Жеке тланы жеке заы

Жеке тланы жеке заы тланы ытары мен рекет абілеттілігін, жеке мліктік емес ытарын, неке жне отбасы атынастарын жне мрагерлік атынастардаы ытарын анытауда олданылады. Біра жеке заны реттейтін аймаы мемлекеттерге байланысты ке немесе керсінше тар болуы ммкін. Мысалы, Францияда жеке за ерлі-зайыптыларды мліктік атынастарын, мраа алдыру, сыйа беру атынастарын реттемейді. Сонымен индивид ай жерде болса да оан жеке за олданады, себебі наты осы за оны ы субъектілігін анытайды. Бл факт адам ыы туралы Декларациясыны 6-бабыны тсінігін «р адам ай жерде болмасын, зіні ы субъектілігін танылуына ылы». Жеке тлаларды ы субъектілігі тек тланы азаматы болып табылатын елді ыымен аныталады. Жеке тла з мемлекетіні азаматы бола тра, шетелге «ы субъектілігін» зімен бірге алып кете алмайды. Шетелде азаматты ыты атынаса абылдаушы елді заына баына отырып тседі. Шетелдіктерді ыты абілеті олара лтты режим олданыланымен, абылдаушы мемлекетті азаматтарымен ы абілеттілігі бірдей болмайды.

Азаматты ы субъектілігіні басты элементтері болып «ы абілеттілік» жне «рекет абілеттілік» табылады. Жеке тлалара ы субъектілері ретінде осы екі абілетті болуы те маызды.

Азаматты ыты атынастарда жеке тлаларды ыты жадайы «ы абілеттілік» пен «рекет абілеттілік» категорияларымен аныталады. (азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 13, 7, 1095б.). Біра осы крсетілген екі категория мемлекеттерді ыты жйелерінде ртрлі терминдермен аталады. Мысала АШ пен Англияда «рекет абілеттілік» пен ы абілеттілік» бір терминмен аныталады – ы абілеттілік (legal capacity). Бл ежелден келе жатан ортаасырдаы сот тжірібилерінде олданылан, ал азір сот тжірибесінде де, доктриналарда да «бсе ы абілеттілік» (passive capacity) – ы абілеттілік маынасын білдіреді, белсенді ы абілеттілік (active capacity), «ыты акт жасау абілеті» (capacity for performance of legal act) – рекет абілеттілік маынасын білдіретін терминдер олданылады. Францияда да Англиядаыдай «рекет абілеттілік» пен «ы абілеттілік» арасында тернминологиялы айырмашылы крсетілмейді. Францияны Азаматты кодексіні 3-бабында «capacite» яни «рекет абілеттілік» пен «ы абілеттілік» осындысын білдіретін термин олданылады. Францияны Азаматты кодексіні 448-бабында азамат кмелеттік жаса толанда азаматты атынасты барлы актілеріне атыса алу абілеті туралы норманы райды. Сот тжірибесінде жне оулыта рекет абілеттілік пен (capacite d'execice) жне ы абілеттілік (capacite de jouissance) екі ым арасындаы айырмашылы арастырылан.

Француз жне аылшын ыына араанда Германияны Азаматты кодексінде ш термин: «ы абілеттілік» (Rechtsfahigkeit), рекет абілеттілік (Geschaftsfahigkeit) жне «деликт абілеттілік» (Delikts fahigkeit) арастырылан. Швейцарияны Азаматты кодексінде 3 термин блек арастырылан.[1]

Деликт абілеттілік – азаматты ыа айшы іс-рекеті салдарында келтірілген зардабы шін азаматты-ыты жаупкер бола алу абілеті. Бл ыты категорияны жеке атынастар шін олдану Франциямен, Швейцария елдеріні ерекшеліктері. Ресей Федерациясында ы абілеттілік терминдерімен баса мміле абілеттілік жне деликт абілеттілік деген екі термин бар біра, бл терминдер ылмысты ыта олданылады.

Халыаралы жеке ыта ы жне рекет абілеттілік мселесі азастан Республикасындаы шетелдіктерге немесе шетелдегі азатара олданыланда пайда болады. Сонымен атар бл екі категория апатридтар мен бипатридтара атысты да болады.

Соы кезде мемлекеттер жеке заны «аралас» жйесін бекітеді: Халыаралы жеке ы туралы задарды кбісі жеке тланы жеке заын (lex personalis), оны траты трылыты жеріне байланысты жне азаматты еліне байланысты анытайтын нормалдардан рылады.

