Халыаралы жеке ыты ыты жйедегі орны

Осы жината Халыаралы жеке ыты жалпы жне ерекше бліміні негізгі мселелері арастырылан. Халыаралы жеке ы –ол ыты пндерді ішінде ерекше ы саласы,йткені халыаралы жеке ы бірнеше мемлекеттерді ытарымен байланысты. Оу- ралыны негізгі масаты – студентерге курсты манызды сратарын мееруге кмектесу жне зіндік трде з білімін тексеру.

Пнні мазмны рбір таырыптара блінген жне пнні ерекшелігіне арай автор мбебапты арастыруа тырысты, сол шін пысытау сауалдар егізді. Бл ралда тек ана азаматты атынастарды реттейтін мселелерден баса жанялы, іс жргізу атынастарды арастырады.

Бл оу ралын семинар сабатарында, балау жмыс жргізгенде текана аспиранттар, студенттер емес, сондай-а оытушыларда з білімін осы салада тексеру шін олдануа болады.

1-т а р а у.

Халыаралы жеке ыТЫ тсiнiгi жне ОНЫ ы жйесiндегi алатын орны

§ 1. Халыаралы жеке ы тсiнiгi жне атауы

Халыаралы жеке ыты дамуына бгiнгi кнгi р-трлі факторлар тиiмдi сер етуде.

Бiрiншiден, шаруашылы мiрдi интерлтандыруды объективтi процесi осыан сай жан-жаты экономикалы атынастарды жаа дегейiн талап етуде. Бл тстаы айын мысал ретiнде еуропалы континенттiк дамуды атауа болады. Шаруашылы мiрдi интерлтандыруды е жарын крiнiсi ретiнде жан-жаты экономикалы жне экономикалы - техникалы ауымдастыты дамуын атауа болады. Егер де ХIХ-ХХ асырларда ол атынастар тек саудамен ана шектелiп отыран болса, ендiгi ХХ-ХХI асырларда бл тек тауар мен ызмет алмасу ана емес, сонымен атар ндiрiстiк ауымдасты, оны рамына бiрлескен ксіпорындар мен ндiрiстер, бiрлескен зерттеулер мен iзденiстердi жргiзулердi амтиды.

Екiншiден, бл жадай – соыстар мен трлi сипаттаы атыыстар , саяси жне лтты себептер, сонымен атар жмыса орналасу мен бiлiм алуа байланысты халыты кшiп-онуыны (миграциясыны) тез арада сiп кеуі сияты себептерден болды.

шiншiден, ылыми-техникалы прогресс бiр жаынан, екінші жаынан коммуникациядаы, клiк жетiстiктерi арасында кптеген елдер зара жаындасты. Осыны арасында, жалпы, адамзатты арым-атынас дамыды: телерадио ралдары, бейнетехника мен спутниктiк рылыларды олдануа байланысты ылымда болып жатан жетiстiктер дние жзiнде р трлi хабарларды тез арада таратып отыруа ммкiндiк бердi; космосты игерудегi жетiстiктер де бар. Ал екiншi жаынан ылыми-техникалы прогрестi кертартпа тстары таы бар, атап айтанда, Чернобыль мен Ирактаы трагедиялар, з кезегінде оршаан ортаны ластануы мен улануы бiр ана мемлекеттi шекарасымен шектелiп ана оймайды.

Халыаралы жеке ы шiн басты маызды болып табылатын халыаралы атынастарды гуманизациялануы болып табылады. Барлы мемлекеттердi халыаралы атынас реттеуiнде атысушыларды басты назары - адам, оны жадайы, ытары мен бостандытары болуы тиiс.

Мемлекеттер арасындаы ауымдасты туралы мселелердi шешу кезiнде ы жне оны дiстерi мен рылымдарыны орны ерекше болып келедi.

Халыаралы жеке ыты зіндік ерекшелiгi осы мемлекеттердi ы жйелерiнi арасындаы айырмашылыты ескере отырып, коллизиялы деп аталатын нормаларды кмегiмен олданбалы ыты анытауа болады. Халыаралы жеке ыты реттеу пнi ретінде халыаралы мiр-де пайда болатын азаматты-ыты сипаттаы трлi атынастар танылады.

