Халыаралы жеке ыта мемлекет иммунитетiнi теориясы.

Мемлекет иммунитетi бкiл салаларда соны iшiнде жария-ыты салада ерекше абсолюттi категория трінде абылданды. 19 асырда функционалды иммунитет теориясы пайда болды. Е бiрiншi рет 1891 жылы шетел мемлекетi жне басшыларына арсы iсте сотты кiлеттiлiгi туралы регламентте зiнi орнын тапты. Шет мемлекет шекарасында трызылан сауда жне шаруашылы мекемелерiне арсы, мемлекеттiк темiр жолдарына арсы талап ою ммкiндiгi крсетiлген. Бл кзарас Гарвард ы мектебiмен шыарылан 1932 жылы шетел мемлекеттерiне атысты кеме за зiретi туралы конвенция жобасында, 1926 жылы мемлекеттер иммунитетi туралы сратарын кодификациялауда, лттар Лигасыны халыаралы ыты кодификациялау комитетiнi жобасында орын тапты. Люцерде 1952 жылы Халыаралы ы ассоциациясыны 45 конференциясы шегiнде мемлекеттiк иммунитет резолюциясы абылданып, онда «егер мемлекет жеке рекет iстеудi бастаса, онда ол з иммунитетiнен айырылады» деп жазылан.

Мемлекет иммунитетiнi бндай шектеулерінi пайда болуы объективтi фактiлердi болуымен тсiндiрiлген. Монополистiк-мемлекеттiк капитллизмнi дамуы, халыаралы тауарлы жне аржылы нарытармен байланысты мемлекеттiк, лтты нерксiптi пайда болуына келдi. Осыан байланысты мемлекеттер шетел банктерiнен несие алып, з атынан ммiлеге отырып, жеке ыты атынаса тсе бастады. Я. Броунлидi пiкiрi бойынша «мемлекеттер з экономикалы рекетiн сондай адама ктерiп, жеке немесе зады тла сияты жеке ыты ммiле жасасу ыын толы иемдендi. Баса атысушыларды бсекелестiгiне арамастан, кiмет з мемлекет иммунитетiнi саталуына баытталды. Iстi осылай згеруiне байланысты егемендiгi жо атысушылар тымсыз жадайда бола бастады.

Осыны барлыы бисубъектiнi пайда болуына келдi. Бл теорияны негiзi, мемлекет рекетiнi de jure imperii – егемен ретiнде, de jure gestionis – жеке тла, коммерсант, жеке ыты субъектiсi ретiнде рекет ету болып табылады. Осы тжырымды станушыларды пiкiрiнше, егер мемлекет жеке ы саласында сырты экономикалы атынаса байланысты ммiле немесе баса да рекеттер жасаса, онда ол з иммунитетiн жоалтып, жеке тланы ытары мен мiндеттерiне ие болады.

Бл иммунитет трi мемлекет рекетiнi жеке жне жария деп блуiне негiзделедi. Егер мемлекет егемендi ел, билiк иемденушiсi, халыаралы жария ыыны субъектiсi ретiнде рекет етсе, онда иммунитеттi иемденедi. Ал егер мемлекет жеке тла ретiнде коммерциялы рекетпен айналысса, онда иммунитеттен айырылады.

Кеес Одаы жне баса да социалистiк мемлекеттер халыаралы экономикалы процесстерге атысуына байланысты функционалды бл теория ке ауымда пайдаланылды. Осы теорияны станушыларды бiрi Л. Саммерс пiкiрiнше, «Бл норма (абсолюттiк норма туралы), мемлекеттердi ммкiндiктерi шектеулi болан уаытта нтижелi рекет жасады. Мемлекет мiрiнi барлы саласында мемлекеттiк баылау жргiзiлетiндiктен жне мемлекет тауарлы рекетпен айналысатындытан, ескi норма шетел мемлекетiне тиiмдiрек жадай жасай бастады. Осындай кзарасты австралиялы жазушы Дж. Триггз станады. «Еуропалы мемлекеттер жне АШ социалистiк орталытандырылан экономиканы жобасын станатын мемлекеттермен шаруашылы атынасты амтамасыз ету ажеттiлiгiне жауап ретiнде азаматты ыта жеке тланы орау барысында функционалды иммунитеттi абылдады.» Сол уаытта алыптасан функционалды иммунитет туралы доктринаны кейбiр жазушылар, кеес мемлекеттерiнi жеке ыты экономикалы атынаста атысуыны баытталуы, ашы реакциясы ретiнде арастыран.

