Коллизиялы ереженi рылымы жне оны трлерi

 

Коллизиялы ереже халыаралы жеке ыта олданылатын крделi ереже болып табылады. Оны жадайын тсiну шiн, бiратар зiне тн ерекшелiктерi бар коллизиялы ереженi рылымын арастыру ажет. Коллизиялы ереженi ерекше табиаты оларды рылымыны жне оны олдануды ерекшелiктерiн алдын ала айындайды.

рбiр коллизиялы ереже баса жай ы ережелерге араанда екi блiмнен трады. Коллизиялы ереженi екi элементтен рылуы екi блiктен рылатын гипотеза жне диспозиция немесе гипотеза жне санкция жалпы ереженi рылымына сйкес келедi. ы теориясында деттегi ш элементтiк рылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек рекет ететiн ыты логикалы трыдан талдау арылы рылатын логикалы ереженi сипаттайды. Ал нормативтiк актiнi мтiнiнде крiнiс тапан, шын мнiнде, наты ыты ереженi екi элементтiк рылымы болады (гипотеза, санкция).

Сонымен, коллизиялы ереженi рылымын арастырайы. Оны бiрiншi блiгi коллизиялы ереженi клемi болып табылады, ол коллизиялы ереженi андай ы атынасында олданылатыны туралы анытайды. Мысалы: меншiк ыы, отбасы ыы.

Коллизиялы ереженi екiншi блiгi коллизиялы байлам (аидат, бекiту формуласы) деп аталады. Байлам – бл тиiстi арым-атынаста олданылатын заа не ыты жйеге нсау, яни ай елдi заын олдану ажеттiлiгiн крсетедi.

Коллизиялы ережелерде кездесетiн байламдарды келесi трлерi бар:

Lex personalis – жеке тлаа байланысты ереже. Оны зi екi трде арастырылады:

1) Lex patriae – азаматтыа байланысты за;

2) Lex domicilii – тланы траты тру жерiне байланысты за.

Lex societatis – бл зады тланы лтына байланысты байлам. Бл байлам, егер зады тла бiр елде тiркелген болып, екiншi мемлекетте жмыс iстеп, ал оны бас органы шiншi мемлекетте ызмет жасаса, сонда оны лтын анытау ажет. Сонымен, зады тланы лтын анытау шiн осы трт iлiмге, аидата сйенемiз:

1) инкорпорация немесе тіркелу аидасы – зады тла ай мемлекетте тiркелсе, онда сол мемлекеттi заы олданылады;

2) отырышылы аидасы – зады тланы бас органы ай мемлекетте орналасса, онда сол мемлекеттi заы олданылады;

3) ызмет ету аидасы – зады тла ай мемлекетте наты жмыс iстесе, сол мемлекеттi заы олданылады;

4)баылау теориясы – бiр мемлекетте орналасан ксiп-орынны рылтайшысы ай мемлекеттi тласы болса, сол мемлекеттi заын негiз ретiнде алады.

Lex voluntatis – бл байлам бойынша шарт тараптары, з ерiктерi бойынша бiр мемлекеттi занамасын тадауа ылы.Тараптар ай мемлекеттi заын олданатын шартта наты крсету керек.

Lex loci contractus – бл коллизиялы байлам шарт ай елде бекiтiлгенiн анытау керек кезде пайда болады. Бл байлам бо-йынша, шарта ай мемлекетте ол ойылса, онда сол мемле-кеттi заы олданылады. азастан Республикасыны занамасына сйкес сырты экономикалы ммiле бойынша шарта ол ойан жатарды ытары мен мiндеттерi ол ойыл-ан жердi занамасымен аныталады. Бiра за бойынша тараптара ы тадау еркiндiгi берiлген.

Lex venditoris – бл байлам бойынша сатушы тратын мемлекеттi заын олдануды арастырады. Бл байлам сырт-ы экономикалы ммiлелерiне тн.

Lex rei sitae – бл коллизиялы аидат меншiк ы саласында олданылады. Бл ереже бiр мемлекетте, белгiлi бiр зата меншiк ыын анытауда кмек крсетедi. азастанны занамасында млiк ай мемлекетте орналасса, сол мемлекеттi занамасымен меншiк ыы аныталады. Бiра егер млiк мра ретiнде арастырылса, онда мрагердi соы трылыты жерiнi занамасымен реттеледi.