Халыаралы жеке ыты масаты – р трлi елдердi фирмалары мен ксіпорындарын арасындаы iскерлiк байланыстарды ыты реттеу болып табылады.

атынастарды екiншi бiр тобы – шетелдiк атысушылар, яни жеке тлаларды атысуымен болады. Халыаралы ы-таы сияты халыаралы жеке ыта да, жалпы оамды мдде мен жеке тланы мдделерi толыымен ескерiлуге жатады.

Халыаралы жеке ы шетелдiктердi жеке млiктiк жне жеке млiктiк емес ытарын, оларды ебек, отбасы жне баса салалардаы ытарын арастырады. Осы аталан ытарды саталуына кепiл болу халыаралы жеке ыта басты орына ойылады, сiресе, бл аралас (шетелдi аты-суымен) некелерге, отбасыларды трлi мемлекет азаматтарынан рылуына байланысты болып табылады. Халыаралы жеке ы нормаларын олдана отырып, азастандаы шетел азаматтарыны ыты жадайын жне бiздi азаматтарды шетел мемлекетiндегi жадайы аныталады.

Сонымен, Халыаралы жеке ы – шетел элементімен крделенген азаматты-ыты атынастарды реттейтін коллизиялы-ыты жне бірыайланан материалды-ыты нормаларды(ережелеріні) жйесі.

Халыаралы жеке ы халыаралы жария ыпен (не жалпы халыаралы ыпен) тыыз байланысты. Халыаралы жеке ы з алдына, туелсiз ы жйесi болып табылады.

Халыаралы жария ы пен халыаралы жеке ыты нормаларын басты масаты – р трлi саладаы халыаралы ауымдастыты дамытуды ыты алышарттарын дайындау ызметiн атару жне ол екеуiнi арасындаы орта сипат: –ке маынада, екi немесе одан да кп мемлекеттердi атысуымен болатын, бiр мемлекет аумаынан тыс туындайтын атынастар ретінде танылады. Дегенмен, халыаралы жеке ы жария ыты емес, жеке ыты атынастарды реттейдi. Бл реттегi халыаралы дегенiмiз шетел элементiмен шиеленіскен атынастарды бiлдiреді.

Халыаралы жеке ыты халыаралы жария ытан е бiрiншi айырмашылыы – оларды реттейтiн атынастарыны мазмныны ртрлiгiнде. Халыаралы жария ыта мемлекеттер арасындаы саяси арым -атынастар, бейбiтшiлiк пен халыаралы ауiпсiздiк, мемлекеттi егемендiгi мселелерi, мемлекетті ішкі iстеріне араласпау, арусыздану сияты мселелер арастырылады. Сонымен атар халыаралы жария ыта халыаралы сауда, экономикалы рекеттесу сияты мселелерді ке етек алуы халыаралы экономикалы ыты туындауына ыпал етеді. Дегенмен, олармен реттелетiн атынастар азаматты-ыты емес, мемлекетаралы сипата ие болып табылады. Ал халыаралы жеке ыа келер болса, оны реттеу аясы халыаралы атынастардаы осы жеке ы саласында крiнiс табады. Бл е бiрiншiден, млiктiк атынастар (мселен, авторлы пен патенттiк ы саласында), яни блар халыаралы жеке ыты реттеу аясына жататын атынастар болып табылады.

Халыаралы жария ытан халыаралы жеке ы тек зiнi реттеу пнiмен ана емес, сол атынастара атысты субъектiлерiмен де ерекшеленедi. Мемлекеттер - халыаралы жария ыты негiзгi субъектiлерi болып табылады. Сонымен атар, халыаралы йымдар мен з туелсiздiгi мен бостандыы шiн кресушi халытар да осы топа жатызады. Ал халыаралы жеке ыты атысушылары мемлекет ана емес (бiра оны атысуы да жоа шыарылмайды) алайда, е басты атысушылар болып жеке жне зады тлалар танылады. Жеке тлалар – бл азаматтар, ал зады тлалар – бл мемлекеттiк йымдар, жеке фирмалар, ндiрiстер, ылыми зерттеу жне баса да йымдар.

