Меншік ыындаы лттандыру мселесі
азіргі кездегі халыаралы атынастардаы меншік проблемалары р трлі. Олар тек меншік атынастарындаы коллизиялы мселелерді шешуін ана арастырмай, сонымен атар лттандыру, табии ресурстарды деудегі шетелдік капиталды атысуы, шетелдік инвестицияларды режимі мселелерін де арастыруы ажет.
“лттандыру” термині мемлекеттендіру ымын береді, яни жеке меншіктегі млікті тартып алып, мемлекетті меншігіне ткізу дегенді білдіреді. лттандыру нтижесінде мемлекетті арамаына тек жекелеген объектілер емес, экономиканы ттас салаларын теді. лттандыруды леуметтік-экономикалы згерістерді жзеге асыру бойынша мемлекетті жалпы іс-шаралары ретінде конфискация жне экспроприяциядан ажыратуы жн. Экспроприация дегеніміз, мемлекетті меншігіне жекелеген объектілерді ткізу бойынша шаралар болса, конфискация деп, жекелеген тртіпте жазалау шарасын айтамыз.
лттандыру процесі халыаралы жеке ы теориясы мен практикасында ызыты, рі глобалды кезе болып табылады.
· лттандыруды халыаралы жеке ытаы теориясы мен практикасындаы тсінігі;
· Шетелдік жне лтты меншік иелеріні меншікті лттандыру жніндегі мселелері;
· лттандыру актілеріндегі айтымды жне айтымсыз ткізілу мселелері;
· лттандыру процесі кезінде даулара олданылатын ы ;
· Шетел меншік иелеріне экспроприация жне лттандыру кезінде кепілдік беру.
Г.К. Дмитриевский лттандыру жнінде былай жазады: «лттандыру– мемлекеттендіру, яни жеке млікті мемлекет меншігіне алу болып табылады[8]». лкен энциклопедиялы сздікте былай деп тсіндіріледі: «лттандыру – жеке ксіпорындарыны жне экономика саласыны мемлекет меншігіне трлі жолдармен теуі: айтарымсыз экспроприация негізінде, толытай немесе белгілі бір блігін сатып алу, майда меншіктерді кшірмелеу кезінде мемлекет меншігіне алу[9]».
лттандыруды сипаты ол кіммен жне андай масаттарда жасаланына байланысты. 1917-1920 жылдарда кеес мемлекетімен жерді, банктерді, ндірістік жне сауда ксіпорындарын лттандыру жргізілген.
Жиырмасыншы асыр лкен згерістер дуірі болды. 1918 жылдан бастап жеке меншік мліктерін лттандыру мен экспроприациялау аымы тті. Оан мысал ретінде Франция жне Ресейді арастыруа болады.
Францияда лттандыру зіне тн ерекшеліктерімен згешеленді. Онда лттандыруды екі аымы болды. Бірінші толын 1918-1920 ж.ж. Германиямен бейбітшілік жніндегі келісімнен кейін Франция Саардаы кмір азбалары, Эльзастаы калий жер азбасы, Арастаы мнай орнын басаруа ммкіншілік алады. Сол себепті бл аым айтарымсыз негізде болды. Шарт негізінде боландытан шетел меншік иелері тарапынан лттандыру кезінде ешандай претензия болан жо. Келесі этап екінші дниежзілік соыстан кейінгі ндірісті лттандыру болып табылады. Сол кезедегі лттандыру лтты - азаткер озалысы кезеінде болды. Франциядаы лттандыруды екінші аымы айтарымсыз негізде болды.
Францияда 1946 жылы лттандыру процесі кмір нерксібі, электростанция, 45 лкен компаниялар, Алжир банкіні мемлекеттендіруімен жаласын тапты. лттандырылан нерксіп орындарыны брыны иелеріне 1944 жылы тсіп тран табыстары дивидент ретінде беріліп труына мемлекет кепілдік берді. Сонымен Франциядаы лттандыру процесі уаытылы компенсация мен дивидент тленуі арылы тті.
Келесі лттандыру процесі айтарымды негізде болды, яни лттандырылан меншік иелеріне уаытылы «адекватты компенсация» беріліп отырды, тек нацистік Германия меншік иелерінен баса.