Lex loci delictii commissii – бл коллизиялы байлам ы бзушылы жасалан жердi занамасына байланысты. Яни, сот ай мемлекетте зиян келтiрiлген болса, онда сол мемлекеттi занамасымен iстi арастырады.

Іех Іосі 1аbогis жне Іех Іосі delegationis - жмысты атару орныны жне жне басарушы йымны орналасан жеріні заы–текарнайы сипата ие коллизиялы нормаларды бірі, крінісі оны кбіне ебектік атынастара тн. Олар ебек атынастарды реттеуге баытталан.

Іех Іосі орегаtіоnіs- негізгі ызметті атару орныны заы-бл аида зады тланы ызметіні атарылу жері, яни сол мемлекетті занамасымен реттелетіндігін крсетеді жне зады тланы жеке мртебесі аидасымен жмыс істейді.

Lex loci selebrationis – бл байлам отбасы ыында олданылады, яни ай мемлекетте неке иылды сол мемлекеттi заы олданылады.

Lex fori – сот заы, яни дау ай мемлекетте арастырылса, онда сол мемлекеттi заы олданылады. Бл аидата сйкес сот атынастаы шетел элементiне арамастан, з елiнi занамасын олданады.

Ту заы (Іех bandeгае).Жктерді тасымалдау мен оларды басару атынастарын реттегенде су немесе уе кемелеріндегі ай мемлекетті ту астында болуына байланысты атынастарды реттейтін аида.

Тлем валютасынын заы (Іех monetae)- аталан аида бойынша валюталы шартты міндеттемелерде ай валютада шарт жасалса, сол мемлекетті занамасы олданылады.

 

Жоарыда аталан байлам формулаларына сйкес арым-атынастарды олдануа жататын мемлекет ыымен зады немесе фактiлi трде байланысын ескередi.Тжiрибеде шетел элементiмен шиеленiскен арым – атынасты лтты ы ережелерiне баындыру мысалдары кездеседi. Бл лтты заны олдану шектерiн кеейту, зiнi зады жне жеке тлаларды ытарын орау мен ызметiн жеiлдетуге тырысуымен тсiндiрiледi.

Коллизиялы ережеде байлам з бетiнше болуы ммкiн емес жне ол кп жадайда клемге байланысты болады. Бл элементтер арасында белгiлi бiр байланыстар болады, ол ай елмен атынас тыыз байланысты, сол елдi ыына сiлтеме жасайтын коллизиялы формулаа сiлтеме жасауды масаттылыын тануды ке рiс алуынан байаймыз.

Коллизиялы байламдар атарына кейбiр жадайда атынас тараптарымен тадалан елдi ыына баынатын ерiк автономиясын жатызады. Бiра бл бiр жаынан сас, екiншi жаынан р трлi ы институттарын теестiру дрыс емес болып табылады. «Ерiк автономиясы» кейбiр алымдарды айтуы бойынша (мысалы Л. П. Ануфриева) коллизиялы байламдарды трi болып саналмайды, ол олдануды зiне тн ерекшелiктерi бар, ке маынаа ие олдану шарттары басаша болатын, халыаралы жеке ытаы дербес ыты институт болып табылады. «Ерiк автономиясы» – бл коллизиялы байламдарды анытау жне оны тiркеу тсiлiнi ыты алышарты болып табылады.

азiргi халыаралы жеке ыта коллизиялы нормалар кп трлi жне кп санды болып табылады. Оларды трлерге блудi критерийлерi кп. Бл ерекшелiктер, халыаралы байланыстар кезiнде пайда болатын атынастар топтарды ерек-шелiктерiн айындайды жне осы нормаларды тжiрибеде олдану кезiнде зор маыза ие.