Ендiгi жерде халыаралы жеке ыты халыаралы жария ытан ерекшелейтiн шiншi белгiсiн атап туге болады. Халыаралы шарт, халыаралы жария ыта атынастарды реттеудi негiзгi айнар кзi болып табылады. Халыаралы жеке ыта да халыаралы шарттарды алатын орны ерекше, бiра оларды ережелерi кейбiр мемлекеттердi занамаларында крініс тапса да, таппаса да бередi, алайда кейбiр мемлекеттерде ол шарт тек мемлекет санкциясын алан уаыттан бастап олданыса енгізіледі.

Халыаралы жеке ыта маызды орынды (бл халыаралы жария ыа барынша тн асиет) таза iшкi сипаттаы занама, сот жне арбитраж тжiрибесi алады.

Ендi, халыаралы жеке ыты мнiн анытааннан кейiн, оны ыты трыдан аландаы тсiнiгiне байланысты пiкiрлердi арастыран жн.

Кеестiк дуiрде осы ылымны дамуыны алдында тран сратарды бiрi халыаралы жеке ы тсiнiгіне байланысты болып табылан. Жалпы жадайларда, лениндiк тсiнiк – бiз ешандай жекелiктi танымаймыз, бiзде брi орта, сондытан да, жария ыты деген тсiнiк олданылуы ажет деп саналады. Дегенмен де, осы жеке ы деген сздi зi ттастай аланда осы ылымны iшкi мнiн жне оны мазмнын айындап, йткенi бл сонау ерте римдiк дуiрдегi ытарды жеке жне жария деп блудi ары арай дамытып отыр. Бны Ульпиниан алыптастыран болатын, оны айтуын-ша; “ жария ы мемлекеттi жадайына байланысты”, ал жеке ы – жеке тлаларды ытарына байланысты болып табылады. Халыаралы жеке ытаы халыаралы деген ым азіргі кезде даусыз мселе болып табылады. Бiра кптеген авторларды пiкiрi бойынша, халыаралы жеке ы барынша iшкi ыпен тыыз байланыстаы ы саласы ретiнде танылады жне лтты ы жйесiнi блiгi болып табылады. Ал ендi е соы авторларды атары, ы деген сзге здерiнi арсылыын бiлдiрдi, себебi оларды пiкiрi бойынша халыаралы жеке ы ол реттеушi функцияны емес, тек ана сiлтемелiк функцияны атарады жне мндаы басты мселе коллизиялы ережелер болып табылады.

Сонымен атар, осы халыаралы жеке ы деген тсiнiк-ке згертулер енгiзуге байланысты жмыстар одан рi жаласты. В.М. Корецкий зiнi «Очерки международного частного права» деген кiтабында осы пнге атысты деген 50-ден астам пннi атауын сынады. Оларды атарына келесi пндердi жатызуа болады: 1) халыаралы азаматты ы; 2) халы-аралы шаруашылы ы; 3) жеке ыты атынастарды халыаралы режимi; 4) халыаралы жеке ы; 5) шетелдiк ыты олдану; 6) халыаралы ы аидаларына сйкес трлi мемлекеттердi задарын олдану; 7) мемлекеттердi аумаынан тыс жерлерде ыты тану; 8) ыты тану; 9) шетелдiктердi жалпы жеке ытары; 10) блектейтiн ы;
11) жеке ыты саласындаы ы атыыстарды теориясы; 12) ы атыысы т. б.

«Халыаралы жеке ы» термині алаш рет 1834 жылы американды Жоары Сотты мшесі Джозеф Сториді «Коллизиялы ыа тсіндірме» атты ебегінде крініс тауып, кейіннен бкіл Еуропаа таралып кетті. Дегенмен, бл терминді раушы барлы элементтер – «халыаралы», «жеке», «ы» - кптеген мемлекеттерде сына шырап, бірден малдана ойан жо.

Халыаралы жеке ыты мазмнына аталан атауларды айсысы кбiрек келетiндiгiн бiз тменде крсетiлген блiмдерден бiлетiн боламыз, ал азiр бiз халыаралы жеке ы деген сздi олданан барынша дрыс екендiгiн айта аламыз.

§ 2. Халыаралы жеке ыты мазмны мен мнi

Бiздi отанды iлiм халыаралы жеке ыты халыаралы азаматты-ыты, шетелдермен отбасылы, ебек немесе халыаралы атынастарды реттейтін ы жйесі арастырады. Осылайша, халыаралы жеке ы дегенде, бiр мемлекеттi аумаында ана орын алмайтын азаматты-ыты атынастар туралы айтуа болады, айсыбiр мемлекет азаматтары арасындаы млiктiк жне олара байланысты емес жеке млiктiк емес атынастарды айтпастан брын, бл мемлекеттер арасындаы сырты саяси атынастарды да озап ту керек.

