Сын трысынан ойлау рсім ретінде

Сын трысынан ойлауа атысты таы бір жалан тсінік оны детте белгілі бір адамдарды, кезедерді немесе сатыларды реттілігі ретінде сипатталатын жалпылама рсімдерді адаалау ажеттілігі ретінде арастыру болып табылады. Біз оушыларды сын трысынан ойлау зыреттілігін дамыту андай да бір адамдар мен рсімдерді адаалауды талап етпейтінін ескертеміз. Біз сын трысынан ойлауды р адам сайын адааланатын рсімдерді реттілігі ретінде сипаттайтындарды нені тспалдайтынын айындаудан бастаймыз. Содан кейін бл кзарасты ойлауды пайымдау тжірибесі ретінде арастыратын кзараспен салыстырамыз.

 

Ойлау рсім ретінде

Сын трысынан ойлауды райтын жалпы рсімдерге атысты бірыай кзарас болмаанымен, бларды е жиі арастырылатын шеуі – сра ою ( сауалнама) (ылыми діс), проблемаларды шешу жне шешім абылдау болып табылады (Райт, 1993). Кейбір жазушылар сын трысынан ойлау мен креативті ойлауды жекелеген рсімдер ретінде арастырады (Марзано, 1988:32, Overgaard 1989:9). Біратар есептер бойынша сын трысынан ойлауа тн сегіз рсім бар: тжырымдама алыптастыру, аидаттарды алыптастыру, тсіну, проблемаларды шешу, шешім абылдау, зерттеу, пайымдамалар растыру жне ауызша пайымдау (Марзано 1988: 32-33). Бл рсімдерді райсысы белгілі типтегі орытындылар мен нтижелермен сипатталады (мселен, тжырымдаманы тсіну; алай рекет ету туралы шешім абылдау). Сын трысынан ойлау айындамасы жаынан рсімге жатады деген тжырымды жатаушылар рсімдер ойлау дадыларыны мн-маызын райды деп санайды.

Ойлау дерісіне атысты мндай кзарастаы маызды згеріс сын трысынан ойлауды жалпылама рсімін райтын адамдарды жйелілігі болып табылады. Осы мселеге атысты алуан трлі кзарастар ойлауды рсім ретінде арастыруды алгоритмі мен эвристикалы кзарастарды райды. Никерсонны (1985:74) пікірі бойынша, алгоритмдер мен эвристика рсімдерді екі трі болып табылады: алгоритм белгілі бір масаттара жетуге кепілдік беретін адамдар бойынша нсаулар болып табылады; эвристика – бл орынды шешімге алып келетін рсім. Сын трысынан ойлауды рсімді райтын алгоритм ретінде жатаушылар (1) оушылар шешуі тиіс біратар жадайларды есере алатын аса сенімді рсімдер саны шектеулі, (2) бл рсімдерді адамдары белгіленген тртіпті райды, (3) бл адамдарды йрену ойлауа баулудаы негізгі иынды болып табылады деген тжырым жасайды. Эвристикалы кзарасты жатаушыларды станымдары аса атал емес: (1) оушылара кездесетін иындытарды шешуде пайдалы болатын рсімдерді саны кп, (2) бл жадайлардаы адамдарды ретін сатау міндетті емес, (3) бл адамдарды мегеру сын трысынан ойлауа йретуде маызды, біра міндетті емес болып табылады.

Сын трысынан ойлауды алгоритмдік кзарас трысынан арастыруа айтарлытай олдау табу иын, себебі кптеген алымдар, сіресе психологтер негізінен эвристикалы кзарасты олдайды. Мселен, сын трысынан ойлауды ілгерілетуге баытталан біратар бадарламалара шолу жасаан Глейсер (1984; 96) «бл бадарламаларды басым кпшілігі жалпы дерістерге, жалпы эвристикаа, длелдер келтіру ережелері мен проблемаларды шешуге йретуді маыздылыына назар аударады» деп крсеткен. Марзано (1988; 34) рсімдерге «йарымдар ретінде емес, «міндеттілік сипаты жо, малімдер икемді олдана алатын жне оушыларды олданысында згертуге болатын» балама шешімдер ретінде» йрету ажет деп санайды. Дегенмен, баса алымдар адамдарды белгілі дрежеде жйелі болуын маызды фактор деп санайды (мысалы, Бич, 1987: 146-147).

