Азастан Республикасындаы шетелдік зады тлаларды ыты жадайы

 

Шетелдік зады тлаларды азастан Республикасындаы ыты жадайы, ішкі занамамен бірге азастан Республикасыні баса елдермен жасасан халыаралы шарттарды ережелерінен трады. азастан Республикасыны баса елдермен жасалан ктермелеу жне инвестицияларды зара орау туралы, сауда шарттары мен келісімдерінде зады тлалар шін жалпы режим олданылады. Осы режим жаымды режим аидасына немесе лтты режим аидасына негізделеді. Мысал ретінде, азастан Республикасыны АШ-пен жасалан инвестицияларды орау туралы келісімні 2 бабында бекітілген: « Тараптарды райсысы аржы жмсалымы мен соан байланысты ызметті (жаымды негізде, осындай жадайда) з азаматтары мен компанияларына немесе баса шінші елдерді азаматтары мен компанияларына берілетін жадайлар жаымды негізде арастырылуы керек». Кріп отыранымыздай, мнда жаымды режим аидасы крініс табады.

азастан Республикасы-мен ФРГ арасындаы инвестицияларды орау туралы келісімінде, лтты режим аидасы. 3 бабында крсетілген: «Келісуші тараптарды райсысы з аумаында баса келісуші тарапты азаматтары мен компанияларыны сері негізінде немесе меншігінде болатын аржы жмсалымына атысты режимді, з азаматтары мен компанияларыны немесе шінші елдерді компаниялары мен азаматтарыны аржы жмсалымына атысты ойылатын режимінен жаымды болуы тиіс»[6].

Жоарыда айтылып ткендей, азастан Республикасында инкорпорация доктринасы рекет етеді, яни зады тла рылан елді ыы осы зады тланы заы болып табылады (азастан Республикасы АК-ні 1100 бабы).

Зады тланы заымен оны азаматты ы абілеттілігі аныталады (азастан Республикасы АК-ні 1101 бабы).

Жеке занан алынан блек жадайлар азастан Республикасы АК-ні 1101 бабыны 2 тармаында бекітілген: « Шетелдік зады тла з органыны немесе кіліні мміле жасауа кілеттілігін шетелдік зады тланы органы немесе кілі мміле жасаан елді ыына белгісіз шектеуге сілтеме жасай алмайды». Мысалы, Грецияны азаматтыы бар зады тланы басшысы азастанда мміле жасайды, Грецияны занамасында зады тла органдарыны кілеттілігіні наты шектелінуіндегі мміле жарамсыз деп кзделген. Біра мндай шектеу азастанда жо, сондытан мміле жарамды болып есептелінеді.

Бір істі арбитражды талылау барысында, ммілені жарамсыз деп тануа байланысты дау туды. А. азаматы Кипрде тіркелген фирманы президенті жне Канадада тіркелген баса фирманы директорлар кеесіні мшесі болды. Ол азастанда мміле жасайды. А. азаматты екі зады тлаа байланысты ы кілеттілігін анытауда андай ыты пайдалану сраы туындады.

Тжірибе жзінде, азастан аумаында зады тла болып табылмайтын шетелдік йымдарды кілдіктерін тіркеу мселесі туындаан. Батыста мндай рылымдар аз емес, мысалы толы серіктестіктер (partnership), олар зады тла болып табылмайды, дегенмен азаматты айналымда ыты толы субъектілері болады. Осындай айшылытарды жою шін азастан Республикасы АК-ні 1101 бабыны 3 тармаында айтылан: «Шетел ыы бойынша зады тла болып табылмайтын шетел йымдарыны азаматты ы абілеттілігі йым рылан елді ыы бойынша аныталады. Мндай йымдарды ызметіне, егер азастан Республикасы-ны ыын олдануа болса, осы Кодексті ережелері олданылады, егер азастан Республикасы-ны задарынан немесе міндеттемені мнінен згеше туындамайтын болса, олар коммерциялы йымдар болып табылатын зады тлаларды ызметін реттейді»:

Шетелдік зады тлалармен мемлекет аумаындаы шаруашылы ызметті ыты нысандарына:

1. коммерциялы шарттар жасау;

2. филиалдар мен кілдіктер арылы;

3. осы мемлекет аумаында зады тлалар ру арылы.