лттандыру аымы 1918-1920 ж.ж. КСРО мемлекетінде жрді, соны ішінде азастанда да. 1917 жылы 8 азанда Екінші Бкілресейлік жмысшылар мен солдат депутаттарыны съезінде жерге меншік ыын жойып, жерді бкіл халытікі делініп жне оан баылап, адаалау жргізілді.
Кеестік Ресейде жне азастанда жеке меншікті лттандыру шетел меншік иелерімен де, отанды меншік иелерімен де айтарымсыз негізде «Экспроприаттарды экспроприациясы » ранымен жргізілді[10].
Меншікті лттандыру кезінде жаа меншік иесімен ескі меншік иесі арасында жанжалдар, келіспеушіліктер туындады. Ол компенсациялы тлемдер мен дивидент шін болды. Крініп трандай шетел мемлекеттерінде бл адам отайлы жаымен крінбеді. Сондытан да Кеес кіметі бірінші болып лттандыруды айтарымыз негіздегі кемшілік проблемасын халыаралы аренада озады. Бл дауда жргізілген лттандыруда мемлекетті здеріні шешуі ажеттігі жайында айтылды. Бл мселе тек жиырмасыншы асырды 50-70 ж.ж. шешілді.
1956 жылы Египет кіметі Суец каналын лттандырды, яни ол Египет кіметіні 1956 жылы 26 шілдедегі Декрет бойынша мемлекет меншігіне берілді. Оны барлы ытары мен міндеттері, млкі мемлекет иелігіне тті. Акционерлер зіне тиесілі Париж биржасындаы нды ааз негізінде орнын толтырып отырды. Египет кіметіні осы акциясы баса тараптар жаынан, яни Англия, Франция жне Израиль жаынан ыза тудырды. Тап осы кезеде халыаралы бірлестікте мемлекеттерді лтты егемендігі жнінде концепция абылданды. Концепцияда мемлекетті з табии ресустарына иелік ету мселелері аралды. Сонымен атар лттандыру процесі кезінде лтты кіметтер з табии лтты байлытарына ммкіндік пен иелікке ие.
лттандыру бойынша шаралар , сондай-а Шыыс Еуропа мен Азияны біратар елдерінде жргізілген. Социалистік лттандыру лттандырылан млікте жеке меншік ыы жойылып, оны орнына принципиалды трде жаа социалистік меншік ыыны келгенін білдіреді. Кейіннен лттандыру колониялы туелділіктен азат болан жас мемлекеттерді экономикалы туелсіздікке жету кресінде маызды рала айналды. Натылы жадайлара байланысты мемлекеттік секторды лттандыру жолымен ру процесі бл елдерде р трлі жрген: біреулері шетелдік капитала жататын меншікті ана лттандырса, келесілері жергілікті жеке капитала ол сан.
Жеке меншікті, оны ішінде шетелдіктерді иелігіндегі меншікті лттандыруа р мемлекетті ыы халыаралы ыты жалпы таныан аидасы – мемлекетті егемендігі принципінен туындайды. лттандыруды жзеге асыру – мемлекеттік егемендікті крсетуді бір нысаны болып табылады.
р мемлекет егемендігіне сйкес зіні саяси жне экономикалы жйесін, зіні меншік ыыны жйесін зі белгілейді. Мемлекет меншік ыыны сипаты мен мазмнын, оны иемдену, ткізу жне тотату тртібін з бетінше белгілеуге ерекше ыа ие.
зіні табии ресурстары мен байлытарына еркін иелік етуге ыты амтитын мемлекетті лттандыруа ыы Б Бас Ассамблеясыны біратар резолюцияларында бекітілген. Мысалы, 1952 жылы 21 желтосандаы VII сессиясында «Табии ресурстар мен байлытарды еркін пайдалану ыы туралы» №626 резолюциясын абылдаан. Мнда «халытарды з табии байлытары мен ресурстарын еркін пайдалануа ыы оны ажырамас егемендік ыы болып табылады жне Біріккен лттар йымы Жарысыны масаттары мен аидаларына сйкес келеді» делінген. Резолюцияда Б-ны барлы мше мемлекеттеріне баса мемлекеттерді табии байлытары мен ресурстарына егемендік ыын жзеге асыруа кедергі жасауды масат ететін кез-келген тікелей немесе жанама трдегі рекеттерден стануын сынылан. Сонымен атар резолюцияда мемлекеттерді шетелдіктерді меншігін лттандыруа ыын шектейтін андай да бір ережелер жо. лттандыру мемлекетті ішкі зыретіне жататындытан, ешбір халыаралы орган шетелдіктерді меншігін лттандыру бойынша шараларды талылай алмайды.