Ішкі тйсік дегейінде сын трысынан ойлауды индивидуум, яни жеке адамны басынан тетін деріс ретінде сипаттауа мтылыс басым болады. Сын трысынан ойлауды адамдара дейін шектейтін рсімдік кзарас ойлауды алау шін ажет «кірпіштерді» жасауа ммкіндік беретін тапсырмаларды ажет етеді. Мысал ретінде Дениэла Экбергті6 «шешім абылдау моделін» арастырайы. Бл тжырымдама бойынша, сын трысынан ойлау адамдарды реттілігін амтиды, оны тмендегідей сипаттауа болады:

D. Дилемманы анытаыз

Проблема неде?

Неліктен бл мені мазасыздандырады?

Негізгі иынды неде?

E. Нсаларды зерделеіз

Проблеманы шешуді ммкін тсілдері андай?

Сізде андай тадау бар?

Біз андай балама рекеттер жасай аламыз?

Біз андай болжамдарды тжырымдай аламыз?

C. Салдарлары мен нтижелерін арастырыыз

Егер біз рбір нсаны байап крсек, не болады?

Мны ашан орындаан тиімді?

Егер мен дл осы адамды жасасам, жадай алай згереді?

Салдарларды арастыру барысында мен андай мліметтерді жинатап, арастыра аламын?

I. Маыздылыын зерделеіз

Бл жадайда мен шін андай аидаттар маызды болып табылады?

Мен шін е маызды болып табылатын не?

Бл ндылытар мені тадауыма алай сер етеді?

Мені ойымша, не аиат шынды?

Мені артышылы беретін жне ауіптенетін нрселерім андай?

D. Баытын айында

Жинаталан деректер негізінде мені тадауым андай?

ай тсілді тадаан дрыс?

андай болжам е жасы болжам болып крінеді?

Длелдемелерге негізделе отырып, маан ай баытты тадау керек?

Е. Баалауды аята

Мен з болжамымды алай тексере аламын?

Мені рекет ету баытым дрыс болды ма?

Мені жасаан тадауымны нтижесі андай болды?

Алдын ала жасалан болжам длелденді ме, лде жоа шыарылды ма?

Мен андай орытындылар жасадым?

Осылардан байаандай, модельде сын трысынан ойлауды орындалуы тиіс рекеттер мен рсімдер активі ретінде сипаттауа мтылыс байалады. адамдарды ешайсысы тікелей негізгі, стандартты, міндетті мселелерді арастырмайды. Тіпті «Мені рекет ету жоспарым дрыс болды ма?» деген мселені айындауда схема аяталан нрсеге – ткен шата болан рекетке сілтеме жасайды. Соны нтижесінде сын трысынан ойлауды стандартты жне азіргі олданыстаы табиаты ескерусіз алан немесе бркемеленген.

Сын трысынан ойлау жай ана ретороспективалы міндеттеме емес. «рекет ету баытындаы адамны» анарлым сйкес келетін сипаттамасы ретінде «апараттанан, діл шешім абылдайды» дегенді сынуа болар еді. Біз келісеміз, бл енді орындалатын рекетті сипаттамайды, одан грі орындалатын нормаларды айындайды. Демек, бл рекеттерге шолу жасауды сипаттамайды. Дегенмен, кейбір педагогтер «адам» терминін жетістіктер нормасына сілтеме жасау шін олдануы ммкін, негізінен стратегиялар мен эвристикаа басты назар аударылады. Біз тжырымдамалы саланы айналасын тіректеп жруді аламас едік; бл кзарасты сйкессіздігін крсету шін, сын трысынан ойлауды кейінгі жалпылама рсімдер ретінде арастыруда «адам» терминіні доминантты (ммкін, парадигмалы) олданысына назар аударымыз келеді.

 

 

Ойлауды жалпылама рсімдер/ рекеттер ретінде арастыруа атысты мазасыздану

Эвристикалы ережелерді сыни ойлауа йретуде маызды рл атарады деп санаанымызбен, біз оларды жасы пайымдауды басты ерекшелігі ретінде бааламаймыз: жалпы рсімдер ретінде сыну сын трысынан ойлауды ынуды тиімсіз тсілі болуыны негізгі екі себебі бар. Бізді ойымызша, бл жасы ойлаудаы негізгі кедергілерді брмалап крсетеді жне сын трысынан ойлаудаы кез келген ерекше жадайда алай рекет етуді шешуді мнмтіндік факторларыны маызын тмендетеді.

