты болса, адам ызметіні барлы нтижелері де рекетпен соншалыты байланысты деген пайымдауды шындыа сатады. дерістерді аталуы оларды нтижелеріне байланысты боландытан, жетістіктер мен абылдау да солара сйкес дерістермен зара байланысты болуы тиіс деп болжалдауа болады. рине, мны нтижесі орынсыз заттандыру болып шыады – кері баытта оу, нтижеден алдыы дерістерге арай.
Сондай-а, деріс тжырымдамасын белгілі бір оианы рі деріс, рі тапсырма ретінде сипаттала алатындыы олдайды. Нан пісіру барысында нан блкесінде болатын згерістер не химиялы рамына байланысты ыздыру дерісіндегі табии функциясы ретінде, не пешті белгілі температураа дейін ыздыран жне т.б. аспазды рекеттеріне байланысты болуы ммкін. Демек, бір оианы зі ртрлі тсілдер арылы сипатталуы ммкін. Егер нан пісіруді химиялы деріс ретінде арастыратын болса, ол кездейсо оиа болып табылады; біра нан пісіру тапсырма ретінде арастырылуы ммкін, онда ол паста трізді, кймеген жне атты емес нім тріндегі нтижені алу масатында белгілі бір химиялы дерістерді іске асуына жадай туызу масатындаы деріс (немесе тіпті нер) болып табылады. «Піскен нім» сияты сздер екішты мнде болуы ммкін, сондытан бл деріс немесе тапсырма екені онша тсінікті болмауы ммкін.
«Кру», «байау», «сезіну» сияты абылдау етістіктері басаша нтижелерді сипаттайды. Біріншіден, олар бізді абылдау мшелерімізді (кз, ла сияты) олдануды арастырады немесе аыл-ой абілеттерімізге негізделген. Екіншіден, объектіні кріп отыруа болатындай белгілі мекенге орналасуды (мысалы, ккжиекті кріп отыруа болатындай отыруды) немесе белгілі бір тжырымдамаларды абылдауа («шынды» жне «сенімділік» ымдарыны тсінігін ынуа) дайындалуды арастыратын тапсырмалар боланымен, бл тапсырмаларды орындау алаан нтижелерге ол жеткізуге кепілдік бермейді. Бл туралы Уайт (1967, 69) былай дейді: «Біз біреуге белгілі бір затты тауып алу шін немесе аурудан жазылу шін не істейтіні туралы сра оя аламыз, біра кездейсо байап алу шін не істер едііз деген сраты ою орынсыз болар еді, алайда затты алай байап аланы туралы срау да алай тауып аланы немесе ауруынан алай жазыланы туралы срау сияты орынды болып табылады. «алай» екендігін срайтын бірінші топтаы сратар тобы дісті арастырады; ал екінші топтаы сратар ммкіндікті арастырады. Тиісті білім мен тжірибе бізді брын байамайтын нрселерді енді байауымыза ммкіндік бергенімен, адамдар кездейсо байауды не здігінен, не біреуді кмегімен йрене алмайды, сонымен атар, олар байап айындауды йрене алады. Кездейсо байау асиеті жаттыып машытануа болатын дадылара жатпайды.
Оушылара сын трысынан ойлауды йретумен айналысатындар шін масат айын. Біз ателесуді байау дерісіне йрете алмаймыз, йткені мндай деріс бар деп тжырымдау шін негіз жо. Бізді олымыздан келетін нрсе – тмендегі ш тсілді олдана отырып, олара баыт-бадар крсету:
· біз адама белгілі бір тжырымдамаларды – мысалы, негізделген длелдер тжырымдамасын йретеміз; бл оларды брын байамауы ммкін ателіктерді анытауына ммкіндік береді, дегенмен, оларды ателіктерді міндетті трде байайтынына кепілдік бермейді;
· біз адамды длелдерді негізділігіне назар аударуа жне рдайым оларды растыын тексеруге уждейміз;
· біз адамдара ажетті апаратты айдан табуа болатынын бадарлай алуына ммкіндік беретін белгілі бір рсімдерді йретеміз.
Сын трысынан ойлау тсілдерін олдануды насихаттауды екінші себебі оларды мектептерде оушыларды оу барысында белгілі бір дадыларды мегеруіне, ал мектептен тыс – абстарктылы ойлауа, талдауа, жіктеуге, баалауа, реттілігін анытауа, жинатауа, тсіндіруге жне т.б. кепілдік беретін оу бадарламасын енгізуге ммкіндік туызуы болып табылады. Бл дерістер сын трысынан ойлауа, сондай-а оны аясынан тыс біратар жадайлара тн болып табылады. Бл педагогтерді оыту барысында олара егжей-тегжейлі нсаулар беру міндетті еместігін білдіреді, йткені кез келген жадайда білімні ауысуы жзеге асады. Теннисте о жатан доп соуды йренген ойыншы сквош ойынында да осы екі спорт трінен хабары жо адама араанда о жатан доп соуды орындай алады. Олай болса, абстракциялануды йренген адам соны кмегімен йді дизайнын жасай алады деп, ал машинаны баалауды білетін адам ылыми болжамдарды дрыстыын баалай алады деп тжырымдауа бола ма? дерістерді жалпылама абілеттер ретінде талылаудан таы андай пайда алуа болады? Сын трысынан ойлау жадайларына тн орта сипаттары бар, біра дерістерді талылау аса нды емес; бл не ажет емес, не жалан орытындылара алып келеді, мны бізге пайдасынан грі зияны кбірек болуы ммкін. Біз сын трысынан ойлауа атысты біржаты, ате кзарасты алыптастыруымыз ммкін.