Коммерциялы шарттарды жасау, шаруашылы ызметті жзеге асыратын мемлекет аумаында кез келген рылымды руды талап етпейді жне зады тлалара атысы жо. Мнда негізінен шартты реттеу жне экспорт-импорт операциялары туралы занама олданылады.

Шетелдік зады тлаларды филиалдар мен кілдіктерді ызметі брын 1994 ж. 27 желтосандаы «шетелдік инвестициялар туралы» заымен реттелінген. Бл зада да азаматты кодексті ережелері олданылан.

Зады тланы тран жерінен тыс орналасан жне оны міндеттеріні брін немесе бір блігін, соны ішінде кілдік міндетін жзеге асырушы ошау блімшесі филиал болып табылады (азастан Республикасы АК-ні 43 бабыны 1-тармаы).

Зады тланы тран жерінен тыс орналасан жне оны мдделерін орау мен кілдігін жзеге асыратын, оны атынан ммілелер мен зге ыты рекеттер жасайтын ошау блімшесі кілдік болып табылады (азастан Республикасы АК-ні 43 бабыны 2-тармаы). Филиалдар мен кілдіктер зады тла болып табылмайды. Филиалдар мен кілдіктерді тіркеу азастан Республикасыны заымен бекітілген жалпы негізде жзеге асырылады.

Зады тлаларды мемлекеттік тіркеу Жарысына сйкес, азастан Республикасы-ны аумаында орналасан зады тлаларды филиалдары мен кілдіктері зады тла ыын иемденбей-а есептік тіркеуге труы тиіс (Жарыны 3 бабы). Зады тлаларды филиалдары мен кілдіктерін есептік тіркеуде филиалдар мен кілдіктер туралы ереже мен оларды ран зады тлаларды тіркелген жарылы жаттары ажет (Жарыны 6 бабы).

Салы Кодексіні 177 бабыны 1-тармаына сйкес: «азастан Республикасындаы резидент емес траты мекеме болып, ксіпкерлік ызметті толытай немесе ішінара жзеге асыратын траты ызмет ету орны, соан оса кілеттігі бар тлалар арылы жзеге асыратын ызметте кіреді. Сондай-а:

1. ндіріс, айта деу, орама, жеткізу, тауарларды ткізумен байланысты ызметті жзеге асыратын кез келген орын;

2. ызметті жзеге асыру мерзімінен туелсіз басару, филиал, кілдік, кабинет, офис, фабрика, цех, лаборатория, дкен т.б. кез келген орын;

3. ызметті жзеге асыру мерзімінен туелсіз, табии ресурстарды, сонымен бірге кмірсутегі ндіретін орындарды оса: шахта, мнай немесе газ бырлары т.б. ызметті орындау орындары;

4. Ойын автоматтарыны ызметімен, компьютерлік желі мен байланыс каналдарымен, аттракциондармен, клік немесе баса инфрарылыммен байланысты ызметті жзеге асыру орындары жатады.

Салы кодексіні 177 бабыны 3-тармаы резидент емес траты мекеме руды баса да жадайлары крсетілген (сатандыру сыйлыаыларын жинау, азастан Республикасы-ны аумаында ызмет крсету, жай серіктестікте атысу, крмелер ткізу т.б.).

Шетелдік инвестициялар туралы азастан Республикасыны занамасында зады тлаларды румен байланысты тсініктер берілген. Заны 1 бабында Мынадай тсініктер: «шетелдік зады тла» – азастан Республикасыні аумаынан тыс шетелдік мемлекетті занамасымен сйкес рылан; «азастан Республикасыны зады тласы»- азастан Республикасыны аумаында азастан Республикасыні задарымен сйкес рылан зады тла (сонымен бірге шетелдіктер атысатын нерксіптер). « Шетелдіктер атысатын нерксіп».

