Халыаралы-ыты реттеудегі «жеке тла» тсінігі
Жеке тла ымын арастырар алдында алаш рет Рим ыында пайда болан «тла» терминін талдап крейік. Тла деп Рим ыында жеке адамдар мен топтар, басаша айтанда зады тлалар танылды.
Техникалы термин «тла» яни persona (латын тілінен аударанда-маска) ы абілеттілікті ерекшелендіру кезінде олданылатын абсрактілі термин.
Тла жне меншік-азаматты ытаы белсенді жне бсе бастаулар.
Шынымен, сонау Рим загерлері біз олданып жрген барлы ытар тлаа атысты ие болмаса меншікке атысты пайда болады деп айтан. Рим тланы мртебесіне сйкес ыты жадайын шке бліп арастырады. Олар status liberitas адамны еркін болуы , status familiae баса тланы билігіне баынбауы деген мртебеге сйкес тланы ыты жадайын анытаан.
Рим ыында да, феодализм кезіндегі цивилистикалы доктриналарда да, «ы субъектісі» жне «тла» терминдері сйкес келмеген, себебі лдар ы субъектілігіне ие болмаан жне jus civile ыыны да, jus gentium ыыны да субъектісі болып саналмады, ол жай ана меншік ретінде арастырылды.
азіргі азаматты ы адам ытарыны тедігін негізге ала отырып, мндай айырымдарды білмейді біра тланы азаматтыына, жасына, отбасылы жадайына арап ерекшелейді.
Жеке тлаларды ыты жадайын, оларды наты бір мемлекеттегі ытары мен міндеттерін анытау шін сол мемлекетті лтты занамасы олданылады. Мысалы азастан Республикасы Азаматты кодексіні 12-бабына сйкес жеке тла ымына азастан Республикасы азаматтары, баса мемлекеттерді азаматтары сондай-а азаматтыы жо тлалар жатады. Ал халыаралы жеке ыта шетелдік азаматтарыны азаматты-ыты жадайына (себебі олар бізді еліміздегі замен атар, з еліндегі ытары мен міндеттерін сатайды), сонымен атар азаматтыы жо жне босындара басты назар аударылады. Ары арай тлаларды наты осы категорияларын шетелдіктер немесе шетелдік азаматтар деп арастырамыз.
Халыаралы ы ылымында шетелдіктерді ыты жадайын «шетелдіктер» категориясына ай тлалар кіретіні, «шетелдіктерді ыты режиміні» рамын анытау арылы зерттейміз. Кнделікті мірде шетелдік дегенде ойымыза баса елден келген адам келеді, біра мндай анытама бл терминні зады маынасын ашпайды. р мемлекетте шетелдіктерді атауда ртрлі термин олданылады. Мысалы, «шетелдік», «шетел азаматы», «азаматтыы жо тла», «шетелдік тла». Осы терминдерді барлыы наты сол мемлекетті азаматыына ие емес тлалара олданылады.
«Шетелдіктер» термині занамаларда жеке тла категориясын анытайтын термин, сондытан бл категорияа зады тлалар кірмейді. за уаыт бойы халыаралы-ы жаттарында жеке тланы ыты жадайына тікелей немесе жанама атысы бар жаттарда «шетелдік» терминіне ешандай анытама берілмеген еді. Тек 1972 жылы абылдаушы мемлекетіні азаматы болып табылмайтын тлаларды ыты жадайы туралы Декларациясыны жобасында «азаматы емес» деген терминді енгізуге талпыныс жасалды, нтижесінде «шетелдіктер» терминімен ауыстырылды. Соы ресми басылымда бл терминге мынадай анытама берілді. «Шетелдік» – бл зі трып жатан мемлекет азаматы болып табылмайтын тлаларды барлыы «шетелдіктер» деп аталады. Бл анытамаа сйкес «шетелдіктер» категориясына баса елді азаматтары да, азаматтыы жо тлалар да, босындар, саяси эмигранттар да кіреді.