Е бiрiншiден, халыаралы-ыты бірізділендірілуге баытталан, лтты задармен бекiтiлген жне халыаралы шарттармен кзделген коллизиялы нормаларды айыра бiлу ажет. Оларды арасындаы айырмашылытар оларды рекет ету аясымен жне оларды олдану тртiбiнен байалады. Халыаралы шарттармен бекiтiлген коллизиялы ереженi рекет ету аясы, бл шарттар атысушыларды барлыыны олдануына байланысты ке болады. Ал ы олданушы органдарды жне ы олданушы тжiрибенi ерекшелiктерi екеуiнi арасындаы айырмашылыты одан рi ныайта тседi. Бiра, iшкi за ережелерi мен халыаралы-ыты шарт ереже-лерiнi болуы айнар кздердi, яни осыдан туындайтын тжырым халыаралы жеке ы ережелерiнде де, екi жатылы сипатына алып келмейдi, себебi бл iшкi за пайдасына, халы-аралы ыты шарт ережелерiн басшылыа алмауа алып келедi. Кп жадайда мемлекет зi дербес коллизиялы ереже массивiн алыптастырады. Бiра, азiргi кезеде, ерекше маыза халыаралы ыты ралдар арылы коллизиялы ыты реттеу, шартты тртiп арылы реттеу дамуда. Ол мемлекеттердi, бiрттас халыаралы жеке ытаы коллизиялы жне зге де ереженi, сйкес халыаралы шарттарды абылдау жне дамыту, лтты ыты ереженi бірізділендіру атына ие болды.

1)Маызды саралануды бiрi коллизиялы байлам нысанына байланысты саралану болып табылады. Бл белгi бойынша коллизиялы ережелердi бiр жаты жне екi жаты деп екi топа бледi. Бiр жаты – бл олдануа жататын елдi азастанды, немiс, аылшын ыын тiкелей атайтын байлам нормасы. Бiр жаты ереже детте з елiнi ыын олдануды белгiлейдi. Мысалы, азастан Республикасы Азаматты кодексiнi 1104-бабыны 3-тармаында былай делiнген: «озалмайтын млiкке атысты ммiленi нысаны – осы млiк орналасан жердегi елдi ыына, ал азастан Республикасында мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлген озалмайтын млiкке атысты болса, азастан Республикасыны ыына баынады». Бiра бан арамастан, екi жаты ережелер ке тарал-ан.

Екi жаты коллизиялы ереже наты мемлекеттi атамайды. Оан ыты тадауа ммкiндiк беретiн, жалпы белгiнi болуы тн. Мысал ретiнде, Р АК-не сйкес, «мрагерлiк бо-йынша атынастар ... мра алдырушыны соы траты трылыты жерi болан елдi ыы бойынша аныталады». Бл ереженi байламы, жалпы белгiсi ретiнде: «мра алдырушыны соы траты трылыты жерiн крсетедi».

2)Реттеу тсiлi бойынша коллизиялы ережелер императивтi, диспозитивтi, баламалы болып ш топа блiнедi.

Императивтi ережелер – тпкiлiктi, азаматты ыты атынастарды тараптарымен згертiле алмайтын ыты олдануа атысты йарымдар.

Диспозитивтi ережелер – ыты тадау бойынша жалпы тртiптi бекiте тра, тараптара оны баса тртiппен згерту ммкiндiгiн бередi. Диспозитивтi ережелер детте тараптар ыы, егер тараптарды келiсiмiмен згеше кзделмесе жне т.б. нысандарда, крiнiс табады. Мысалы, Р АК-нi 1108-бабыны 2-тармаына сйкес: «Егер тараптарды келiсiмiнде згеше кзделмесе, ммiленi нысанасы болып табылатын млiкке затты ытарды пайда болуы жне тотатылуы, елдi осы ммiле баындырылан ыы бойынша аныталады».

Баламалы ережелер – мазмнында, ереже клемiнде кзделген, жеке ыты атынаса олданылатын ыты тадауды кздейтiн бiрнеше ережелерi бар нормалар. ы олданушы орган жне тараптар онда кзделгеннi райсысын олдана алады. Бiра, крсетiлген тртiптердi бiреуi бо-йынша атынас реттелуi жеткiлiктi болады. Мысалы, ммiленi нысаны ол жасалан жердi ыына баынады. Алайда шетелде жасалан мміленi, егер азастан Республикасы ы-ыны талаптары саталса, нысаныны саталмауы салдарынан жарамсыз деп тануа болмайды. Яни, шетелде жасалан ммiле нысанына екi баламалы байлам олданылады: оны жасалу жер заы жне азастан Республикасы ыы.