Азаматты заы (lex patriаe) – бл жеке тла азаматы болып табылатын елді заын олдану, ал траты тратын жер заы (lex domicillii) – бл тла траты мір сріп жатан ел заын олдану.

райсысына жеке тоталайы. Жеке тлаларды рекет абілеттілігі италиянды статутариилерді кезінен бастап жеке замен (lex personalis) аныталан. Континентальді Еуропаны кп елдерінде басты аидат азаматты за жне аылшын ыында (common law) Домицилия еліні заы олданылды. Бл егер тла з елі бойынша рекет абілеті деп танылса, барлы жерде оны рекет абілеттілігі жо деп саналады.

Зада бір жадайды шешуге р трлі олданыс болуы бекер емес. Кейбір жадайларды жеке заны бір нысанымен мселе шешілмейді. Мысалыа шетелдік тланы рекет абілеттілігі азаматты елімен аныталса, азаматтыы жо тлаа бл формуланы олдану ммкін емес.

Францияны 1804 жылы Азаматты кодексіні 3-бабына сйкес шетелдегі француздар азаматты жадайларына жне абілеттіктеріне атысты мселелер бойынша здеріні лтты заына баынады деп бекіткен. Осы бір жаты коллизиялы байламнан француз заы екі тжырым шыарады. Жеке заы бойынша рекет абілеттілігі танылан тла, барлы жерде рекет абілетті деп танылады. Ал з елі бойынша рекет абілетсіз деп танылан тла шетелде дет рекет абілетсіз деп танылады.

Аылшын-американды ыында пайда болан Домицилии концепциясы Рим ыында пайда болан Домицилии концепциясынан айырмашылытары бар. Орта ыты англосаксонды жйесі домицилииді туылуы бойынша (domicilii of origin) жне тадауы бойынша пайда болан домицилии (domicilii of choice) деп екіге блінеді.

Бл концепцияны ерекшелейтін ережелерді бірі ешкім домицилиисіз болмайды (некеде туылан бала-кесіні домицилиіне ие, ал некесіз туылан бала анасыны домицилиіне ие).

Тадау бойынша домицилииге ие болу шін тек осындай жйеге ие мемлекетте тру ана емес, индивидтерді сол жерде траты тру ниеті де ажет.

Біра домицилииді де зіне тн кемшіліктері бар. М. Вульф «кбінесе домицилииді анытау те иын болады, себебі ол длелдеуі ммкін емес ниетке байланысты... Домицилии концепциясы мемлекеттер арасында емес тіптен бір мемлекетті ішінде бл тсінікті талылауда р трлі кзарасты болуы, оны траты ым емес екенін длелдейді... Домицилии аидасын станан жерде, рашан да Домицилиді фиктивті ауысу аупі бар».

Сонымен атар аылшын-американды коллизиялы ы Германияны Азаматты кодексінен де жеке заны олдану аясын азайтады. Сот еліні ыына белгісіз шетелдіктерді рекет абілеттілігін шектеу тіптен ескерілмейді жылжымайтын млік мселесі Lex rei sitae млік орналасан жер заымен аныталады. Тланы сауда атынастарына тсудегі рекет абілеттілігі жеке замен емес, шетелдік замен аныталады (lex causae).

Осыан сйкес соы кездері халыаралы жеке ыта жеке заны «аралас» жйесін олдану рдісі байалады. Себебі дстрлі жйе зіні абсолюттілігін жоалтып, шартты маынаа ие болып отыр. Бір мемлекетке атысты негізгі, басты станатын коллизиялы байламды айтуа болады, біра ол баса екінші нысанмен де толытырылады. Нтижеде реттеліп отыран атынастарды ртрлілігіне сйкес келетін аралас жйені стануа мтылады. Мысал келтіретін болса – 1999 жылы абылданан азастан Республикасы Азаматты кодексті (Ерекше блім) 1095-бабыны 2-блігіне сйкес:

Жеке адамны рекетке абілеттілігі оны жеке заымен аныталады, ал ы абілеттілік лтты режимге теестірілген, бл брыны 160-бапта негізделген. рине, бл пост кеестік аида азір ескірді, себебі халыаралы жеке ыта ы абілеттілікті анытауда рекет абілетілікке олданылатын жеке заы lex personalis оданылады.