азастан Республикасыні аумаында жне оны задарымен сйкес рылан жне шетел нерксібі немесе біріккен нерксіп нысанында ызмет ететін зады тла. «Шетел нерксібі» – азастан Республикасыны аумаында жне оны задарымен сйкес рылан, толытай шетелдік инвесторды олында болатын шетелдік тлалары бар нерксіп. « Біріккен нерксіп» – азастан Республикасыны аумаында азастан Республикасыны задарымен сйкес рылан, млікті бір блігі шетелдік инвесторды олында болатын шетелдіктер атысатын нерксіп.

Осылайша, шетелдіктер атысатын нерксіп лтты зады тла болып табылады жне шетелдік нерксіп пен біріккен нерксіпке тектік ымда болады. 2003 ж. 8 атар кні шетелдік “инвестиция туралы заны” жойылуымен бл тсініктер алынып тасталынды.

азастан Республикасы АК-ні 1114 бабында Шетелдік зады тлалар туралы айтылан. 2003 ж. 8 атардаы “инвестициялар туралы” жаа зада азастан Республикасыны зады тласы тсінігі алды.

1996 ж. 24 желтосандаы “валюталы реттеу туралы” Заыны 1 бабыны 5,6-тарматарында бекітілген: резиденттер – траты трылыты жері азастан Республикасында болатын, сонымен бірге уаытша шетелде болатын немесе азастан Республикасыні аумаынан тыс мемлекеттік ызметте жретін жеке тлалар болып табылады;азастан Республикасыны аумаында азастан Республикасыны задарымен сйкес рылан, сондай-а оларды филиалдары мен кілдіктері бар барлы зады тлалар; азастан Республикасыны аумаынан тыс азастан Республикасы-ны дипломатиялы, сауда жне ресми кілдіктері. «Резидент еместер» – «резидент» тсінігінде крсетілмеген барлы зады тлалар, оларды кілдіктері мен филиалдары жне жеке тлалар.

Салы кодексінде резиденттерді баса анытамасы берілген. Салы кодексіні 176 бап 5 тармаы бекітілген: Осы кодексті масаттарына сйкес, азастан Республикасы-ні резиденттері болып азастан Республикасыны занамасымен сйкес рылан зады тлалар жне (немесе) тиімді басару орны (наты басару орны) азастан Республикасында орналасан зады тлалар болады. Тиімді басару орны ретінде негізгі басаруды жзеге асыру орны жне зады тланы ксіпкерлік ызметін орындау шін ажет коммерциялы шешімдер абылдау.

 

§ 3. азастанды зады тлаларды шетелдегі ызметі (тарихи шолу)

азастан Республикасында кіметті 1988 ж. 12 мамырдаы аулысына сйкес, аза ССР-ні Министрлер Кеесіні жанынан «Казахинторг» республикалы шаруашылы есептік сырты сауда бірлестігі рылды. Казахинторгты рамына келесі мамандырылан фирмалар кірді: Казахпроминторг, Казахагроинторг, Казахпригранинторг, Казахсервис.

Министрлер Кабинетіні 1992 ж. 2 маусымдаы № 487 «Казинтермед республикалы сырты сауда бірлестігі туралы» аулысына сйкес, республиканы денсаулы сатау жйесіндегі сырты экономикалы ызметті йлестіру масатында сырты экономикалы бірлестікті ру туралы, шетел фирмалары мен йымдармен медицина жне фармакология мселелеріне байланысты зара пайдалы байланыстарды орнату, республиканы денсаулы сатау жйесіндегі емдік-сауытыру мекемелерін модернизациялау, техникалы жаратандыруа баытталан тиімді экспортты-импортты жмыспен амтамасыз ету.

Министрлер Кабинетіні 1992 ж. 5 маусымдаы № 505 «азастан Республикасыны Сырты экономикалы байланыстар министрлігіні жанынан «рылыс» республикалы сырты экономикалы бірлестікті ру туралы» аулысына сйкес шетелдік фирмалармен сырты экономикалы байланыстарды одан рі дамыту, рылыс материалдары мен німдерді экспорты мен импортыны клемін кбейту масаттарын кздейді.

Министрлер Кабинетіні 1993 ж. 20 тамыздаы № 717 «азастан Республикасыні сырты экономикалы ызметін йымдастырудаы осымша шаралар туралы азастан Республикасы Президентіні Жарлыын жзеге асыру шін» азастан Республикасы сырты экономикалы байланыстар министрлігіне 1993 ж. 1 азанына дейін, мамандырылан сыртыэкономикалы компанияларды мемлекеттік маызы бар німдерді экспорта шыаруды йымдастыру жне мемлекетке ажетті азы-тлікті сатып алу, медикаменттер т.б.

