Императивтік нормаларды олдану
азастан Республикасыны АК 1091-бабында императивтік нормаларды олдану шегі крсетіп тілген. Онда норманы зінде крсетілуі салдарынан немесе азаматты айналыма атысушыларды ытарын жне замен оралатын мделерін амтамасыз ету шін оларды ерекше маызы болуына байланысты, олданылуа тиісті ыа арамастан, азастан Республикасы задарыны тиісті атынастарды реттейтін императивтік нормаларды олданылуына бл блім ережелеріні атысы болмайды делінген.
Осы блімні ережелеріне сйкес, андай да болсын бір елді ыын олданан кезде сот, егер сол баса елді ыына сйкес мндай нормалар, олданылуа тиісті ыа арамастан, тиісті атынастарды реттеуге тиіс болса, баса ел ытарыны атынаспен тыыз байланысы бар императивтік нормаларын олдана алады. Бл орайда сот мндай нормаларды масаты мен сипатын, сондай-а оларды олдануды салдарын назара алуы тиіс.
Императивтік нормаларды міндетті жктемелі кші боландытан ол р трлі тсілдермен жне де трлі жолдармен олданылады, сол шін ол кптеген арама айшылытар туызады. Бір жадайларда ол коллизиялы ережелерді мазмнын анытауа ызмет етеді, ал баса жадайларда ол оны толы жне дл олданылуына баытталан, ондай жадайларда ол оны іс-рекетін болызбайды немесе шектейді. Императивтік нормаларды андай жадайларда олданылатын мысалдар келтірейік:
1. Материалды ыты тжірибелі олдану арама-айшылытар туызатын жадайлара сопас шін шетелдік тсілдерді млдем пайдаланбай сот кері сілтемені жасап зімізді отанды материалды ыты олдану керек.
2. Тараптарды бастама бостандыы міндетті трде шектеледі. Мысалы: тараптарды жеке задарыны келісімшарт нысаныны мселесі баса да коллизиялы ережелерді іс-рекетіне баынады.
3. Жария тртіп туралы ескерту шетел ыын олдануды жоа шыарады егер оны олдануы азастан ыыны негіздеріне айшы келсе.
4. Егер мемлекетті ыына сілтеме жасарда азастан ыты субъектілеріне, азастан заттарына атысты дискриминациялы шаралар енгізілсе, жауапты шектеулер (реторсия) отанды коллизиялы нормаларды олданылуына шектеулер болуы ммкін.
Осы жоарыда келтірілген коллизиялы нормаларды іс-рекетін шектеу тсілдері зіні олдану шегі бар. Осы дістерден тыс сот еліні ыыны «императивтан тыс» деп аталатын діс бар, йткені ол азастан занамаларыны «ыты негіз» ретінде жария тртіп тсінігіне сйкес келмейді. Сонымен атар осындай нормалар тараптарды автономиялы еркіндігіні бастамасын жне баса да коллизиялы ережелерді іс-рекетін шектеуге ммкіндігі бар.
Соы он жылдыта материалды ытаы императивті норманы жне коллизияны рекеттестігі туралы мселелер теориялы іздеулер аумаынан практикалы аумаа тті. Материалды ыты белгілеріні императивке атысты коллизиялы нормаларды приоритеті бар ма? Кптеген елдерді докторинасы да, практикасы да «императивтан тыс» норманы бар екендігіне орта бір ойа келді.
з-зінен коллизиялы нормалар жне материалды ыты императивті нормасы жаа болмаандытан проблема болып отыр, егер коллизиялы ережелерді функциясын шектемейтін ішкі азаматты ыты аманаты болып тсіндірілсе.
Л. А. Лунцты белгілеуі бойынша «коллизиялы норманы шетел ыына сілтеме жасалан. детте осы атынасты олдануды тек ана диспозитивті нормасын диспозитивті емес сонымен атар» отанды ыты аманаты нормасын жоа шыарады делінген. Сонымен атар кптеген материалды нормаларды реттері бар. Яни оларды осы шетел ыты атынастарына коллизиялы жалаулар шектелмейді немесе алынып тасталуы ммкін емес. Л. А. Лунцты ойынша жария тртіптегі норма сияты осы норманы квалификациясы бір орта іс – рекетке келеді жне осы екі кзарас бірдей.
Халыаралы ыты рістегі «императивте тыс» норма мселесіні нормативті шешімдеріне ызыушылы 1985 жылы Гааго конвенциясыны ы туралы яни жеке меншікке сенімге атысты олданылатын жне оны мойындау з жолын тапты.
Халыаралы келісімшартта олданылатын заттарды сату жне сатып алу ы туралы Гаага конвенциясына сйкес 1986 ж. оны нормасы келісімшартпен реттелетін ыа туелсіз олданылуа тиіс сот еліні заыны олданылуына кедергі жасалмайды.