Функционалды иммунитет доктринасыны дамуында Латын Америка, Африка, Азия елдерiнi арыздарыны кбеюi де лесiн осты. Кредит берушiлерi келесiм-шарт бойынша олардан арызды айтарылуын орындауа тырысты. Осыан байланысты лкен монополияларды дамушы мемлекеттерге аша салу себебi з меншiгiн социалистік революциялардан, саяси тнкерiстерден, лттандырудан тару болып табылды. Мемлекет рекетiнi de jure gestionis жне de jure imperii болып блiнбеуi, экономика саласында мемлекеттi мiндеттерiн жарамсыз ететін болды.

Кптеген мемлекеттердi сот тжiрибиесiнде функционалды иммунитет доктринасын енгiзу бiршама уаытты алды. рлыты Еуропа елдерiнде бл рдіс тез ттi. Англия мен АШ мемлекеттерi де 1970-80 жылдары функционалды иммунитеттi крсетушi лтты занаманы абылдаана дейін, абсолюттiк иммунитет теориясын станды. Осы уаыттан бастап функционалды иммунитет туралы концепция баса да мемлекеттердi занамаларында крiнiс тапты.

Доктринада, сот тжiрибесiнде, баса мемлекеттердi занамаларында крiнiс тапан функционалды иммунитет туралы теориясыны абсолюттiк иммунитет теориясына араанда кемшiлiктерi болан.

ай уаытта мемлекет рекетiн de jure imperii ретiнде, ал ай уаытта de jure gestionis ретiнде арастыру керектiгi белгiсiз. €йткенi доктринада да, сот тжiрибиесiнде де, баса мемлекеттi занамаларында да, халыаралы шарттарда да мемлекет егемендi ел немесе жеке тла ретiнде рекет жасауыны наты шектеу критериялары крсетiлмеген. детте оны масатына немесе iстi сипатына арап, сiлтеме берiледi.

Аылшын загерi К. Шмитхоффты пiкiрi бойынша «мемлекет шарттарыны сипатын анытау шiн оан екi теория сынылды. Негiзгi теория бойынша, шартты орындау шарт масаты (мысалы, мемлекеттi шетел мемлекетiнi жеке ксiпкерiгiне скери кемелердi руа берген тапсырысы de jure imperii рекетi) негiзiнде, ал екiншi теорияны негiзi шартты ыты сипаты (тура сол тапсырыс de jure gestionis рекетi) болып тыбалады. Осыан байланысты екiншi теорияда комерциялы келiсiмде крсетiлген рекеттер негiзге алынады.

Немiс жазушысы М. Вейс анытаушы белгiсi ретiнде мынадай сыныс жасады: Егер келiсiмге жеке тла трса, онда бл рекет de jure gestionis деп аталады, ал егер келiсiмдi тек мемлекет орындаса, бл рекет de jure imperii деп аталуы тиiс деген. Мысал ретiнде кеме жасауа берiлген тапсырысты атауа болады. Егер мемлекет тапсырысты жеке тлаа, сйкесiнше жеке тауарлы немесе азаматты кемеге тапсырыс берсе,бл рекет de jure gestionis деп, ал егер мемлекет скери кеме жасауа тапсырыс берсе, бл de jure imperii келiсiмi болады. Бiра кейбiр жадайда келiсiмнi ай трге жататынын ажырату иына соады, йткенi мысалы ос тапсырысы бар шыарылан заттар немесе скери кштер шiн керектi жараты алу. Бл азаматты-ыты келiсiм болып табылады, бiра бл рекеттi жеке тла орындай алмайды.

Егерде келiсiмнi сипатына сйенетiн болса, келiсiм халыаралы жария ыымен реттелмей жеке ыпен реттелсе, комерциялы сипата ие болатын, жеке тланы рекетi болып табылады. Келiсiмнi сипатына арай, зiнi азаматын немесе елшiлiгiн не баса масатта мемлекеттi орналастыран жалгерлiгi – жекеыты келiсiм болып табылады. Осы баыт келесiге келедi: ртрлi салада рекет ету, халыаралы ыпен емес, мемлекеттi iшкi задарымен реттеледi жне мемлекеттi иммунитетi практика жзiнде ана емес, теория жзiнде де олданылмайды.

Мемлекет иммунитетке ие болады, егерде оны рекеттерi коммерциялы сипата тн болмаса, ал егер рекетi комерциялы сипата тн болса, мемлекет иммунитетке ие деген баытты стану да нтижесiздiкке келедi. Келiсiмнi масатына арай келiсiмдi блу иына соады, йткенi мемлекет жеке тламен атынаса тскен уаытта коммерциялы немесе жеке-ыты сипата ие боланы тсiнiксiз. Бiра мемлекеттi барлы келiсiмдерi жеке тла емес мемлекеттi мддесi шiн жзеге асырылады. Сондытан да келiсiмнi масатына байланысты мемлекеттi рекетiн жария-ыты немесе жеке-ыты деп блу объективтi нтижеге келедi.

