Сот тжірибиесіндегі мемлекет иммунитетіні аидасы.

 

Халыаралы жеке ы туралы дебиеттерде крсетiлгендей, мемлекеттiк иммунитет туралы халыаралы ы нормасыны мазмнын бекiткен кезде, маызды роль халыаралы сот тжiрибиесi алады. Бл тжiрибе осы халыаралы норманы алай олданылатынын крсетедi.

Мемлекеттiк иммунитет туралы доктрина 19 асырда пайда бола бастааны аны. Мемлекеттiк иммунитет мемлекеттерге оларды функцияларыны сипатына арамастан, егемендi тедiгi жне саяси туелсiздiгi негiзiнде берiлген.

Ататы американды Леак загерiнi пiкiрiнше: «19 асырда мемлекеттер шексiз мемлекеттiк иммунитет теориясын дамытты. Мемлекеттердi туелсiздiгi, оларды тедiгi жне зара сыпайлыы шетел мемлекеттерiне жне оларды меншiктерiне атысты з мемлекетiнi зiретiнен бас тартуа келдi.»

19 асырды екiншi жартысында мемлекеттер жеке тлалара атысты жеке ыты ызметпен айнала бастаан. Бл жадай кейбiр мемлекеттердi соттарында «мемлекеттердi ысубъектiлiктерiнi екi жатылы формасы» доктринасыны олданылуына келген. Осы доктринаа сйкес мемлекет «Potere Politica» атысты саяси субъект, ал «Corpo Morale» атысты жеке ыты атынас субъектiсi ретiнде рекет етедi. Осыан байланысты кейбiр мемлекеттердi лтты соттары шетел мемлекеттерiне иммунитет беруден бас тарта бастады. Бiра осыан арамастан 20 асырды 70 жылдарына дейiн дние жзiнi мемлекеттерiнi кбiсi зiнi занамаларында да, сот тжiрибиесiнде де мемлекет з масаттарына да, ызметiнi сипатына да арамастан иммунитетке ие болады деген пiкiрдi станан.

Уаытты туiне байланысты зiнi жариялыын кейiн алан функционалды иммунитет теориясы, мемлекет ызметiн de jure imperii жне de jure gestionis деп блiнуге негiзделген, бiра ешай мемлекеттi занамасы немесе сот тжiрибесi мемлекет ызметiн осы екi трге блу наты шекарасын крсетпеген. абылданан концепцияны олдануа иын болан, йткенi мемлекеттер келе з функцияларын жне з ызметiн кбейте отырып, шиеленiсiп кеткен iстердi кбеюiне келген.

Анализ жасаан уаытта мынадай былыса келiп тiрелген, белгiлi бiр сот сас iстерге iр трлi шешiмдер, кей жадайда бiр бiрiне арама айшы шешiмдер шыаран. олданбалы критерийлерден шыатыны, «соттар шiн белгiлi бiр ммiленi немесе келiсiмнi, оларды комерциялы немесе жеке ыты сипатына арамастан, сипатын анытау те иына тсуде.»

Италиянды сот тжiрибесiне сйкес 1882 жылдан бастап мемлекет жеке тла ретiнде арастырыланда оны иммунитетi шектеле бастаан. Мемлекеттiк иммунитет тек «atti d`impero» iстерiнде ана кзделiнiп, ал «atti gestionis» iстерiнде арастырылмаан. 1925 жылы Governo Frances c. Serra деген Катарродан Сицилияа арай кемелердi буксирлеу жнiнде келiсiмдер туралы iсiнде, сот келесiдей шешiм абылдады: «шетел мемлекетi тек комерциялы ызмет жасап, з меншiгiн more et jure privatorum олданса, онда ол шетел мемлекетiнi зады тласыны ытарына теестiрiледi.»

