Мемлекет иммунитетiнi тсiнiгi мен элементтерi.
Иммунитет институтын тсiну шiн, оны ыты негiзi мен табиатын тсiну ажет. Осы институтты дамуыны бiрiншi сатысында соттар халыаралы сыпайылыта comitas gentium шетел мемлекеттерiнi иммунитетке ыын негiздедi. 1688 жылы голландия сотыны шешiмiмен бiрiншi рет шетел мемлекетiнi иммунитетiн мойындау шiн халыаралы дептiлiкке сiлтеме жасалан. Iсте жеке тлаларды испанды хана деген талабын амтамасыз ету шарасы бойынша голланды портта испанды ш кеме тотатылды. Сот шешiмiнде шетел егемендiгiне арасты дептiлiк ережелерiне сйкес, шетел мемлекетiнi кемелерiн амауа алуа болмайды. 19 асырды басында америкалы соттар мемлекет иммунитетiн алыпты халыаралы ыты нормасы ретiнде есептедi. Халыаралы сыпайылы немесе халыаралы ыты дет-рпына арамастан, сот тжирибиесiнi басталуынан мемлекеттiк иммунитет мемлекет арасындаы егемендiктi нтижесі ретiнде арастырылды.
Б халыаралы комиссиясы кптеген мемлекеттердi сот тжiрибиелерi мен доктриналарын зерттеп, мынадай тжырыма келдi: «мемлекет иммунитетi пайдасына е салматы длелдемелердi халыаралы ытан табуа болады, олар дет-рыпта жне мемлекеттi тжiрибиесiнде мемлекет ндылыы, егемендiк, туелсiздiк, тедiк аидалары арылы крсетiлген. Барлы осы тсiнiктемелер зара тыыз байланысты жне толы жиынтыта мемлекет иммунитетiнi мыты халыаралы ыты негiзiн райды. Иммунитет бастауын егемендiктен алады. Егер екi мемлекеттi жадайы те дрежеде болса, онда бiр мемлекет екiншiсiне байланысты зiнi билiгiн немесе з егемендiгiн жргiзе алмайды: рar in parem imperium non habet».
Жеке ы саласында мемлекеттiк иммунитет – нтижелiлiктi, егемендiктi аспектiсi болады. Те тенi стiнен билiгi мен за зiретiн жргiзе алмайды. Б халыаралы ы комиссиясыны орытындысы мемлекеттiк иммунитет аясындаы халыаралы шарттарды жне лтты задарды рылуына лкен септiгiн тигiздi.
Мемлекет иммунитетiнi рекет рiсiн анытау шiн, мемлекет терминiнi тсiнiгi ажет. Б Бас Ассамблеясы мен халыаралы ы комиссиясыны сынан «Мемлекет жне оны меншiгiнi иммунитеттерi» конвенциясыны жобасында мемлекет терминiнi тсiнiгiне федеративтi мемлекеттi рамдас блiктерi де келтiрiлген. 1999 жылы редакцияда мемлекет терминiне келесiдей тсiнiктемелер берiлген:
1) мемлекет жне оны органдарыны бас шылыы; 2) мiндеттеменi беру шегiндегi мекемелер мен баса кеселер; 3) мемлекеттiк билiкке кiлеттiктерi бар унитарлы мемлекеттi саяси жне федеративтi мемлекеттi рамдас блiктерi.
Жоарыда крсетiлгендей иммунитет толы мемлекеттi зiне ана емес, сонымен атар оны р блiктерiне жекеленiп олданылады. Мемлекеттi ресми ызметiн атаран жадайда мемлекеттi ресми кiлдерiне де иммунитет олданылады. Федеративтiк субъектiлердi жадайы унитарлы мемлекеттi саяси блiктерiмен тедестiрiлген.
Шетелдік за зiретiнен мемлекет иммунитетi келесi элементтерден рылады: 1) сотты иммунитет; 2) алдын ала талап бойынша олданылатын шаралардан иммунитет; 3) сот шешiмiн мжбрлі трде орындатудан иммунитет; 4) мемлекет меншiгiнi иммунитетi; 5) мемлекет келiсiмдерiнi иммунитетi.