Жалпылама рсімдерді сынуда белгілі бір міндеттерді орындау ойлауды ктілетін нтижелеріне ол жеткізуді аса сенімді тсілі болып крінеді. Сондытан білім беру міндеті оушыларды ойлану ажет жадайларда олдана алатын рекеттер/рсімдер дадыларымен амтамасыз ету болып табылады. Бізді кзарасымыз бойынша, сипаттамалы терминдермен айындалан белгілі бір рсімдерді/ рекеттерді жай ана орындау жзеге асырыланды сын трысынан ойлау деп кепілдік беру шін жеткіліксіз болып табылады.

Миа шабуыл барысында себептер туралы, жатайтын жне арсы пікірлер немесе шешуді балама жолдары туралы ойлану адамны сын трысынан ойланатынына кепілдік бермейді. Егер мндай рекеттер стандарттара сйкес келетіндей дегейде орындалатын болмаса, оытуда мндай рекеттерге атысуды білімдік трыдан артышылытары аз. Оушылар мндай тапсырма трлерін рдайым орындауа йренген. Білім беру масаты критерийлер мен стандарттара бадарлана отырып, оушыларды леуетін арттыру жне з пайымдауын айтуа мтылысын арттыру арылы мндай тапсырмаларды жасы орындауа йретуде болып табылады. Жасы пайымдау стандарттарын йретпейтін жалпылама рсімдер ретіндегі кзарас оушыларды сын трысынан пайымдау абілеттерін жетілдіреді деп айту иын. Осы себептерге байланысты біз сын трысынан ойлау мегеру ажет техника трысынан емес, орындау табысты жетістік ретінде есептелетін стандарт трысынан сипатталуы тиіс деп арастырамыз.

Сын трысынан ойлау полиморфты немесе кп нсалы былыс болып табылады; проблеманы шешуде немесе шешім абылдауда тиімді олдануа болатын кптеген жаттыулар бар. Тиісті адамды тадау проблеманы шыу тркініне, сондай-а мнмтініне байланысты айындалады. адамдар мнмтінге тікелей байланысты, яни байлаулы болады. Мысалы, наты бір ел кіметіні «азаматты» соыстара халыаралы скери араласуды олдауы туралы шешім абылдау шін, бір адамдар жиынтыыны немесе белгілі бір шектеулі рсімдер жиынтыыны барлы осындай жадайлар шін сйкес келуін елестету иын. Сол сияты проблеманы шешетін адамдарды траты реттілігі арым-атынастарды бзылуында да, азаматты соыс жадайындаы арым-атынастарда да табысты олданыла алмайды. Осы екі жадайды да «проблема» ретінде белгілеу рбір наты жадайда не істеу ажеттігін шешу барысында арастырылуы тиіс ртрлі факторларды бркемелейді. Проблемалар мен проблемалы мнмтіндерді алуан трлілігін ескере отырып, біз міндеттерді шешуде немесе шешім абылдауда амтылан адамдарды баяндау не соншалыты трлаусыз, екішты, яни пайдасыз болады, не соншалыты наты, таралу аумаы белгілі бір проблема немесе шешім аясынан аспайтын болады.

Белгілі бір дрежеге дейін бізді проблеманы шешу шін орындауымыз ажет рекеттер стандарттармен белгіленген, ерекше жадайларда, табыса жету шін олара сйкес болу ажет. арым-атынастар стсіздікке шыраан жадайда, оны себебі біреуге атысты адалдыты болмауынан туындаан проблема болуы ммкін. кіметті халыаралы жадайа араласуы туралы шешім адалдыты амтуы ммкін, біра бл кбіне мндай араласуды кптеген жазысыз адамдарды міріне сер етуін, сондай-а орасан зор экономикалы салдарларын амтиды.

Біз жалпылама рсімдерді йрету сын трысынан ойлауды дамытуа жадай жасауды млдем жарамсыз тсілі деп санамаймыз. Біз кез келген рсімні тиімділігі оны оушыларды жасы ойлау шін белгілі стандарттара сйкес болуына кмектесуіні прменділігіне байланысты екендігіне назар аударымыз келеді: жасы пайымдау мен айрыша операцияларды орындауды арасында ешандай табии немесе аса сенімді байланыс жо. Басаша айтанда, ойлауда зыреттілікті арттыруды ынталандыру алдын ала белгіленген, шамамен жинаталан рсімдерді йрету емес, тиісті курсты баалау шін стандарттарды аса жоары дегейде мегеру болып табылады.