Ал Біріккен лттар йымы адам ытары жніндегі Декларациясында «азаматы емес» деген термин сынылды. Біра бл термин кп сына алынып «шетелдік» термині олданылды. Себебі осы термин бкіл ішкі занамаларды талабына сай келеді.
Алайда Испанияда «азаматы емес» деген термин барлы шетелдік тлалара, азаматтыы жотара олданылады.
азастанда 1977 жыла дейін «шетелдіктер» термині олданылмаан. Енді бл термин ішіне шетел азаматтары да, азаматтыы жо тлалар да кіретін болды, біра бл натылы азаматтарды ыты мртебесін теестіру шін олданылмайды. Егер 1995 жылы абылданан азастан Республикасыны Конституциясымен Зады кші бар «Шетелдіктерді ыты жадайы» туралы Президентті I Жарлыына анализ беретін болса (2007ж.кейіннен За), Конституцияда «шетелдік» жне «азаматтыы жо тла» термині олданылан, бл шетелдік термині шетелдік азамат терминімен бір, ал I Жарлыа сйкес «шетелдік азаматтар» жне «азаматтыы жо тлалар» терминдері олданылан. Блкім бл азаматтыы жо тлаларды мртебесіні ерекше болуынан шыар, біра Конституция мен I Жары сйкес келмеді. Кейіннен «шетел азаматтары» термині баса «шетелдіктер» терминге ауысты.Сонымен азаматтыы жо тлаларды ыты жадайыда осы нормалар олданылады. Заны 3 бабы азастан Республикасы шетелдіктерді ыты жадайыны аидаларын бекітеді. Оларды біреуі Конституцияны 12 бабында крсетілген лтты режим аидасы. «Шетелдіктер» мен «азаматтыы жо адамдар» Республикада азаматтар шін белгіленген ытар мен бостандытарды пайдаланады. Ал жарыда шетелдіктер ытарын азастан Республикасыны азаматтарыны ытарымен салыстырмаандытан жарыны 3 бабы маынасын жоалтады. Екінші аида – ешандай дискриминациясыз шетелдіктерді за алдында тедігі. Бл жерде дискриминация жасалуды тізімі берілген, тізімге кірмейтін себептер болса дискриминация жасалына алады деген маына ма, белгісіз. шінші аида-ытар мен міндеттерді блінбеуі, ттастыы. Міндеттерді орындалмауы адамны ытарынан айырмайды. Сонымен атар жарыда шетелдіктерді халыаралы ыпен оралатын ерекше ытары аталмай кеткен. Мысалы, ана тілін сатау, кез-келген уаытта дипломатиялы кілдермен байланысу ытары айтылмаан.
Азаматтыы жо тлалар бір ана мемлекет заына баынады, олара реторсия олданылмайды. Себебі реторсия жауапты шара ретінде белгілі бір мемлекет азаматтарына олданылады. Азаматтыы жо тланы азаматты рекет абілеттілігі оны жеке заымен аныталады. Азаматтыы жо тлалара араанда, шетелдік азаматтар з еліні тарапынан дипломитиялы орау ыы болады, олар екі заа баынады. Оларды рекет абілеттілігі ай елді азаматы болса сол елді заымен аныталады.
азіргі уаытта азастан Республикасыны за актілеріне сйкес шетелдік азаматтар келесі белгілері бойынша блінеді.
1. азастан Республикасыны «шетелдіктерді ыты жадайы» туралы Заында шетелдіктерді 2 категориясы аныталан: азастан Республикасына траты жне уаытша келгендер. Бл байланыс уаытпен аныталмайды, бізді елмен шетел арасындаы ыты байланысты тыыздылыымен аныталады. Осыан орай азастан Республикасында траты мір сретін шетелдік азамат, уаытша келген азамата араанда кбірек ытар мен міндеттерге ие болады. Олар трын й, баспана иемденуге ылы.
2. азастан Республикасыны юрисдикциясына баыну дрежесіне сйкес барлы шетелдіктерді 2 топа блуге болады:
а. азастан Республикасыны юрисдикциясына толы немесе жартылай баынатын шетелдіктер (жмысшылар, туристтер, студенттер).