Сотты иммунитет дегенiмiз – тар маынасында шетел мемлекетiнi сотына баынбау иммунитетi болып есептелiнедi. Мемлекет шетел мемлекетiне з сот билiгiн жргiзе алмайды, басаша айтанда шетел мемлекетi жауапкер бола алмайды. Бiра мемлекеттен зiнi зады мдделерiн жне ыын орау барысында шетел сотына арыз берсе, шетел мемлекетi за зiретiнен бас тарта алмайды. Бндай бас тарту егемендi мемлекет ытарыны бзылуына келедi.
Шетел сотыны iсiнде мемлекет жауапкер ретiнде атыса алады, егер бл мемлекет ерiктi трде келiсiмiн берсе. Бл дiлетсiздiктi белгiсi болып саналмайды. Iске мдделi тлалар ешбiр кедергiсiз мемлекетке, оны органдарына, зады тлаларына арсы сол мемлекеттi сотына арыз бере алады. Бл жадайда иммунитет туралы сра туындамайды. Сонымен атар з мемлекетiнi басармасына дипломатиялы орау крсету туралы тiнiш бере алады.
Сот шетел мемлекетiнi атысуымен жеке ыты дауды арастыран кезде, алдын ала талап бойынша шараларды олдануа ыы жо, йткенi бл шараны мжбрлi сипаты болады. детте бл шаралар сотпен iстi озау алдында олданылады. р жадайда, егер бндай (шетел мемлекетiнi банктiк шоттарын жабу, млкiнi тiзiмiн жргiзу, мемлекеттi з млкiн олдану ыын шектеу) жадайлар шетел мемлекетi немесе оны млкiне атысты рекеттер болса, олар иммунитетке сйкес олданылмайды.
Дауды шешуге кiлеттiлiгi бар органдарды, шетел сотыны немесе арбитражды шешiмiн мжбрлi трде орындатуа ыы жо. Екiжаты жне кпжаты келiсiмдер, сонын iшiнде арбитражды шешiмдерiн орындау туралы 1958 жылы Вена конвенциясы мемлекет иммунитетiн шектемейдi. Осындай келiсiмдердi абылдап, мемлекет иммунитетiн, шетел мемлекетiне арсы з азаматтарыны жне зады тлаларыны iстерi бойынша шешiмдi жзеге асыру шiн з еркiмен шектейдi. Жалпы ережеге сйкес, мемлекетке арсы шетел мемлекетiнi шешiмiн жзеге асыру шiн, сол мемлекеттi келiсiмi ажет.
Мемлекет меншiгiнi иммунитетi дегенiмiз – шетел мемлекетiнi шекарасында орналасан мемлекет меншiгiне олспаушылы режимi. Мемлекет меншiгiнi олспаушылыын амтамасыз етуге баытталан мемлекет иммунитетiнi концепциясы, саяси-ыты трысын белгiлейтiн негіз – мемлекеттiк меншiк болып табылады.