Халыаралы жария ы мемлекетті лттандыруды жргізу ыын таниды, алайда ол мемлекет пен жеке жне зады тлаларды арасында пайда болатын меншік атынастарын реттемейді жне реттей алмайды. лттандыруды жргізу шарттары халыаралы ы емес, лттандыруды жргізіп отыран мемлекетті ішкі ыымен аныталады.
лттандыруды ыты табиатына тн белгілер: біріншіден, лттандыруды кез-келген актісі мемлекеттік билікті актісі болып табылады; екіншіден, бл жекелеген тлаларды жазалау жніндегі шара емес, жалпы сипаттаы леуметтік-экономикалы шара; шіншіден, лттандыру меншікті кімге жататындыына арамастан жзеге асырылады; тртіншіден, лттандыруды жзеге асыратын рбір мемлекет лттандырылан меншікке атысты шетелдіктерге компенсация тлене ме жне тленген жадайда андай млшерде берілетінін зі анытайды.
Сонымен бірге, мемлекет, инвестицияны зара орау туралы халыаралы келісімні тарабы бола тра, капитал салымдарды мжбрлеп тартып алуды, соны ішінде лттандыру, реквизиция, кімшілік тртіптегі тркілеу жолымен жасалатын шараларды жргізбеуге міндеттеме ала алады. Бл келісімдерде мемлекеттік жне оамды мдделерге ажет болан жадайдаы шетелдік капитал салымдарды лттандыру кезінде компенсация тленеді деп кзделген. Ол негізсіз стап алынбауы, конвертирленуі жне бір территориядан екінші территорияа еркін туі тиіс.
лттандыру туралы задар экстерриториалды кшке ие, яни олар оны абылдаан мемлекетті шегінен тыс та танылуы керек. Бл дегеніміз, лттандыруды жзеге асыран мемлекет лттандыру кезінде оны территориясында жне шетелде орналасан млікті меншік иесі ретінде танылуы тиіс.
азіргі кезде бірде-бір Батыс елдеріні сот тжірибесімен жне ыты доктриналарымен лттандыру кезінде лттандыруды жзеге асыран мемлекетті территориясында орналасан жне кейіннен сырты сауданы жргізу тртібінде, крмелерге экспонат жне зге де масаттарда сырта шыарылан млікке атысты лттандыру туралы заны экстерриториалды кші дауланбайды.
р мемлекетте коллизиялы нормаларды олдану кшіне сйкес, меншік ыыны пайда болуы мен ауысуы сттері lex rei sitae аидасына сйкес аныталады. Яни, шетел соты лттандырылан млікке атысты мселені арастыранда лттандыруды жргізген елді заын олданады.
Ал лттандыру кезінде шетелде орналасан млікке мемлекетті меншік ыын тану Батыс елдеріні сот тжірибесінде басаша кзарастар туызды. Соттар бл жерде меншік ыын иемдену тек млікті орналасан еліні заымен аныталады дегенге сілтеме жасайды.
Бір мемлекетті баса мемлекетті оны жеке жне зады тлаларыны млкін лттандыруын тануы кейінгі кездерде халыаралы тжірибеде халыаралы келісімдерді пніне айналды. Мндай келісімдерде лттандыруа атысты зара мліктік претензиялар реттелуі ммкін. Мысалы, осы саладаы кеестік келісімдік-ыты тжірибедегі е алаш келісім – 1922 жылы 16 суірде Рапалло аласында бекітілген кеес-германды келісімі. Келісімге сйкес, Германия, егер РСФСР баса мемлекеттерді осыан сас претензияларын анааттандырмайды деген шартпен, Кеестік Ресеймен оны азаматтарыны млкіне атысты лттандыруды андай да бір конпенсацияны талап етпестен претензия оюдан тікелей бас тартты.