. азастан Республикасыны юрисдикциясынан босатылан шетелдіктер (дипломаттар, мемлекет басшылары, т.б.)
Баса елдерде шетелдіктер сол мемлекетте тран уаытына арай, келу масатына арай топтара блінеді. Мысалы, Эстонияда 1993 жылы «Шетелдіктер» туралы заына сйкес «ы мирасор азаматтар», «натурализацияланан азаматтар», «азаматтар емес», «Эстонияда тратын баса елді азаматтары» деп категориялара блінеді.
Осы, мысалда байаландай шетелдіктерді ыты жадайын мемлекетті ішкі (лтты) заымен бекітеді. Мемлекет шетелдіктерді ытары мен міндеттеріні клемін зі шешеді, біра мны осы салада мемлекетті шексіз билігі бар деп тсінуге болмайды. Шетелдіктерді ыты жадайын бекіткенде мемлекет халыаралы негізгі аидаларын, зі мшесі болып табылатын халыаралы шарттарын стануы керек.
Бізді ойымызша «шетелдік» ол кез-келген абылдаушы мемлетті азаматы болып табылмайтын баса елді азаматы, жергілікті юрисдикциядан иммунитеті бар азаматтар жне азаматтыы жо тлалар болып табылады.
§ 2. Халыаралы жеке ытаы жеке тлаларды классификациясы.
Мемлекетті басты ндылыы - адам. оамны ркениеттілігі, даму дрежесі адам ытарыны оралу дегейімен бааланады. Сондытан елімізде адам ытарын орау шараларына айрыша кіл аудару керек, адам ытарын орау мселесі ешандай дау туызбауы тиіс.
азастан Республикасында шетелдіктерді ытары мен міндеттері мынандай айнар кздермен реттелінеді:
азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы 19 маусымда абылданан «азастан Республикасындаы шетелдіктерді ыты жадайы» туралы заы, азастан Республикасы 22.07.2011 жылы абылдаан «азастан Республикасыны кші он» туралы заы, кімет аулылары, Сырты істер министрлігіні инструкциялары жне т.б. жаттар.
Шетелдіктер тек абылдаушы мемлекеттер занамасына емес, сонымен атар з мемлекетеріндегі ытар мен міндеттерін сатайды.
Шетелдіктерді классификациялауды негізгі масаты жеке тланы халыаралы-ыты жадайын анытау болып табылады.
Шетелдіктер абылдаушы мемлекетте алу мерзіміне арай 2 топа блінеді:
1) абылдаушы мемлекеттерде траты тратын;
2) абылдаушы мемлекетте уаытша тратын.
лтты занамада шетелдіктерді траты жне уаытша тру айырмашылыына арай блуі осы шетелдіктерді р категориясын мемлекетпен аншалыты ыты байланысы бар екенін анытау.
Уаытша келген шетелдіктерге араанда азастан Республикасында траты тратын шетелдіктер абылдаушы мемлекетті мірімен тыыз байланысты. абылдаушы мемлекетте траты тратын шетелдіктер мемлекетті ішкі занамасымен белгісіз мерзімге траты труа рсаты бар, уаытша келіп-кетуге ыы бар тлаларды жатызамыз.
Болгарияны «шетелдіктерді Болгарияа келу» туралы заыны 3-бабында траты тратын шетелдіктерге мемлекеттен кету мерзімі крсетілмеген траты алуа рсаты бар тлалар деп жазылан. Траты тратын шетелдіктер з мемлекетімен ыты байланысына арай 2 топа блінеді:
Бірінші топ – з мемлекеттерімен ыты байланысы жо тлалар. Натыра айтса, баспана ыын алан шетелдіктер.