Мемлекет иммунитетi жне мемлекет меншiгiнi иммунитетiнi арасында айырмашылы бар. Мемлекет меншiктiк иммунитетке сотта iс аралу жоына арамастан ие болады. Меншiк шiншi жаты пайдалануында болса да, мемлекет меншiктiк иммунитетке ие болады. Мемлекеттi меншiктiк иммунитетi мемлекет иммунитетiнi автономды элементi болып саналады. Бл тжырым сотта да длелденуi ммкiн. Мысалы, аылшын сотыны «Cristina» iсiнi жалпымен мойындалан шешiмi бойынша, сот шетел мемлекетi iске тартылама, жопа, оны меншiгiн тартып немесе стап алуа ыы болмайды. Осы станыма халыаралы-ыты актiлер негiзделген. Мемлекет меншiгiнi олспаушылы режимi мемлекеттiк актiнi халыаралы-ыты доктринасымен тыыз байланысты. Бл доктринаа сйкес шетел мемлекетi з шекарасында абылдаан актiлерге байланысты ешбiр мемлекет шешiм шыара алмайды. Егер шетел мемлекетi ыты актiге сйкес млiк алатын болса, ешбiр мемлекет сол актiн задылыы бойынша мселенi ктеруге ыы болмайды. Осымен мемлекеттi меншiктiк иммунитетi сипатталады, егер мемлекет з территориясында белгiлi бiр млiктi з меншiгiнде екенi ашы трде жарияласа, ешбiр мемлекет бл фактiнi задылыын тексеруге ыы жо. 1921 жылы Лютердi Сегораа арсы iсiнi Сот тресi Скреттонны шыаран шешiмi бойынша, егер Красин азаматы Англияа тауармен келiп, бл тауарды Ресей Федерациясыны меншiгiнде екенiн жарияласа, еш аылшын соты бл азаматты сзiнi растыын тексере алмайды. Бндай сенiмсiздiк халыаралы сыпайылыа арсы айшылы туызып немесе casus belli болып тсiндiрiлуi ммкiн.
Халыаралы жеке ытаы мемлекеттер арасындаы атынастар сонын iшiнде мемлекет арасындаы келiсiм шарттар мемлекетке сйкес занамамен реттелуi тиiс. Бл ереже сот тжiрiбиесiнде ерте кезден алыптасан. 1929 жылы Халыаралы Сот дiлдiгiнi Траты Палатасы серб жне бразил арыздары бойынша арастыран iсте, наты арыздар бойынша реттеу ыын сол арыздарды шыан елге берiледi, Сербия задарын олданан.
Осы жне мемлекеттiк иммунитетке байланысты баса да ережелерге байланысты кмн туындатылса да, азiргi уаыта дейiн олданылып жрген халыаралы шарттарда бл ережелер тiркелген. Бнын маызды длелi 1965 жылы мемлекет пен шетел инвесторлары арасында инвестициялы дауларды шешу тртiбi туралы Вашингтон конвенциясы болып табылады. Конвенцияны 42 бабына сйкес туындаан дау екi жаты ай ыты тадау туралы келiсiмi бойынша шешiледi немесе ондай келiсiм болмаан жадайда iсте белгiлi бiр жаы болып табылатын мемлекеттi заы бойынша шешiледi.
Жоарыда арастырылан блек элементтер зара тыыз байланысты жне халыаралы арым-атынаста мемлекет иммунитетiнi мазмнын райды. Иммунитет мемлекет шiн мiндет болмайды, ол мемлекеттi ыы. Мемлекет з иммунитетiнен бас тартуа толы ылы. Мемлекет иммунитеттен толы трде немесе оны кейбiр элементерiнен ана бас тартуа ылы. Мемлекет шетел азаматтары мен зады тлалары арасында арым-атынасты жеiлдету шiн, кп жадайда зiнi иммунитеттерiнен бас тартады.
Иммунитеттен бас тарту зады трде болу шiн, келесiдей шарттарды орындауа тиiс:
1. Бас тарту толы мазмнда жазбаша трде болуы тиiс, бiржаты мемлекеттiк органмен млiмденiп, халыаралы шартты орытындысына кiргiзiлуi тиiс;
2. Бас тарту тспалданан трде болмауы тиiс, конклюденттiк (шартта белгiленген болса, егер дау туындаса жне сол дау Стокгольм палатасымен шешiлсе,мемлекет иммунитетке ие болады) рекеттерден туындамауы тиiс;
3. Иммунитеттен бас тарту кеейтілген трде тсiндiрiлмеуi тиiс. Мемлекет белгiлi бiр ммiлеге ана байланысты иммунитеттен бас тартады, баса ммiлелер бойынша мемлекет иммунитетке ие болады; егер мемлекет iсте жауапкер ретiнде атысса, оан шетел сотыны шыаран шешiмi мжбрлi болып саналмайды;
Кеес уаытында кеес мемлекеттерi де иммунитеттерден бас тарту жадайлары кездескен. Бл кеес мемлекеттерiнi шетел мемлекеттерiнде тауар кiлеттiктерiнi ашылуымен байланысты болан. Тауар кiлеттiктерiнi ашылуы кеес кiметiмен белгiлi шетел мемлекетiнi арасындаы келiсiм шарта негiзделiп, сол шарттарда иммунитеттен бас тарту ммкiншiлiгi кзделген. Бл бас тарту 1989 жылы шетелдегi совет кiметiнi тауар кiлеттiктерi туралы ережеге негiзделген. Ережеге сйкес абылдаушы мемлекеттi шекарасындаы ыты рекет немесе ммiле бойынша пайда болан iсте тауар кiлетiлiгi жауапкер ретiнде атыса алан.