1925 жылы италианды кассациялы соты («Тезини и Мальвецин» фирмасыны КСРО сауда кiлеттiлiгiне шаым негiзiндегi iсi) шетел мемлекетi италияны сот зыретiне баынбайды деп жне келесiдей жорамал жасады: шетел мемлекетi тек ашы жне аны крсетумен ана емес, сонымен атар нсiз де зiнi артышылытарынан бас тарта алады. Осыны негiзге ала отырып, сот мемлекеттi ызметiн саралады. Жалпы италианды сот шетел мемлекеттерiмен атысты iстерде шешiм шыаран уаытта сол мемлекеттердi иммунитетке ыын негiзге алмай, италиянды занаманы негiзге алып шешiм шыару ажет деген ереженi сынан.

Белгиялы прецеденттiк ыы 1857 жылы Перудегi гуано монополиялары жнiндегi iстердi аралымынан кейiн пайда болды. Сот келесi iстер бойынша былай бекiттi: «бл принцип (егемендi мемлекет) тек мемлекет зiнi мемлекеттiк функциялары бойынша жне зiнi халы шiн ызметтi жзеге асыран уаытта олданылады, ал мемлекет комерциялы ызметтi, яни сауда келiсiмдерiн жасаан уаытта ол сауда соттарыны за зыретiнi астында болады.»

1950 жылы Societe Commercial de Belgique c. L`Etat Hellinique iсiн арау барысында Брюссель азаматты требуналы келесiдей шешiм шыарды: «егерде мемлекет кометциялы ызметтi жзеге асыратын болса, онда бл мемлекет сот иммунитетiнен ана емес, сонымен атар мжбрлi трде сот шешiмiн орындау иммунитетiнен де айырылады.»

Француз сот тжiрибесi негiзiнен шектеусiз иммунитетi олдану принцiпiн станан. 1849 жылы испан мемлекетiнi кiметiмен зiнi скерi шiн бiр топ етiктi сатып алу туралы iстi шешкен уаытта, сот мемлекеттердi иммунитеттерiн оларды бiр бiрiнен туелсiздiгiне негiздеп, иммунитетке келесiдей анытама бердi: «мемлекеттi егемендi кшiмен тыыз байланысты, баса мемлекеттермен ажыратылмайтын мемлекеттi ыы.»

1912 жылы Париж аппеляциялы соты мемлекеттi бисубъектiлiгi туралы концепцияны мойындамады. Сот: «мемлекеттi жария, яни шетел мемлекетiнi за зiретiне баынбайтын жне зады тлаа, яни сол зiретке баынатын деп блуге болмайды, йткенi мемлекеттi р бiр жасаан ызметi тек саяси масаттарды кздеп жасалынады жне бндай екiжаты форманын олдануын анааттандырмайды.»

1916 жылы Рейн аппеляциялы соты зiнi кемеге деген зыретiнен бас таран, йткенi бл кеме пайда келтiру шiн емес, зiнi лтты ауiпсiздiгiн сатау масатымен жалданан.

1919 жылы Француз соты Швецариялы «Office Suisse de Transporte Exterieurs» йымы туралы iсiнде Швецарияа жiберiлген тауарлар туралы келiсiмдi комерциялы ммiле деп таныды. Бiра Париждi аппеляциялы соты бл iстi айта араанда, бл шешiмге арсы шешiм шыарды, «бл келiсiмде комерциялы ызмет орын алып тран жо, бл келiсiм толы саяси масаттарды кздеп отыр жне е маыздысы келiсiм пайда кзi шiн жасалмады.»

1924 жылы Марсель соты Romania vs Pascalet iсi бойынша келесi шешiмдi абылдады, «з азаматтарына айта сату масатында алынан тауар act de commerce болып табылады жне мемлекеттiк иммунитет аидасына жатызылмайды.»

1926 жылы Societe le Gostorg et l`URSS c. Association France Export ататы iсi бойынша сот «бл сауда кiлеттiлiгiнi барлы ызметiнде комерциялы сипат айындалан, ал комерциялы ызметке иммунитет таралмайды» шешкен.