Министрлер Кабинетіні аулысын орындау шін, республикалы сырты экономикалы бірлестік «Тиреу» негізінде «Улан» мемлекеттік сырты сауда компаниясы рылды.

Сырты экономикалы байланыстар министрлігі 1994 ж. 5 атарда № 64 Бйрыында, мемлекеттік маызы бар німдерді жзеге асыру шін мынадай сыртыэкономикалы компанияларды крсетті:

1. «Казахстанимпекс» – мата, полистирол, уылдыры.

2. «Отырар» «Казвнешмаш» негізінде – глинозем, ферроорытпалар, мыс.

3. «Казахинторг» – кмір, мнай, бензин, мазут.

4. «Казметаллэкспорт» – цинк, орасын, мыс конценттраттар, никель, кобальт, цинк, алюминий, орасын рудалары.

5. «Казинтерметалл» – цинк, орасын, баалы металдар жне олады німдері, кара металдар прокаты.

6. «Тиреу» негізіндегі «Улан» – алюминий орытпалары, полиприлен, хром, уран, молибден, титан рудалары.

7. «рылыс» негізіндегі «Казахстан сауда» – цинк, ферроорытпалар, хром рудасы, кара металдар прокаты.

8. «Казмедимпорт» – медициналы рал-жабдытар импорты, медикаменттер

9. «Казпищепромсырье» – мемлекеттік маызы бар німдерді экспорта шыару жне азы-тлік импорты.

10. «Казпромэкспорт» негізіндегі «Казыбек» – ара металдар прокаты, кмір, стирол, бихромат натрия.

11. «Казагросауда» «Казагровнешторг» негізінде – бидай, жн, марал мйіздері

азастан Республикасыны шетелдегі зады тланы жеке заы болып инкорпорация доктринасына сйкес азастан Республикасыны заы болады. азастан Республикасыны ыымен сйкес, зады тланы ы абілеттілігі, оны ішкі рылымы, айта йымдастырылуы, жойылуы т.б. аныталады.

Сонымен бірге, зады тланы шетел еліндегі шаруашылы ызметке жол беру , осы ызметті жзеге асыруды тртібі мен ыты нысандары шетел еліні заымен аныталады. Шетелдік инвестициялар туралы заында кзделгендей, лтты инвесторларды шетелдегі инвестицияларына атысты атынастар арнайы замен реттелінеді (1 бабыны 2 тармаы). Яни шетелдегі инвестициялар туралы арнайы зады дайындау ткізілген. Зашыарушы жмыса кірісіп кеткеннен кейін шетелге инвестиция шыаруа тыйым салудан баса ешнрсе арастыруа болмайтындаы аны болды.

Шетелде инвестиция салу азастанды зады тланы з рекетінде аншалыты еркін болуына байланысты. Брын шаруашылы субъектілерді шетелге еркін шыуа ытары болмаан. Барлы сауда операциялары арнайы сырты сауда бірлестіктері арылы жргізілген («Внешторг», «Казметаллэкспорт» т.б.). Кейіннен шаруашылы субъектілері кбірек ыа ие болып, біра сырты экономикалы ызметке атысушы ретінде арнайы тіркеуден тулері тиіс еді. Осы кездегі тпкілікті згеріс болып 1992 ж. 25 атардаы азастан Республикасы Президентіні Жарлыы болды. «Об организации внешнеэкономической деятельности РК на период стабилизации экономики и проведения рыночных преобразований». Жарлыты 1 тармаында бекітілген: «шаруашылы субъектілері сырты экономикалы ызметті арнайы тіркеуден тпей-а жзеге асыра алады, мемлекеттік маызы бар німдерді экспорта шыару ммілелерінен баса. Экспорт кейде импорта тыйым салынан немесе шектелген німдер тізімі азіргі кезге дейін бар, біра ол жыл сайын азайып баруда.