Нтижесiнде мемлекеттi бiр рекетi сол мемлекеттi сотымен екi трлi арастырылады. Мысалы: мемлекет бiр келiсiмде иммунитетке ие болмай коммерциялы, кей жадайда комерциялы емес деп арастырылады. Оан длел болып 1961 жылы австриялы сотта арастырылан кiметке арсы Х атты iстi айтуа болады. Австрия мемлекетiнде АШ елшiлiгiнi автоклiгi дипмломатиялы поштаны аэропорта жеткiзу керек болатын. Елшiлiктi алдында сол автоклiк Х атты австриялы азаматына зиян келтiрдi, ал ол азамат келтiрiлген зиянды теу туралы сота арыз жазан.

Бiрiншi инстанциялы сот бл рекеттi егемендiлiкпен байланыстылыын айтып, сотта арастырылуын анааттандырмады. Аппеляциялы сотта бл шешiмдi згертусiз алдырды. Тек Жоары Сотта: «Шетел мемлекетiнi Автоклікті жргiзгенi, оамды жолдарды пайдаланандыы, оны егемендiк функцияларын жзеге асыруына баытталанымен, жеке рекет болып саналады.» Осыны негiзге ала отырып, Жоары Сот АШ иммунитетке ие емес деген шешiм шыарды.

Бл оиа Функционалды иммунитет туралы доктринаны мемлекеттi рекеттерiнде жария мен жеке ыты рекеттер арасындаы шекараны крсете алмайды.

Авторларды кпшiлiгi мемлекет рекеттерiнi критерилеренi шекарасын анытау керексiз деп есептейдi. Мысалы Дж. Фитцморис: «Мемлекеттi жеке тла ретiнде рекет етуi, оны мемлекет иммунитетiнен айырмайды» деп есептейдi. Функционалды иммунитет туралы тжырымадаманы птайтын длелдер келтiре отырып, Я. Браунли: «Бiрiншiге араанда мндай длелдемелер негiздi болып крiнгенмен, натылап араан уаытта бл длелдемелердi толы орынсыз екенiн байаймыз» деп жазан.

Халыаралы ы бойынша комиссия 1999 жылы зiнi 51 сессиясында Бас Ассамблеяны срауымен келiсiмнi коммерциялы сипаты туралы сраты арастырды. Комиссия практикада жзеге асырылан барлы критерийлердi арастырып, оларды орынсыздыын крсетiп, Бас Ассамблеяа «комерциялы келiсiм жне ммiле» деген терминдердi анытамасыз олдануын сынды.

Нтижесiнде, мемлекеттi рекетiне арай оны иммунитетiнi бар, жотыын анытаушы ретiнде бiрiншi инстанциялы лтты сот болып табылды. Бл жадай iшкi айшылытыра толы, практикадаы жйесiздiкке келедi.

Функционалды иммунитет теориясыны келесi кемшiлiгi болып, мемлекеттi шетел мемлекетiнi за зыретiне баынатындыы болып табылады. Мемлекет рекеттерiнi комерциялы емес деп танылып, оан иммунитет берiлгенi, шетел мемлекетiнi за зыретiнi жзеге асырыланы, ал мемлекет иммунитетiнi бзыланы болып саналды.

Кп авторларды пiкiрiнше, функционалды мемлекет пен «шектеулi мемлекет» теориялары арасындаы айырмашылыты кре бiлу ажет. Бл иммунитет трi оны шектелу факторына байланысты болады. Функционалды иммунитет жария жне жеке ыты критерийлерге сйене отырып блiнсе, шектеулi иммунитет ешандай формальды критерийлерге сйенбейдi. Мемлекетті ай уаытта иммунитетiнен айырылу жадайлары крсетiлмеген.

Функционалды иммунитетке араанда шектеулi иммунитет «жасанды» болып келедi: функционалды иммунитет мемлекеттi сот практикасында дамыса, шектеулi иммунитет шаруашылы ыты негiзгi атысушыларынан – мемлекеттерден пайда болады. Доктрина мен сот тжiрибиесi бл жерде осалы рлді орында.

Шектеулi иммунитеттi ымы мен негiзi – жекелiк иммунитет, мемлекеттi егемендiгiне сай, иммунитеттен бас тарта ма жо па мемлекеттi з еркi. Мемлекет ай жадайларда иммунитетке ие болмайтынын анытау масаты болып табылады.

Егер мемлекет баса шетел мемлекетiмен зiнi тауарлы жне баса да экономикалы атынастарын тиiмдi трде дамытуды масат ретiнде кздесе, онда ай уаытта мемлекет иммунитетке ие болмау жадайларын алдын ала шартта кздеуi тиiс?