Баспана беру ыыны 3 нысаны бар:
1. Ауматы баспана беру (баса елді аумаында удаланан азамата ораншылы беру)
2. Діни (удаланан тланы діни мекемелерде – шіркеу, мешіттерде тыып стау)
3. Дипломатиялы (консулды жне дипломатиялы мекемелерде орау )
Біра 1961 жылы дипломатиялы атынастар туралы Конвенциясында дипломатиялы мекемелер з ызметінен баса функцияларды жзеге асыруа ылы емес деп жазылан.
Екінші топ – з мемлеттерімен ыты байланыса ие жне дипломатиялы олсылмаушылы ыына ие тлалар.
1. з мемлеттерінен баса елдерге жмыс табу масатында эмигрантталан ебекші мигранттар.
2. абылдаушы мемлекетті азаматы мен некеге тран, біра з азаматтыын сатап алан траты тратын шетелдіктер.
3. абылдаушы мемлекетке з жанясына бірге траты труа келген шетелдіктер.
Уаытша келген шетелдіктер – абылдаушы мемлекетке белгілі мерзімге алуа рсаты бар, мртебесі ішкі замен аныталатын, халыаралы ыты ыпалы тиетін тлалар. Оларды абылдаушы мемлекетте алу мерзімі алдын-ала аныталан. дебиеттерде оларды классификациялауды негізгі критерийлері абылдаушы мемлекет юрисдикциясыны таралу дрежесіне арай блінеді. Осы критерийлерге сйкес шетелдіктер 2 топа блінеді.
Бірінше топа – абылдаушы мемлекет юрисдикциясынан толы дипломатиялы артышылытар мен иммунитеттерге ие тлалар жатады. Сонымен атар, абылдаушы мемлекет юрисдикциясынан шектеулі дипломатиялы артышылытар мен иммунитеттерге ие тлалар жатады. Дипломатиялы иммунитеттер мен артышылытар дегеніміз дипломатиялы кілдіктер мен баса да халыаралы ыа сйкес абылдаушы мемлекетте ораныса ие тлалара берілетін ытар мен жеілдіктерді жиынтыы болып табылады. 1961 жылы дипломатиялы атынастар туралы Конвенция осы иммунитеттер мен артышылытар бекітілген жне осы Конвенциямен кепіл етіледі. Иммунитет дипломата з ызметі мен функцияларын жзеге асыруа жне ытары мен міндеттерін орындауа жеілдік береді. Дипломат з ызметін осы иммунитет негізінде ана толы жзеге асыра алады, біра дипломатиялы жеілдіктер мен артышылытар оны жмысын адал атаруа кмектеседі.
Бл тлалар абылдаушы мемлекет заын орындауы тиіс біра ы бзушылы болан жадайда олар ылмысты, кімшілік, азаматты юрисдикциядан иммунитетке ие. Халыаралы ыа сйкес дипломатиялы иммунитеттер мен артышылытарды мемлекет басшылары, кімет басшылары сырты істер министрлері шетел ауматарында толы олданады. Сонымен атар, елшілікті ызметкерлері халыаралы йымны жоары лауазымды тлалары, халыаралы йымдардаы дипломатиялы рамындаы кілдер де толы иммунитеттер мен артышылытара ие.
Халыаралы тжірибеде шектеулі иммунитеттер мен артышылытара ие тлаларды саны да аз емес:
-дипломатиялы кілдіктерде – кімшілік-техникалы жмысшылар жне ызметші жмысшылар (тек ана азаматты жне кімшілік юрисдикциядан иммунитеті бар)
-сауда кілдіктерінде – кімшілік-техникалы жне ызметші жмысшылар;
-консулды мекемелерде – барлы ызметкерлер ;
-халыаралы йымдарда – жоары лауазымды тлалардан баса йымны барлы ызметкерлері;
-халыаралы йымдарды траты кілдіктерінде дипломатиялы кілдіктердегі ызметкерлер категориясы;
-халыаралы конференциялары мен йым органдарыны жмысына атысуа жіберілетін мемлекеттерді делегацияларында – дипломатиялы жне кімшілік-техникалы ызметкерлер, ызметші жмысшылар;
-шектеулі иммунитетпен шетелдік скери ызметкерлер де олданады.