Абсолюттiк иммунитет мемлекет иммунитетiн толы кйде жне барлы элементтерiн олдану болып есептелiнедi. Мемлекеттi иммунитетi оны келiсiмiмен ана шектелуi ммкiн.
Кеес жне баса да социалистiк мемлекеттерде экономиканы негiзiн мемлекеттi меншiгi жне сырты сауданы монополиясы раан кезде, иммунитет рдайым абсолюттi трде тсiндiрiлген. Абсолюттi иммунитет доктринасы кеес ыында зады трде тiркелген. Социолистiк мемлекеттердi кпшiлiгi оны iшiнде азастан, азiргi уаыта дейiн абсолюттi иммунитет теориясын станан. азастан Республикасыны Азаматты iс жргiзу кодексiнi 422 бабына сйкес:
1. Шет мемлекетке талап оюа, оны шiншi тла ретiнде iске атысуа тартуа, оны млкiне тыйым салу мен бл млiктi талапты амтамасыз ету тртiбiмен стап алуа жне бл млiкке ндiрiп алуды олдануа, егер азастан Республикасыны заында немесе халыаралы шартында згеше кзделмесе, тиiстi мемлекеттi зiреттi органдарыны келiсiмiмен ана жол берiледi.
2. Халыаралы йымдарды сотты иммунитетi азастан Республикасыны задары мен халыаралы шарттарында, сондай-а бл йымдарды азастан Республикасыны зiреттi мемлекеттiк органдарымен келiсiмдерiнде белгiленедi.
3. Шет мемлекеттердi азастан Республикасында тiркенлген дипломатиялы кiлдерi жне азастан Республикасыны заында немесе халыаралы шартында аталан баса да адамдар азастан Республикасыны заында, халыаралы ы нормаларында немесе халыаралы шартында белгiленген шекте азастан Республикасы сотыны азаматты iстер жнiндегi зіретіне жатады.
Мемлекеттi iшкi жне сырты экономикалы атынас функцияларыны кееюi, оны халыаралы жеке ыта ысубъектiлiгiнi пайда болуына келдi. Бiра иммунитетi бар егемендi мемлекеттi пайда болуы, халыаралы тауар айналымындаы жеке атысушылара кедергiсiн тигiздi. Сондытан да сотты тжiрибиеде жне доктриналарда иммунитеттi шектеу пiкiрi пайда болды.
Абсолюттiк иммунитет туралы доктрина мемлекеттердi атысуымен жргiзiлетiн коммерциялы атынастара кедергi келтiретiндiктен, тжiрибиеде бл доктрина толы кйiнде олданыла алмайды. Шетел мемлекетiнi аумаында мемлекет аншалыты шетел мемлекетi з за зiретiнен бас тартса соншалыты иммунитетке ие болады. Сондытан абсолюттi иммунитеттi олданатын мемлекеттер шетел мемлекетiнi де иммунитетiн зара жргiзедi немесе реторсия олданады. Тжiрибеде жне доктринада крсетiлгендей, мемлекеттiк ыты тланы автономды теориясы кп социалистiк мемлекеттердi, соны iшiнде азастанны функционалды иммунитеттi абылдауын длелдейдi.