Кез-келген ы саласымен танысу шін, е алдымен, оны реттелуіне жататын ы атынастар шеберін анытап алуымыз ажет.

Мынадай екі мысалды арастырайы.

Мысал 1. Алжирде жрген Ресей азаматшасы Алжир азаматымен некеге отырады. Осы неке екі мемлекет территорияларында да некеге отыру шарттары жне оны жасасу нысаны мен тртібі заи жарамды деп танылуы шін осы ыты атынаса шетел элементі атысандыын ескеретін ы жйесін олдану ажет. Берілген мысалда шетел элементі болып Ресей азаматшасы табылса, осы шетел элементі крделендірген лтты ыты жйе – Алжир ыты жйесі болып отыр. Егер Ресей азаматшасыны мдделерін ескерместен, тек Алжир занамасын олданса, осы неке РФ Отбасы кодексіне сйкес еместігінен Ресейде жарамсыз деп танылуы ммкін. Бл рбір мемлекетті лтты занамасында наты ыты атынастарды реттеуде шетел ыты жйесіні араласуына жол бермейтін императивтік нормаларды бар екендігімен тсіндіріледі.

рбір мемлекетті ыты жйесі з халыны рухани мінез-лы жадайын, сіресе леуметтік, психологиялы жне материалды-трмысты мір дегейіне сйкес алыптасан. лтты дет-рып нормалары, негізінен, отбасы-некелік атынастарда шоырлананы млім. На осы себепті Ресей азаматшасы мен Алжир азаматы арасындаы некелік атынастарды реттеу шін материалды нормаларды олданбастан брын, е алдымен, осы атынастарды реттеуге тиіс ыты жйені анытауымыз ажет.

Мемлекет зіні лтты ыты жйесін алыптастыруда, жоарыда крсетілген мысалдаыдай, шетел элементі атысатын жадайларды ескермеуі ммкін емес. йтпесе, шетел мемлекетіндегі з азаматтарыны ытарын орауда кптеген иыншылытара тап болуы ммкін.

Мысал 2. ЖА «Мострансгаз» ресейлік ксіпорнында жмыс жасайтын АШ азаматы 4-ші шілде Американы туелсіздік кні болып табылатынына сілтеме жасай отырып, 2002 жылды 4ші шілде кні жмыса шыпады. Ресей азаматтары РФ Ебек Кодексіні 112 бабына сйкес 12 маусым Ресей кні мерекесінде демалатындыына нсай отырып, АШ азаматы 4ші шілде кні демалуа толы ылы деп йарды. Жмыс беруші з позициясын ресейлік мекеме ызметі РФ ебек занамасымен реттелетінімен тсіндіреді. з кезегінде, американды маман ебек атынастарын реттеуде оны «жеке заы» - АШ занамасын ескеру керектігін ала тартады.

Жоарыда келтірілген екі мысалда ай ы олданатынын анытамастан, басты назарды екі жадайды біріктіретін шарт – шетел элементімен крделенгендігіне аударуымыз ажет.

Халыаралы сипата ие, яни шетел элементімен крделенген атынастар ана халыаралы жеке ы рекет етуіні аясына енеді.

Халыаралы жеке ыты пні тек шетел элементімен крделенген атынастар екендігін ескере отырып, жалпы, «шетел элементі» терминіне тсіндірме жасап кету керек. Азаматты Кодексті «Халыаралы жеке ы» деп аталатын блімі пайда болана дейін «шетел элементі» термині шартты трде ана болды. Сонымен атар, кптеген алымдар оны олданылуына арсы болды. Мысалы, В.П.Зевков «шетел элементі» деген терминді халыаралы жеке ыа тн р трлі жадайлар жасырынатын «ра, мнерсіз термин» деп сипаттаан.

Терминні стсіздігі атынасты мнісін брмалап жіберетіндігімен тсіндіріледі. Яни, аталмыш терминді олданан жадайда ыты атынас белгілі бір шетел элементі атысатын ішкі мемлекеттік атынас ретінде тсініледі. Ал шын мнісінде, атынасты жекелеген элементі ана емес, жалпы атынасты зі халыаралы сипата ие.