Осыан байланысты Фрация мемлекетiнi сот тжiрибесiнi бiр жаты емес екенiн круге болады. Бндай жадаймен функционалды иммунитет принцiпiн станан iр мемлекет кездескен.

Германия мемлекетiнi сот тжiрибесi де арастырылып отыран сра бойынша зiнi ауыспалылыы жне айнымалылыымен крiндi.

Германия мемлекетiнi соты 1910 жылы ресей кiметiнi салымдарына тыйым салу бойынша iсте германияны Гельфелдь атты азаматыны шаымын анааттандырмады, сот «мемлекеттер бiр бiрiнен туелсiз, егемендi, теылы боландытан, олар мемлекеттiк кшке, мемлекеттiк зiретке баынбайды.»

Германия 1926 жылы мемлекеттiк иммунитеттер туралы ережелердi йлестiру атты Брюссель Конвенциясын абылдааннан кейiн, бл мемлекетте иммунитеттi шектеу принципi пайда болды.

1963 жылы Иран империясымен байланысты iстi араан кезде, германиялы сот Иранны елшiлiгiнде жылу жйесiн алпына келтiру ызметi мемлекеттi егемендiгiне жатпайды жне бл ызметке иммунитет таратылмайды. Бл шешiмдi абылдау шiн сот 18 мемлекеттi бл сраа байланысты сот прециденттерiн арап шыты.

1979 жылы Франкфуртты аппеляциялы соты туристiк агенттiктерiнi жария сипатына арамастан, оны ызметiн жеке ыты ызмет деп шештi. Сот испан кiметiне иммунитет беруден бас тартан, йткенi жарнамалы фильмнi крсетiлiмi испан кiметiнi пайда табуды кздегенi айындаан.

Голландиялы соттар керiсiнше барлы мемлекеттi ызметiн мемлекеттiк функциялара баыттаан: кеме ызметi, сонымен атар мемлекеттi олхат бойынша арызы да de jure imperii ызметi деп саналан.

1947 жылдан бастап ана Голландия шектеулi иммунитет аидасын пайдалана бастады. Бл аиданы пайдала бастауыны негiзiнде «мемлекеттiк иммунитет туралы халыаралы аида мемлекеттi комерциялы немесе аржылы ызметтердi жзеге асыран уаытта олданылмайды» анытамасы жатан.

1971 жылы басталан, 1974 жылы Жоары Голландиялы сотты Societe Europeenne d`etuolis et d`Enterprises vs The Socialist Federal Republic of Yugoslavia iсi бойынша шешiмде комерциялы ызмет сипаты аныталынып, жазылан. 1971 жылы сот Одаты Федеративтi Югославия Республикасына иммунитет бердi, «шетел мемлекетiнi за зыретiнен мемлекеттiк иммунитет туралы халыаралы ыты аидаа сйенiп белгiлi бiр мемлекеттi зыретiн зiне баындыруа болмайды» деген пiкiр негiзiнде иммунитет берiлдi.

Бл iс Гаагалы аппеляциялы сота арауа берiлдi. 1972 жылы Гаагалы сот бл iс бойынша келесiдей шешiм шыарды: «шетел мемлкетiнi за зыретiнен мемлекеттiк иммунитетке кiметтi актiлерiне атысты (imperii) мемлекет шаым бере алады, егер оны ызметi gestionis болып табылмаса.»

1973 жылы Жоары Сот шешiм абылдады. Сол шешiм бойынша «жоарыда айтылып кеткен ызметтер жзеге асырылан кезде халыаралы ыа сйкес шетел мемлекетiнi за зiретiнен мемлекеттiк иммунитет олданылмайды.»

Латынамерикалы мемлекеттер кбiнесе абсолюттiк иммунитет аидасын станады. Осыан байланысты бл ауматы сот тжiрибесiнде мемлекеттiк иммунитет бойынша сот прециденттерi бар.