 

Сын трысынан ойлау жне тжірибе жзіндегі педагогика

Біз сын трысынан ойлауды ш трлі тжырымдамасын арастырды: дадылар, дерістер жне рсімдер. Бларды шеуі де сын трысынан ойлаудаы зыреттілікке, е алдымен, тжірибе арылы ол жеткізілетіні туралы ойды жеткізу шін олданылды. Бл блімде біз дадыларды алыптастыруды негізі болып табылатын практикалы тжірибені арастырамыз, сондай-а деріске немесе рсімдерге де назар аударылады. Никерсон жне баса авторлар (1985) ойлау дадыларын имыл-озалыс дадыларын игеруді екі тсіліне барабар састыта арастыран: біріншісі бойынша – адам белгілі бір дадыны зіні шеберлігін арттыру шін олданады; екіншісі бойынша – зияткерлік кш-уатын дрыс баыттай отырып, малімдер жаа оушыны тиімсіз рекеттерін анарлым тиімді рекеттерге ауыстырады. Тжірибе айын жетістіктерге жету сын трысынан ойлау дадыларын жаттытыру ретінде арастырылады. Мысалы, оушылара кптеген салалар бойынша салыстыруды олдануа ммкіндік беріледі, соны нтижесінде «салыстыру дадылары» дамып, сын трысынан ойлауды аталан аспектісіні жасаруына жадай жасалады. Дегенмен, біз сын трысынан ойлауды дамытуа ойлау дадыларыны (жаттыуларды) жай ана айталануы айтарлытай ыпал етпейтініне, оны орнына тиісті сала бойынша білімді дамыту, міндеттемелер мен стратегияларды жетілдіру, е алдымен, андай критерийлер мен стандарттарды релевантты екендігі туралы тсінікті алыптасуы о ыпал ететініне назар аударымыз келеді. айталау, шынында да, біратар маызды рл ойнайды, біра бл осындай білім, критерийлер, міндеттемелер мен стратегияларды дамыту трысынан болса ана. Тжірибе туралы тсінікті ныайтатын басты болжал – сын трысынан ойлау айталау арылы жасартуа болатын кптеген дискретті/жекелеген дадылардан ралады. Осыан сйкес сын трысынан ойлау дадылары спортты жаттыулар барысында, мысалы, ойыншыны футбол ойыны матчына атысу-атыспауына байланыссыз, допты аяпен тебу, баспен тебу, бір-біріне беру жне т.с.с. жаттыуларды райсысын орындау. Ойыншыны райсысы жаттыуды орындауды саналы трде адаалауды ажеті болмайтындай, алыпты дадыа айналанша дадыны бекітеді.

Алайда бл «зіні сын трысынан ойлауын жетілдіру» шін олайлы модель емес. Спортты дадымен салыстыранда сын трысынан ойлау дадысын йренуші орындауа тырысатын міндетті масаты мен міндетін тсінуден бліп арауа болмайды.

Мысалы, салыстыру дадыларын жетілдіру тиісті критерийлерге сйкес салыстыруды алай жргізу, айрыша жадайлара сйкес алай салыстыру керек, салыстыруды масаттарын анытау шін салыстыру жне т.б. білуді амтиды.

Біз мны алдында сын трысынан ойлау белгілі бір ойлау рекеті трысынан сипатталмайтыны, салыстыру, талдап жіктеу жне логикалы орытынды жасау сияты терминдер жалпы/мбебап ойлау рекетін білдіретіні жне оны жаттыулар арылы жетілдіруге болатыны туралы ешандай длелді негіздерді жотыы туралы тжырым жасаан болатынбыз. Біз бл жерде сын трысынан ойлауды барлы аспектілері пайымдауды амтитынын атап крсетеміз, ал пайымдау кертартпа, алыптасан тптіпке салынып жасалмауы тиіс. Шеффлер (1965: 103), шахмата атысты осындай пікірді білдіреді: «Сын трысынан ойлау стратегиялы пайымдауа трткі болады жне зінен-зі іске асырылмайды. Шахмат ойнауды арапайым жаттыуды нтижесі ретінде арастыру ателік болар еді, сондай-а бір ойынды айталап ойнау немесе ойындаы рекеттерді айталай беру ойыншыны шахмат ойнауын жасартады деп санау жаылысу болар еді. Мндай жадайда, сіресе, шахмат ойынында рекетті жетілдіру стратегиялы пайымдауды дамыту арылы іске асады, мндай пайымдауа алуан трлі ойындарды ішінен тиісті нтижені баалауа жне мндай баалауды баламалы аидаттар мен стратегияларын тадауа барынша мол ммкіндік берілуі тиіс деген йарым жасауа болады.