1993 ж. 30 шілдедегі «азастан Республикасыны сырты экономикалы ызметін йымдастырудаы осымша шаралар туралы» азастан Республикасы Президентіні Жарлыында мемлекеттік маызы бар німдерді экспорта шыару, мемлекеттік сырты сауда компаниялары арылы жзеге асырылады делінген. 1994 ж. 18 суірдегі азастан Республикасы Президентіні Жарлыы бл ережені ырытандырды. Мемлекеттік маызы бар німді шетелге экспорта шыару, мемлекеттік сырты сауда компанияларымен бірге аукционда экспортты квоталарды иемденген шаруашылы субъектілері де жзеге асыра алады. ТМД елдеріне ксіпкер-ндірушілер нім экспортын жеке де мемлекеттік сырты сауда компаниялары арылы да жзеге асыра алады.

Сырты экономикалы ызметті атысушыларына толытай еркіндік азастан Республикасы Президентіні 1995 ж. 11 атардаы «Сырты экономикалы ызметті ырытандыру туралы» Жарлыымен сынылды. Жарлыта бекітілгендей, шаруашылы субъектілеріні барлыы сыртыэкономиаклы ызметті, сонымен бірге делдалды ызметті дербес жзеге асыруа ылы, стратегиялы маызды ресурстарды экспорт пен импорта шыару ммілелерінен баса. Оларды тізімін азастан Республикасыны Министрлер Кабинеті анытайды.

Министрлер Кабинеті 1995 ж. 19 тамызда № 66 «азастан Республикасыны аумаында тауарларды (жмыс, ызмет) экспорт пен импорта шыару тртібі туралы» аулы шыарды. кіметті бл аулылары басаларымен алмастырылды, біра атауы алды. азіргі кезеде азастан Республикасы кіметіні 1997 ж. 30 маусымдаы № 1037 « азастан Республикасыы тауарларды (жмыс,ызмет) экспорт пен импортты лицензиялау туралы» аулысы шыты. № 1037 аулысымен бекітілді:

1. азастан Республикасы аумаындаы тауарларды (жмыс, ызмет) экпорт пен импортты лицензиялау тртібі (1-ші осымша). Ережені рекеті азастан Республикасыны барлы зады жне жеке тлаларына атысты, сонымен бірге йымдастырушылы-ыты нысаны мен тіркеу орынынан туелсіз шетелдін зады тлаларды оса (2 тармаы);

2. азастан Республикасы кіметіні рсаты негізінде лицензия ажет ететін экспорта шыаратын тауарларлар тізімі (2-ші осымша);

3. азастан Республикасы кіметіні рсаты негізінде лицензия ажет ететін импорта шыаратын тауарларлар тізімі (3-ші осымша);

4. Лицензия арылы экпорт жзеге асырылатын тауарлар тізімі (4-ші осымша);

5. Лицензия арылы импорт жзеге асырылатын тауарлар тізімі (5-ші осымша);

6. азастан Республикасыны халыаралы міндеттемелеріне сйкес лицензия арылы экспорт жзеге асырылатын тауарлар тізімі (6-ші осымша);

7. азастан Республикасыны халыаралы міндеттемелеріне сйкес экспорт жаттары арылы экспорт жзеге асырылатын тауарлар тізімі (8-ші осымша).

Осылайша 1995 жылдан бастап, азастан Республикасыны зады тлалары сырты экономикалы ызметті дербес жзеге асыра бастады, мемлекеттік сырты сауда компаниялары міндетті делдал болу міндетінен босатылды. Тек ана стратегиялы маызды ресурстара ана кіметті рсаты немесе лицензиясы керек. Осындай тауарлар тізімі жылдан-жыла азайып баруда. Мысалы, 2-ші осымшада тауарды 3 трі (жабайы жануарлар, ару-жара жне скери техника, ядролы материалдар), 3-ші осымшада 2 трі (ару-жара жне скери техника, ядролы материалдар). Баса осымшаларда тізім кбірек, біра ол экспорт пен импорт шынымен лицензияны ажет ететін материалдардан трады (дрі-дрмек, фосфор, ару, улы заттар). Тізімде крсетілмеген баса тауарлар лицензиясыз еркін жзеге асырылады.