1971 жылы Бразилия мемлекетiнi бекiтiлiмiне сйкес, егер мемлекет зiнi меншiгiмен олданылуы, мемлекеттi ммiлеге отыруы азаматты ытаы келiсiм шарт мiндеттерiне тн сипаттама болса, онда бндай жадай да иммунитетке талаптанбау тиiс. Бiра тжiрибеде бл бекiтiлiмдi длелдей алатын ешбiр жадай болан жо.

Baima and Bessolino vs the Gonernment of Paraguay iсi бойынша сот шетел мемлкектiне арсы iстi оны бан тiкелей келiсiмiнсiз бастауа болмайтыны туралы шешiм абылдады.

Чилидi сот тжiрибесiн тексерген уаытта оларды абсолюттi иммунитет аидасын олдайтыны круге болады. 1969 жылы «Галф Ойл» компаниясы жне Боливия кiметi арасындаы арама айшылытар бойынша iстi сот араусыз алдырды. Сотты тсiндiрмесiне сйкес «чили сотыны шетел мемлекетi шiн шешiм шыару ыы жо жне Чилиден Боливияа экспортталан тауарлар, яни техника немесе баса да млiк бойынша келiсiм шарттар немесе ммiлелерге сотты шектеулер оя алмайды.»

1812 жылы «Exchange» кемесiмен байланысты прециденттен кейiн Америка рама Штаттары абсолюттiк иммунитет доктринасын станан. Жоары Сотты шешiмiне сйкес шетел мемлекетiнi территориясында орналасан сауда кемесi скери кеменi иммунитеттерi сияты тура сондай иммунитеттерге ие болады. «Рестрективтiк» иммунитетке ту 1946 жылы Ресей кемесiн стаан кезде баытталан. 1976 жылы АШ мемлекеттiк иммунитет туралы актiнi абылдаан кезден бастап, абсолюттiк иммунитеттен бас тартты. Бiрата америкалы прецеденттiк соттжiрибесi зара арама айшылытарды кбейттi. Мысалы, жарнамалы ызмет мемлкеттi саяси актiсi ретiнде аралды.

Мемлекеттiк иммунитет туралы iстер жйелi трде кбiнесе англия мемлекетiнде олданды. 1850 жылы «Parlement Belge» белгиялы пошталы кемемен байланысты iстi араан кезде, сот сол кеменi комерциялы ызметi болмаса барлы иммунитетке сйкес функцияларды атаратыны крсеткен.

1938 жылы «SS Christina» кемесiне байланысты Лордтар палатасы шешiм абылдады. Осы шешiмде «декрет негiзiнде испания мемлекетiнi арамаына ткен кеме сот иммунитетiне ие болады жне аылшын мемлекетiмен амауа немесе тотатыла алмайды» делiнген.

1957 жылы сот даулы сомманы Лондон банкiне айтару iсiнде Пакистан мемлекетiнi иммунитетiн мойындаан. Реннинг лорды бл шешiммен келiспеген жне зiнi пiкiрiн айтан: «... егер мемлекеттi (ведомствосыны, блiмшесiнi немесе дейi рылан зады тласыны) даулы мселесi сауда ммiлесiмен байланысты болса, онда мемлекеттi иммунитетке ие болу ыы болмайды.»

Жоарыда крсетiлген барлы дние жзi мемлекеттердi сот тжiрибесiнде мемлекеттiк иммунитет сраы орын аланын кремiз жне заманны дамуына байланысты р мемлекет жеке ыты ызметтi жзеге асыраннан бастап, мемлекеттерге, яни оларды иммунитеттерiне арсы iстер пайда бола бастады. Бл жадай зiнше иммунитеттi шектеулi жне фуеционалды трлерiн туызды, яни мемлекеттiк ызметтi екiтрге блiнгенiн, жарияыты жне жекеыты. Жне белгiлi бiр шешiмдердi теориялы трде доктринада емес, практика жзiнде бiрiншi олданыланын кремiз.