Шектеулi иммунитет туралы толы трде 1972 жылы Еуропа Одаыны мше мемлекеттерi абылдаан мемлекет иммунитеттерi туралы Еуропалы Конвенцияда жазылан. Мемлекет иммунитетiнi жалпы аидасын бекiте отырып, Конвенция ереженi ерекшелiгiн крсеттi. Баптарды бiрнешеуiнде шетел сотында мемлекеттi з иммунитетiнен бас тартуы жазылан:

1. Егер мемлекет сота талапкер немесе шiншi жа ретiнде атысатын болса, онда ол шетел мемлекетiнi за зыретiн абылдааны болып табылады; сонымен атар егер мемлекет негiзгi талапа арсы талап жiберсе, онда мемлекет негiзгi талап бойынша за зыретiн мойындау болып саналады;

2. Егер мемлекет шешiм абылданан со з иммунитетi туралы млiмдесе, онда ол иммунитетке ие болмайды;

3. Егер мемлекеттi iсте атысу масаты болып, з иммунитетi туралы жариялау болса, онда бл иммунитеттен бас тарту ретiнде арастырылмауы тиiс;

4. Егер мемлекет жария хатында немесе келiсiмде иммунитеттен жария трде бас тартса, онда ол иммунитетке ие болмайды;

5. Егер мемлекет жазбаша трде арбитражды шарта келiскен болса, онда мемлекет сол арбитражды сот тетiн мемлекеттi за зiретiнен босатылмай, иммунитетке ие болмайды.

Келесi баптарда наты ай жадайда мемлекет иммунитетке ие бола алмайтыны крсетiлген:

1. Келiсiм рекетiмен байланысты iстер, iс арастырылып отыран мемлекетте шарт бойынша жзеге асырылан немесе жзеге асырылу тиiс iстер;

2. Ебек шартына байланысты iстер, iс арастырылып отыран мемлекетте шарт бойынша жзеге асырылан немесе жзеге асырылу тиiс iстер;

3. Iс арастырылып жатан мемлекет аумаында бас офисi орналасан, ресми немесе факт трiнде тежелген зады тлаларды атысуымен байланысты iстер;

4. Iс арастырылып жатан мемлекет аумаында жылжымайтын млiкке байланысты iстер;

5. Iс арастырылып жатан мемлекет аумаында келтiрiлген зиянды теуге байланысты iстер, жне т.б.

Жоарыда келтiрiлген апарат Конвенцияны сот зыретiне байланысты ке ауымды екенiн крсетедi. Тек сот зыретiн арастырып ана оймай, сонымен атар шетел мемлекеттерiнi шешiмдерiнi жзеге асырылуын амтамасыз етуi, осы Конвенцияны ерекшелiгi болып табылады. Шектеулi иммунитет режимi олданылан уаытта сот шешiмiн жзеге асыру иына соады.

Конвенцияа сйкес сот шетел мемлекетi шiн шешiм шыару ммкiншiлiгiмен бiрге оны орындату ммкiншiлiгi болады. Конвенция иммунитет элементiнi шекараларын шектедi. Екi негiзгi ереже крсетiлген. Бiрiншiсi мемлекеттi з еркiмен иммунитеттен бас тартуы осы Конвенцияны 1-13 баптарда крсетiлген.

Екiншiсi абылданан ескертпелерге сйкес шетел мемлекетiнi аумаында абылданан сот шешiмiн Келiсiлген мемлекет орындауа мiндеттi. Конвенцияны 20 бабына сйкес мемлекет егер шыарылан шешiм 1-13 баптардаы рекеттерге сай келмесе, мемлекеттi жария тртiбiне айшы келмесе, сот шешiмдерiн зара жзеге асыру туралы екiжаты келiсiмге сай келмесе шешiмдi орындаудан бас тартуа ылы.

Конвенция сот шешiмiн жзеге асыруды таы бiр ммкiншiлiгiн сынады: егер мемлекет сот шешiмiн орындаудан бас тартатын болса, онда екiншi мемлекет Конвенцияны 20 бабына сйкес мемлекеттiк сота сот шешiмiн орындату туралы арыз бере алады.

Конвенцияа жазылан осымша хаттама бл ммкiншiлiктi кеейте тстi: мдделi жа шешiмдi орындаудан бас тартан мемлекеттi сотында да, сонымен атар адам ытары бойынша Еуропалы сотты 7 мшесiнен тратын сот камерасында да шешiмнi орындалуы талап ете алады.

Нтижесiнде, Конвенция бiр ымыраа келiп, шетел мемлекетiнi шыаран шешiмнi мiндеттiлiгiнi ммкiн еместiгiн сатай отырып, бл мiндеттiлiктi халыаралы ыты мiндеттiлiк ретiнде мемлекетке артан. Шешiмнi орындалуыны лтты ыты тетігі халыаралы ыты тетігімен ауыстырылды.