Екінші топа – абылдаушы мемлекет юрисдикциясынан иммунитеттерге ие емес уаытша келген шетелдіктер жатады. Олар шетелдіктерді е кп топтарын райды. Оларды категориялара классификациялауды негізгі критериі – келу масаты болып табылады. Келу масатына арай халыаралы ыты тжірибеде 4 негізгі топа блінеді:
1. ызмет бабымен;
2. Туризм масатымен;
3. Жеке жмыстарымен;
4. абылдаушы мемлекеттен транзит арылы ту.
Бірінші категорияа:
а) шетелдік оушылар, іссапара келген шетелдіктер, ндірістік практиканы туге жне квалификациясын ктеруге келген шетелдіктер;
) абылдаушы мемлекетке щарт бойынша жмыс істеуге келген шетелдік жмысшылар жне ызметкерлер;
б) жарыстара, гастрольдерге, съездерге, жиналыстара, симпозиумдара кілдік ету масатымен келген шетелдіктер;
в) халыаралы уе жолдарындаы уе, теіз кемелеріні экипаж рамындаы мшелер;
г) автомобиль жне темір жол кліктеріні жмысшылары. Олар здеріні жмыстарын орындау шін баса мемлекетті шекарасын кесіп етуге мжбр.
Екінші категорияа жататындар: - туристер. 1989 жылы туризм туралы Гаага Декларациясыны 4-бабында шетелдік туристерді белгілері крсетілген:
а) здеріні трылыты тратын мемлекетінен баса елдерге саяхат масатымен баруы;
) баса елде ш айдан аспайтын мерзімге алуы, мерзімді зартуа рсат алан жадайларды оспаанда;
б) абылдаушы мемлекетте пайда кру масатында, мндай жадай сынылып, сынылмаанына арамастан жалаы тленетін жмыс атармауы;
в) келу масаты біткенде з еліне немесе баса елге абылдаушы мемлекеттен міндетті трде кетуі.
Жеке жмыстармен абылдаушы мемлекетке келген тлалара детте жанясын, туыстарын круге, ыты жне леуметтік мселелерді шешуге келген шетелдіктерді жатызамыз. Транзит арылы тетін жолаушылара атысты ртрлі елдерді лты занамаларында аса айырмашылы жо.
Айырмашылы тек мемлекеттен ту мерзімінде ана. Мысала Болгария еліні заында транзиттік жолаушы мемлекеттен сааттан аспайтын уаытта кететін шетелдіктерді жатызады.Баса елдердеде осыан сас анытама берілген.
Екі азаматтылы задара сйкес бір тланы екі немес одан да кп мемлекеттерді азаматы болып танылатын жеке тланы ыты жадайы.
Азаматты жоты бір тланы ешандай мемлекетті азаматы болып танылмайтын жеке тланы ыты жадайы.
Халыаралы ыа сйкес екі азаматтылы жне азаматтылыты жотыы ммкін емес, себебі осы екі жадайда да жеке тла мемлекетаралы атынастарда зіне тыыз байланыс елді азаматы болып танылады деген пікірлер бар. Екі азаматтылы пен азаматтыы жотарды халыаралы ы мойындайды себебі ол бл жадайа тыйым салмайды деген де пікір бар.
Екі азаматылыты жне азаматтыы жотылыты азайту немесе жою масатында мемлекеттер тиісті зады акт абылдайды немесе мдделі мемлекеттермен халыаралы шарттар бекітеді. Соы шара тиімдірек себебі, ешандай зады акт азаматтара атысты задар коллизияларын жоюа кепіл бере алмайды. Мндай актілер бір жаты, сондытан баса мемлекеттерді занамаларыны згеруін жобалай алмайды.
Екі азаматтылыты пайда болуыны негізгі айнар кзі туылан кезде азаматтыты алу жадайын реттейтін задарды коллизиялары болып табылады. «ан ыы» аидасын станатын жне «жер ыы» аидасын станатын задара арасты коллизиялар кп кездеседі.