Халыаралы жеке ы ылымында шетел элементі ыты атынасты р трлі элементтеріне «тіркелген» («прикрепленный»)

Жадай ажыратылады.

Брінші топты субъектісі шетелдік сипата ие атынастар райды. Басаша айтанда, шетел элементі субъектіде крініс табады.

Халыаралы жеке ыта мндай жадайлар кптеп орын алады: р трлі лттылыа ие зады тлаларды мміле жасасуы, зиян келтіру нтижесінде пайда болатын атынастар, мрагерлік, неке-отбасылы атынастар жне т.б.

Екінші топа шетел элемнті болып объект табылатын ыты атынастар жатызылады. Оан мысал ретінде шетел млкіне меншік ыын анытауа байланысты немесе дауды арастырушы мемлекет аумаынан тыс жерде орналасан рылысты мраа алдыру тртібін анытау жніндегі дауларды келтіруімізге болады.

шінші топ шетел элементі заи факті трінде крініс табатын атынастардан трады:азаматты айтыс болды деп жариялау, азаматты хабар-ошарсыз кетті деп жариялау, туысты атынас фактісін анытау жне таы да баса заи фактілер.

Шетел элементі оамды атынастарды кез-келген саласында орын алуы ммкін. Алайда, халыаралы жеке ы тек азаматты-ыты сипата ие атынастарды реттейді. Мысалы, халыаралы жеке ы нормалары шетел азаматтарын кімшілік немесе ылмысты жауапкершілікке тарту, оны орындау, жазаны теу мселелерін амтымайды.

Осылайша, халыаралы жеке ыты рекет етуіні екінші шарты – шетел элементімен крделенген ыты атынастарды тек азаматты салада орын алуы.

Бл сала мрагерлік, отбасылы, зиян келтіру, шаруашылы, авторлы, патенттік, сырты экономикалы жне зге де азаматты-ыты атынастарды амтиды.

Сонымен, халыаралы жеке ыты реттеу пні болып халыаралы мірде пайда болатын азаматты-ыты атынастар табылады. Бл позиция кеестік халыаралы жеке ы алыптасуыны ерте шаында И.С.Перетерскиймен сынылан болатын.

§ 3. Халыаралы жеке ыты ы саласы ретiндегi мнi

Халыаралы жеке ыты масаты – бір мемлекетті юрисдикциясыны шеберінен тыс атынастарды реттеу. Ешандай мемлекет шетел тртібіні пайдасына з ыын ерікті трде згертпейтінін ескерсек, халыаралы жеке ыты «ыты компромисс» ретінде арастыруымыза болады. Оны мнісі мемлекет зіні ыты жйесін згертпестен, оан арнайы коллизиялы нормаларды – ыты жйені тадау ережелерін енгізуінде.

Халыаралы жеке ы негізгі масаттарына белгілі бір ызметтерді орындауды білдіретін мселелерді шешу арылы ол жеткізеді. Бл басты ызметтер - з мемлекетіні азаматтарыны жне шетелдіктерді мліктік жне мліктік емес ытарын орау болып табылады.

Шетелдіктерді ытарын орау олара лтты ыты реттеу сыну арылы жзеге асырылады. Сонымен атар, рбір мемлекетті занамасы шетелдік тлаларды ыты мртебесіні ерекшелігін ескеретін арнайы нормаларды да амтиды. Мндай нормалар азастанны барлы ы салаларында да крініс тапан.

Халыаралы жеке ы алдында тран келесі бір маызды масат – сот жне арбитраж шешімдерін йлестіру. Мндай йлесімділік дау аралан жеріне арамастан осы дау бойынша шыарылан шешімі объективті нтижелі болуын амтамасыз етеді.

Сот шыаратын шешімдерді бірегейлілігіне р трлі мемлекеттерді халыаралы жеке ыына альтернативті коллизиялы нормаларыны бекітілуі о серін тигізіп отыр. За шыарушылар бекітілген ережелерді ішінен ыты атынаса тсуші тараптар шін е тиімді норманы олдану ммкіндігін арастыран.

Халыаралы жеке ыты ыты жйедегі орны

ыты жйе ыты жйе

Жалпы нормативті жйе