азастан Республикасыны Азаматты Кодексіні 13-бабына сйкес ы абілеттілік туан кезден басталып адам айтыс болан со тотатылады, олданбалы ы туралы сра мемлекеттерді задарыны бірдей еместігіне байланысты пайда болуы ммкін. Мысала азастанда ы абілеттілік баланы туылан кезінде пайда болса, Испанияда баланы ы абілеттілігі 24 сааттан кейін танылады. азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 1195 бабында ы абілеттілік категориясы рекет абілеттілік сияты жеке замен аныталыды.

Біра шетелдіктерді «рекет абілеттілігі» аныталатын жеке за классикалы аидасыны бірнеше ерекшеліктері бар.

Біріншіден, бл азастан Республикасыны аумаында шетелдіктер ммілелер жасауына байланысты рекет абілеттілік мміле жасалан елді ыымен шешіледі.

Екіншіден, зиян келтіруден туындайтын міндеттемелер бойынша шетелдіктер рекет абілеттілігі зиян келтірілген жерді заымен аныталады.

шіншіден, азастан Республикасындаы шетелдіктер мен азаматтыы жо тлаларды рекет абілеттілігін жартылай шектеу, оларды хабар-ошарсыз кетті, айтыс болды деп жариялауды сот еліні заы олданылады.

Тртіншіден, жеке адамны жеке ксіпкер болуа жне соан байланысты ытарымен міндеттеріні болуына абілеті жеке адам жеке ксіпкер ретінде тіркелген елді ыы бойынша аныталады. Тіркелген елі болмаан жадайда жеке ксіпкерлік ызметті жзеге асыратын негізгі орындаы елді ыы олданылады.

Бесіншіден, тланы хабар-ошарсыз кетті немесе айтыс болды деп жариялануынан туындаан зады салдар тланы жоалан немесе айтыс болды деп жариялаан елді заымен реттелінеді.

Егер халыаралы актілерге назар аударатын болса ТМД елдеріні 1993 жылы абылданан азаматты, отбасылы жне ылмысты істер бойынша ыты кмек туралы Конвенциясы осы мселені шешудегі те маызды жат болып табылады. Себебі алаш рет айматы масштабта ы абілеттілікті- лтты режимді негізге ала отырып, ал рекет абілеттілік-келісімге атысушы мемлекеттерді азаматтарына азаматты аидасын негізге ала отырып осы ауматарда трып жатан азаматтыы жо тлалара-домицилии аидасы негізінде анытайтын бірдейленген нормалар пайда болды. Осылайша Конвенция бірінші рет зіні нормаларын тек зіні азаматтарына ана емес, келісімге атысып отыран елде трып жатан баса да тлалара таралды.

за уаыт бойы дстрлі аылшын домицилии заы ымыны кейбір белгілері континентальді «азаматты елі ымына сас болды. Домицилиде екі белгі маызды болып табылады:

1) Трып жатан фактісі;

2) Сол елде траты труа ниеті;

Сонымен атар шыу тегіне байланысты домицилии презумпциясы да болан.

Бл презумпцияа сйкес адамны баса елде траты труына арамастан, з отанына оралуа ниетіне байланысты домицилии аидасын олдану. Сондытан британды азаматтар ай жерде болса да жеке заы аылшын заы болып табылады.

азіргі кезде Англияда домицилии ымына бірнеше згерістер енгізілген.

за уаыт бойы олданылып жрген домицилии ымына басты 2 критикалы ескертпелер айтылатын:

1) бір тланы домицилиін анытаан р жадай сотты жобалауына, пікіріне байланысты

2) тадау бойынша домицилиді иеленуге ойылан талаптар тіпті ата

Домицилии аидасымен жеке зады анытау те иын боландытан, тжірибеде бл коллизиялы байламды олданбайтын болды. Соы кезде Англияда домицилимен траты трып жатан жерді теестіріп ойды.

Траты тру институты барлы мемлекеттерде бар біра, кейбір мемлекеттерде ол мемлекетті ішкі ажеттілігі шін олданылады. Мысалы: органдарды индивидуализациялау, ал кейбір мемлекеттерде жеке тланы жеке заын анытау сияты те маызды мселелерді шешуге коллизиялы байлам ретінде олданылады.

КСРО заы бойынша шетел ыы жария тртіп туралы ескертпеге байланысты олданылмауы ммкін. Бл ескертпеге байланысты шетел ыы оны олдану мемлекетті ыты тртібіні негіздеріне айшы келерлік жадайларда олданылмайды.