Баламалы ережелер халыаралы жеке ыта салыстырмалы трде жаында пайда болан былыс болып табылады. Оны пайда болуы халыаралы байланыстарды дамуы, соы кездерде бл ыты саланы дамуымен соны iшiнде р трлi рылымдарды крделенуi, реттелетiн атынастарды ерекшелiктерiн ескеруге негiзделген, клемдердi жне байламдарды блшектелуiмен тыыз байланысты.

3) Коллизиялы ереженi мнiне арай: генералды (басты) жне субсидиарлы (осымша) болып екi топа блiнедi. Бас ереже – олданудаы артышылыа ие, олданылатын ыты тадау кезiндегi басты ереже. Мысалы, егер азастан Республикасыны за актiлерiнде згеше кзделмесе, шарт тараптарды келiсi-мiмен тадалан елдi ыымен реттеледi. Мндаы басты ереже азастан Республикасыны за актiлерiнде згеше кзделмеуi ажет. Субсидиарлы ереже – басты ережемен байланысты бiр немесе бiрнеше ыты тадау ережелерi, ол басты ереже белгiлi бiр себептерге байланысты олданылмаан жадайда олданылады. Сонымен атар, субсидиарлы ережелер бiрiншi, екiншi, шiншi жне т.б. дрежелi болып блiнедi. Басты жне барлы дрежелi субсидиарлы ережелер бiр-бiрiмен тыыз байланысты болып, iшкi байланыса негiзделген зiнше ереженi бірлігін рады. Мысалы, Р АК-ні 1112 б.жне 1113 б. т.б.

4) Сонымен атар, коллизиялы ережелер ыты атынасты крделiгiне байланысты блiнедi. Олар: жалпы жне арнайы болып блiнедi. Жалпы коллизиялы ережелер атынасты мнiне олданылатын ыты анытайды. Ал арнайы ережелер бл атынасты жзеге асыру барысында туындаан осымша сратарды шешуге арналан ыты атынасты бекiтедi. Жалпы жне арнайы коллизиялы ережелер жйесiн олдану ажеттiлiгi, бiрнеше мемлекет аумаында орындалатын шарттарды арастыранда пайда болады мысалы, (тасымалдау шарты).

азастан Республикасы шiн ТМД-а мше мемлекеттердi ыын унификациялау мселесi ерекше маызды болып табылады. Бл халыаралы жеке ы мселесiн шешетiн жадай. азiргi кезде осы мселенi шешуге 1995 жылы 13 мамырда абылданан ТМД елдерi шiн занама актi ретiнде сынылан лгiлi азаматты кодекс ммкiндiк бередi. Осындай актiлердi шыарылуы бiрттас ы кеестiгiн жасауа ммкiндiк бередi. Сонымен атар, ы тадау мселесiн жеiлдетуге ммкiндiк бередi.

5)Коллизиялы ереже географиялы мні бойынша блінеді

Интерлокалды коллизия

Бірнеше мемлекеттерді шекаралары бірнеше кімшіліктік округтерге блінген, оны райсысын зіні занамалары бар. Бл жерді критериі таза географиялы Италияны орта асыр кезеіндегі, «республикалар» деп аталатын р алаларында (Венеция, Греция) статут деп аталатын здеріні занамалары болан. Осыын байланысты Ежелгі Франция жайында айтуа болады, яни онда р провинция здеріні дет-рыптарына баынан. Бгінгі кнні зінде Эльзас жне Лотарингии,

– герман шыуынан, ыты рекет етуі Францияны баса да провинцияларында олданылатын ытан айтарлытай згерістері бар. Бл феномен колониялды шекараларда рекет ететін, бірдей задармен метроломий задарыны болуы колониялды дуірде байалан болатын. Колониялар туелсіздік аланнан кейін, ткен колониялар мен ткен колонияларды державалар арасында атынастар туындап, интерлокалды коллизиялар халыаралыа айналды.