Кптеген мемлекттер осы екі аиданы ауыстырып оны орнына азаматтыты адамны білім алан, трбие алан немесе траты тратын оны ата-анасы траты тратын жеріне байланысты беруді сынды.
Бл жадай иындытар туызады. Жеке тла азаматы болып табылатын немесе одан кп елдер арасында сол тланы азаматтылыы туралы дау туу ммкін. Екіншіден шінші мемлекет екі азаматтылыы бар жеке тланы ай мемлекетті азаматтылыына баыну керек екенін бір белгілер бойынша шешуі тиіс.
детте, сот «тиімді азаматтылы» аидасына негізделеді. Егер сота азамат баса елдерге араанда кбірек фактылік байланыстыра болса талап анааттандырылады. Ал егер азамат талап ойып отыран мемлекетпен баса мемлекеттерге араанда байланысы тыыз болмаса талап орындалмайды. Бл аида 1957 жылы 15 мамырда италиян-американды комиссия италияны да, американы да азаматтыына ие тлаа зиян нын айтару ісінде олданылды.
Біріккен лттар йымыны халыаралы комиссиясыны 6 сессиясында «тиімді азаматтыты» келесі белгілерін атады.
а) азаматы болып табылатын елде мір сруі;
) егер ол 3 елде трса азаматы болып табылатын елдерді айсысында кбіне тратындыы;
б) егер бл белгілер болмаса скер міндетін атаран мемлекет, саяси ытармен олдануы, мемлекеттік ызметте жмыс істеуі, озалмайтын млікке ие болуы, брын дипломатиялы ораныс срау жадайына, тіліне арап анытауа болады.
Азаматтыы жо тла ешандай мемлекетте толы саяси, азаматты ытара ие болмайды, оны жалпы ы абілеттілгі рашанда шектеулі.
Екі азаматтыы бар тла мндай жадайда емес.
Адам туыланда азаматтыы жо болуы ммкін. Мысалы, ата-анасыны азаматтыы жо, ал бала «ан ыын» станатын мемлекет туылса, некеге тру барысында азаматтыын жоалту жадайында пайда болуы ммкін. Мысалы, Лихтенштейнні «Азаматты туралы» заыны 20 бабында «Егер йел шетелдікке трмыса шыса, ол Лихтенштейн азаматтыын жоалтады». Егер йел кйеуіні азаматтыын алмаса, ол азаматтыы жо тла болып саналады. Сондытан мемлекеттер жалпыа бірдей халыаралы аидаларымен негізгі адам ытарын орындау керек.
Адам ы жніндегі Декларацияны 15 бабынды «р адам азаматтыа ыы бар. Ешкімді з азаматтыынан айыруа немесе азаматтыын ауыстыру ыынан айыруа болмайды»
«Азаматтыы жо тлаларды ыты мртебесі» туралы Конвенцияны (1954 жылы 28 ыркйек) 1 бабынды азаматтыы жо тлалара «ешандай мемлекетте за бойынша азаматтылыы жо тла» деп анытама берілген.
Бл Конвенция мына тлалара олданылмайды:
а) тиісті органдармен Біріккен лттар йым мекемелерінен кмек алып жатан тлалара;
) абылдаушы мемлекетке келмес брын бейбітшілікке арсы ылмыс бкіл азамата арсы ылмыс не болмаса саяси емес ылмыстар жасады деп, Біріккен лттар йымы аидаларымен, масаттарына айшы рекет жасаан адамдара да олданылмайды.
Конвенцияны 3 бабы азаматтыы жо тла абылдаушы мемлекетті заын рметтеуі керек.
Кейбір авторлар тланы ыты мртебесін оларды оамдаы заы бекітілген жадайы, кейбіреулері зада бекітілген жеке тланы субъективті ытар мен міндеттеріне сілтеме жасайды, немесе осы таырыпта зерттелген категориялара берілетін ытар мен міндеттерін айтады.