Зады тлаларды лты мен статуты
Халыаралы жеке ыта субъектілеріні жадайыны ерекшелігі оларды тек ана ытар мен міндеттерге ие болуында ана емес, сонымен атар халыаралы-ыты нормаларды жасау мен жзеге асыруында деуге болады.
азастанны задарында да шетелдік задарда да зады тлалар - бл е біріншіден кез келген дамыан жне дамушы елдерді экономикасында маызды рл атаратын р трлі ксіпкерлік бірлестіктер. азастанды занамада зады тла дегеніміз – меншік, шаруашылы жргізу немесе жедел басару ыындаы ошау млкі бар жне сол млікпен з міндеттемелері бойынша жауап беретін, з атынан мліктік жне мліктік емес жеке ытар мен міндеттерге ие болып, оларды жзеге асыра алатын, сотта талапкер жне жауапкер бола алатын йым танылады.Зады тлалар з ызметінде бір мемлекетпен шектелмейді, олар шетелдік ріптестермен де шарт жасасуа ылы, яни сырты экономикалы ызметті жзеге асыра алады. Сондытан зады тланы лтын, оны ыабілеттілігіні клемін анытайтын жеке заны, рылу мен жойылу тртібін, сондай-а зады тлаларды баса мемлекеттердегі ыты жадайын арастыру маызды болып табылады.
рылымны зады тла екенін анытау шін оны ай мемлекетке атыстылыын жне жеке заын анытау ажет, яни зады тланы жеке заымен(статутымен) оны ыабілеттілік клемі, жойылу тртібі т.б. ыты мселелер аныталады. Зады тланы жеке статуты дегеніміз - зады тланы ы абілеттігін анытау. Мысалы, Англияда «партнершип»(толы серіктестік) зады тла бола алмайды, ал азастанны задары бойынша ол зады тла. Егер аылшындар азастан Республикасын аылшын ыы бойынша партнершип йымдастырысы келсе, оларды зады тла ретінде тіркелуге ажеттілігі керек емес, біра олар азастанда жмыс істей алмайды, йткені азастанды занама бойынша оларды сауда айналымына атысуа ытары жо.
Зады тланы жеке заы – осы зады тлаа олданылатын елді ыты тртібі. Зады трде «зады тланы статуты» категориясы азастан Республикасыны АК 1100 бапта бекітілген (lex societatus) Жеке статутымен атар зады тланы ыты мртебесіаныталады: зады тлаларды белгілері, ыа абілеттілік клемі, пайда болу мен тотатылу тртібі т.б. Егер зады тланы статутымен азастан Республикасыны ыы танылса, онда ыты мртебесі азастан Республикасы АК-ні 33–57-баптарымен аныталады.
Р АК-де зады тланы статутын анытайтын мселелер тобы жалпы крсетілген, ал РФ АК-ні 1202 бапты 2 тармаында бекітілген.
Олар:
1. зады тла ретіндегі йымны мртебесі;
2. зады тланы йымдастырушылы-ыты нысаны;
3. зады тланы атауына талаптар;
4. зады тланы рылуы, айта йымдастырылуы, жойылу жне ы мирасорлы мселелері;
5. ыабілеттілік мазмны;
6. азаматты ытарды иелену тртібі мен азаматты міндеттерді зіне алу;
7. ішкі атынастар, сонымен бірге зады тланы зіні атысушыларымен атынастары;
8. зіні міндеттері бойынша жауап бері абілеттілігі.
Зады тланы жеке заыны рылуын халыаралы жеке ыты классикалы доктринасы оны мемлекетке атыстылыымен, яни лтымен анытайды. «лт» термині халыаралы жеке ыта зады тлалара атысты шартты трде олданылады. Зады тланы лты – зады тланы белгілі бір мемлекетке атыстылыы болып табылады.
арап отыранымыздай, «лт» жне «статут» терминдері зара сас болып келеді. Зады тланы белгілі бір мемлекетке атыстылыы жне сол мемлекетті ыты тртібіне баынуы. Зады тланы лты оны статутын анытайды, ал статутты мазмны зады тланы андай лта ие болуына байланысты. Зады тланы статуты дегеніміз зады тланы лты болып табылатын елді ыын олдану.
«лт» термині траты трде теіз, уе, арыш кемелеріне атысты олданылады. Осылайша, “Сауда теіз жзуі” туралы заны 11 бапты 1 тармаында бекітілген.[2]
Халыаралы жеке ыты тжірибесінде р трлі критерияларды ескеретін, зады тланы лтын анытауды негізгі 3 тсілі бар. Бірінші тсілде, маызды критерий болып зады тланы тіркелген жері болады: яни зады тла рылан жне жарысы бекітілген елді заы. Бл тсіл АШ пен лыбритания задарында олданылады. Аылшын авторлары бл аиданы инкорпорация деп атайды. Мысал ретінде, егер зады тла лыбританияда тіркеліп, жарысын бекітсе онда ол инкорпорация аидасы бойынша жне аылшын ыымен зады тла болып танылады.
Екінші тсіл – зады тланы лтын оны орналасан жері бойынша анытау. Зады тланы орналасан жері дегеніміз оны басаруы орналасан жер. Бл аида Батыс Еуропаны кейбір континентальды елдерінде олданылады. Мысалы Франция, ФРГ.
Зады тланы лтын анытауды шінші тсілі негізгі критерий ретінде йымны ызмет ету орнын сынады. Бл тсіл Италияда жне дамушы елдерді тжірибесінде олданылады.
Кейбір кездері жоарыда аталан зады тланы лтын анытауды критерийлері, загерлерді оларды «формальді» болу себебімен анааттандырмайды. Сондытан мемлекеттерді задары мен сот тжірибесінде, «баылау теориясы» олданылады, ол бойынша зады тла шын мнінде кімні иелігінде екендігі жне кім оан баылау жасайтындыы аныталады. Алашында, бл теория бірінші дниежзілік соыс жылдарында пайда болды.
р трлі елдерді задары мен тжірибесі зады тлаларды ай лта жататындыын анытау мселелерін шешу барысында, формальді критерийлермен бірге «баылау» критериін олданады. р бір мемлекеттерді за шыару тжірибесінде, экономикалы саясатты мдделеріне байланысты екі критерийді де пайдаланады. Мысалы, АШ-та соттылыты анытауда инкорпорация аидасы, ал салы салу масаттары шін “ызмет ету орны” аидасы олданылады.