Тжірибе жзінде жаттыуды олдану пайдалы болатын салаларды, мселен, кркем дниені орындауды сараптау тиімді тжірибені жай ана айталаудан грі беретіні анарлым кп екендігін айын крсетеді. Фортепьянода ойнауа жаттыу шыарманы бір ана мнерде здіксіз айталау дегенді білдірмейді, орындауда аса мият болып, з ателіктерін тзетуге жне сапалы орындау крсеткіштеріне сай болу шін орындау дегейін жасартуа тырысуды амтиды.

 

Дьюи (1964: 201) жай ана скрипка ішектерінен ысымен жргізу арылы скрипкашы бола бермейді деген пікір айтады.

Бл – тжірибеге, жай ана тжірибені емес, з ісіні шеберін жне кркем суреткер адамды алыптастыратын тжірибеге берілген анытама. Егер тжірибе тиімді аидаттара, фактілерді жне оларды мн-маынасын тсінуге негізделмесе, «тжірибе» жай ана дрыс емес ркеттерді ате дадыларды алыптастыруына алып келеді. Говардты (1982: 161, 162) тжырымы бойынша, тжірибе – жай ана айталау емес, «алуан трлі проблемаларды шешу сияты белгілі бір масаттар шін» немесе «мегерілген дадыларды жасарту шін» айталау болып табылады жне ол «біратар іске асыру критерийлеріне сйкес» ызметті мегеру дегейі туралы тжырым жасауа ммкіндік береді. Осылайша ол: «зіндіні жаттанды трде айталауды орнына ркім айрыша масаттар шін, мселен, шапшады, арама-айшылы немесе тепе-тедікке ол жеткізуге мтылады. Жйелі трде айталау озаушы рекеттерді енжар абылдауды емес, аталан масаттара жетуде ілгерілеуді амтамасыз етеді».

Бл жадайда сын трысынан ойлауды алайша барынша тиімді дамытуа болатыны жне оны дамытуда тжірибені рлі андай екендігі туралы сра туындайды. Біз пайымдау сапасы ойлауды сын трысынан ойлау ретінде сипаттайтыны туралы тжырым жасады. Демек, барынша сын трысынан ойлауа ниеттенген ойшыл болу шін, ркім сапалы логикалы пайымдау деген тсінікке не жататынын тсінуі керек жне сапалы пайымдауды олдану мен арастыруа атысты міндеттемелері болуы керек. Мндай тсінік шін ажетті білім арастырылатын мнмтінге атысты салалы білімді, жалпылама жне мамандандырылан салалар бойынша длелдемелер мен зерттеулерді аидаттары мен стандарттарын білуді, сын трысындаы тсініктерді білуді жне тиісті стратегиялар мен эвристиканы білуді амтиды. Сын трысынан ойлауа ниеттенген ойшыл болу шін ажетті аыл-ой дадыларыны трлері, міндеттемелер мен сезімталды ділдік, бейтарапты, шындыа мтылу, талаптану, сондай-а жоары сапалы німдер мен рекеттерге рметпен арау сияты асиеттерді амтиды. Демек, сын трысынан ойлауды трбиелеу осы сияты білімдер мен міндеттемелерді дамытуды амтитын болады.

Мндай дамуа ыпал ету шін кптеген тсілдерді олдануа болады, оны ішінде тікелей оытуды, лгілеуші малімді, сын трысынан ойлауды баалайтын жне трбиелейтін білім беру ортасын руды, оушылара маызды проблемалар бойынша сын трысынан ойлауа жне кері байланыс жасауа жиі ммкіндік беруді амтиды. Тжірибе де маызды болуы ммкін, алайда бл тжірибені дадыны, дерісті немесе рсімді жай ана айталау трінде болмауы керектігі ескерілуі тиіс. Мндай тжірибе негізінен жоарыда жалпылама сипатталан трді жне бл білімді ртрлі жадайларда олдану арылы сын трысынан пайымдауды дамытуды амтиды. Сондай-а ол оушы тарапынан орындауды белгіленген критерийлеріне сйкес з білімін жетілдіруге мтылуды, жиі кері байланысты жне ойлауды сапасына атысты баалауды амтиды.