Келісімшарт міндеттемелеріні коллизиялы мселелерін шешу барысындаы императивті нормаларды олдануа байланысты ережелер сонымен атар 1994 жылы Халыаралы шарттарда олданылатын ы туралы Американаралы конвенцияда крсетілген.
Шетел ыты нормасына атысты императивті норманы лтты ыа приоритеті ГФР жне Швейцарияны халыаралы жеке ы задарында крсетілген. Егер ГФР-ді заы 1980 жылы. конвенцияа сйкес келісімшарт ыы нормасымен шектесе онда Швейцария задарында императивті норма туралы ережелерінде заны жалпы блімінде енгізілген сонымен атар оны олданылуы те ке.
Квебек провинциясыны Азаматты кодексіні 3076 бабына сйкес халыаралы жеке ы мселелеріне атысты 10 кітапты мазмнындаы норманы олданылуы осы провинцияны территориясында іс-рекет ететін ыты нормаа айшы келмеуі тиіс.
Отанды доктринадаы халыаралы жеке ыты императивтік норманы маынасын тере зерттегендерді бірі ол Садиков О. Н. Оны айтуынша лтты норманы ата міндетті трде топа блінуі зіні жасы жатары да бар делінген. Ол лтты мдені елеулі леуметті оралуы жне тараптарды келісім шарттаы лсіздерді орауа кшін салу керектігін крсетті. Осы іс-рекетті лсіз жатарын О. Н. Садиков автономиялы еркіндік шегіні шектеулігін жне кптеген халыаралы шаруашылы байланысты режиміні иындылыын кінлайды.
ТМД елдеріне арналан азаматты кодексті моделіні VII блігіндегі императивті нормаларды олдану туралы ережелер кбінесе Рим конвенциясыны 7-бабыны жадайына негізделіп келеді. Біра та осы ережелерде крсетілген кодексті 1201-бабында келісім шарт атынастарын олдану рісі мен шектеліп оймайды:
1. Осы блімні негізгі ережелерінде олдануа жататын ыа туелсіз белгілі бір атынастарды реттеуге императивті норма ыыны іс-рекеті озалмайды.
2. Осы блімні ережелеріне сйкес кез-келген бір елді олданар кезде сот осы атынастармен тыыз байланысы бар баса елді императивті нормасын пайдалануы ммкін, егер ол осы елді ыына сйкес осы ыты олдануыны жатуына туелсіз осы атынасты белгілі бір нормаларымен реттелуі тиіс. Сонымен атар сот осы нормаларды баытын жне характерін сонымен атар оларды олдану шегін басшылыа алу керек.
Ресей ыындаы отанды коллизиялы норманы іс-рекетін жоа шыарушы жне де соны негізіндегі шетел ыыны олдануы жайлы «императивтан тыс» норма мселесі дискуссионды болып алып отыр. Халыаралы арым-атынасты бастамасы болып жеке ытаы кез-келген норманы талылаушылы «з ыы» императивті нормасыны іс-рекетін шектеуші ретінде арама-айшы болып келетін еді. Осындай бастама шетел ыыны ркетінен пайда болатын субъективті ыты орау ммкіндігін жоа шыарар еді.
Барлыы болмаса да императивті нормаларды айсысы шетел ыын айналып туге ммкіндігі бар ма? жне коллизиялы нормаа негізделген ба? Бл мселені императивті норманы жалпы азаматты ы пен бліп арастыру оай іс емес екендігіне иындалып отыр. Диспозивті жне императивті норманы жария нормасыны енгізілуін шектеу осы нормалар олданылады, егер баса да келісім шарттарда згеше нрсе крсетілмесе. С. А. Хахловты ойынша диспозивті норманы блу техникасын абылдау ол императивті презумпциясына негізделеді. Егер ол диспозивті презумпциясына айшы келмесе. Ал императивті презумпциясы автоматты трде келісім шарт атынастарыны регламентациясын кшейтуде туызса, егер ол арнайы абылданан азаматты занамасында крсетілсе.
«Императивте тыс нормаа» ысаша мінездемені келесі мліметтер толытыруы ммкін:
1) Норманы айнар кзі – Lex fori, lex causae немесе шінші елді ыы;
2) Норманы ызметі жария орайтын, оамды маызы бар мде;
3) ыты табиат – жеке жне жария ыты «шекарасы»; жеке ыты нормасы жария ыты бастаманы жаластырушысы болып табылады; жария ыты нормасы жеке ыты атынасты ыпал етушісі;
4) «Императивте тыс норманы» олдану коллизиялы норманы олдануа кеп соады.