азіргі уаытта интерлокалды коллизия детте федералды рылым мемлекеттерінде пайда болады – рама Штаттарда жне де Кеес Одаында Американ штаттарыны райсысында, оларды ол елу, здеріні жеке занамалары бар, ал сонымен атар здеріні халыаралы байланыстары бар. Сонымен атар Кеес Республикаларыны р он бесінде ішкі мемлекеттік коллизия задарын туызатын, здеріні занамалары бар.

Ішкі мемлекеттік жне халыаралы коллизия задарыны састыы туралы жне сонымен бірге ішкі мемлекеттік коллизиялары халыаралы жне ыпен реттеледі деп айтуа болады ма? Осы сраа арсы жауап беру керек деп ойлаан жн, йткені айтарлытай згерістер бар: ішкі мемлекеттік коллизияда федералды бірліктен жоары тратын (мысалы, АШ-ты Жоары соты) рашанда зіні билігі немесе ішкі мемлекеттік коллизияны (СССР) реттейтін заы бар.

) Интерперсоналды коллизия

Интерперсоналды коллизияны интерлокалды коллизиядан айырмашылыы ол ртрлі леуметтік топтарды болуына байланысты. Яни бл жерді критериі болып шекараны рамында болушылы емес, ал этникалы топа немесе дін тту болып отыр. Осы типтілік мысал – Отстік Сахара жне Таяу Шыыста кездеседі.

Туелсіздікті жаулап аланнан кейін ана тек бірнеше африкалы елдер, Сенгал немесе Рабон сиятылар здеріні занамаларын бір ізге келтіреді. Ал баса колониялды дуірдегі елдерді р трлі ыты жйелер з жаласын тапан болатын. рине, осы ыты жйені болуы интерперсоналды коллизияны пайда болуына кеп сотырды. Негізгі трі ол ткен колониялды державаларды ыты нормасын анытайтын, баса жатан араанда, жергілікті деп-рыптарды азаматты мртебесі, «азіргі замана сай мртебесі» арасындаы коллизия.

Бл коллизиялар р трлі дістермен шешіледі. Ал бір мемлекеттерде дстрлі жне азіргі замана сай екі мртебені тедігі мойындалады. Сонымен атар дстрлі мртебені здеріні арасындаы тедігі. Бндай жадай 1960 жылы Сенегал Ордонансты 19-бабында жне 3-блімні 52-бабында жне 1962 жылы нигериялы заны 54 крсетілген. Ал баса колониялды уаыттаы елдерде жай ы азіргі замана сай баынышты болып алып отыр. Кейбір елдер дет-рыпа жалпы ы мртебесін береді жне оны азіргі замана сай деп табады.

р трлі дет-рыптар арасындаы коллизиялар кп жадайларды занамалы тртіпте шешіледі. Осыан мысал болып 1960 ж. Сенегал Ордонансты 16 бабы жне 1962 ж. Малагасий Ордонансты 6 бабы, ондаы е маызды рл тараптарды тедігіне блінеді, ы тадау персоналды мртебеден бас тарту жне т.б. Осындай згешелік коллизиялы норма сілтеме жасаан ыты олдану тртібі сота осымша иындытар кеп сотырады: егер осы елді ыы бір ізге келтірілмесе, сот заны немесе дет-рыпты олдану ажетілігіне жататынын зі тадауы ажет.

Жеке задарды кпшілігі жеке мртебені болуы емес, ал конфессионалды мртебені Таяу Шыыс елдерінде де кездесіп жатады. Егер коллизиялы норма осы бір мемлекеттерді ыын олдануа нсап трса, ай за олдану керектігін айтуа болмайды, – осы елді ішкі ыты жйесін алдын-ала танып білу ажет. Мысалы, Француз ыы сияты рылан Ливан ыыны коллизиялы нормасы лтты заны олданылуын нсаанны зінде ливанцты жеке мртебесі ай оама жататындыына байланысты болады.¹

 

Пысытау сауалдар:

1. Коллизиялы норманы маыздылыы

2. Коллизияны сілтеме ретінде арастыруа болама?

3. Коллизиялы норманы трлеріні ерекшілігі

 

Тарау.