Азастан Республикасында шетелдік инвестицияларды айматы жне кп жаты реттеу

азастан Республикасында шетелдік инвестицияларды айматы реттеу туелсіз мемлекеттерді ынтыматастыы аясында жзеге асырылады. Туелсіз мемлекеттер достастыы бірнеше жыл ішінде ндірістік, леуметтік жне гуманитарлы салаларда ынтыматасты туралы 1300 келісім, оны ішінде жымды ауіпсіздік туралы мселелер де тзілді. (оны ішінде, «Достасты мемлекеттеріні шаруашылы задарын жаындастыру принциптері туралы» келісім, «ндірістік, коммерциялы, несиелік, аржылы, сатандыру, аралас транслтты бірлестіктер ру жне дамытуа ыпал ету туралы» келісім жне т.б. Айматы зара ыпалдасуды бейнелі мысалына инвестициялы ызмет ету саласында зірбайжан Республикасы, ырыз Республикасы, азастан Республикасы, Беларусь Республикасы, Армения Республикасы, Молдова Республикасы, Ресей Федерациясы, Тжікстан Республикасы, Тркменстан, збекстан Республикасы жне Украина арасындаы ыпалдасты туралы келісімдер жатады. (Ашабат, 1993 жылы 24 желтосан). Инвесторды ын орау туралы Конвенция 1997 жылы 28 наурызда Мскеуде 1999 жылы 30 желтосандаы №24-ІІ Замен абылданып, 2000 жылы 16 мамырда кшіне енді. Конвенция мемлекетті лтты экономикасына инвестицияларды тартуа баытталан.

Шетелдік инвестицияларды кп жаты реттеу екінші дниежзілік соыстан кейін басталды. 1929 жылы Париж аласында лттар Лигасыны бастамасымен халыаралы кп жаты конвенцияны жасау масатымен рылды. Жоба ережесі бойынша шетелдіктерге лттытан крі олайлы жадай жасалу керек еді. 1965 жылы «Мемлекеттік жне шетелдік тлалар арасындаы инвестициялы дауларды реттеу тртібі туралы» Вашингтон Конвенциясы абылданды. Вашингтон Конвенциясы 1966 жылы 14 азанда кшіне енді, оан 149 мемлекет ол ойды. (оны ішінде азастан Республикасында 2000 жылы 21 азанда кшіне енді). ол ойан 149 мемлекетті 134-і осы келісімді олданды, 15 мемлекет ол ойанымен келісімді олданбады.( салыстыру шін келесі сандарды келтіруге болады: 1996 жылы Вашингтон Конвенциясына 139 мемлекет ол ойды, оны ішінде 120 мемлекет бл келісімді олданды. Конвенция дауларды лтты сота шешуге тыйым салады. Бл жадайда тылан тарап ИКСИД бас хатшысына шешімді жоюа арыздануына болады.

1985 жылы азанда «Инвестцияларды кепілдері жніндегі кп тарапты агенттікті ру туралы» Конвенцияа ол ойылды. Агенттік зады тла болып табылып, келісім-шарт жасауа ылы Агенттікті негізгі міндеті мше елдер, сіресе дамыан елдер арасындаы инвестициялар леуетін ынталандыру. Осы масата жету шін инвестицяа атысты коммерциялы емес ммкіндіктерден сатандыру кепілдігін береді.

Кп тарапты келісімдер арасында 1994 жылы Лиссабонда ол ойылан энергетикалы xартияа келісім ерекше орын алады. Энергетикалы ауымдасты рылумен атар келісімге атысушы ел халыаралы йым атарыны мшесіне айналады. Отанды дебиетте энергетикалы xартияа келісімге ол ою Р мддесімен толы келісіледі. Келісім инвесторларды ын орауа баытталан, азастан абылдайтын мемлекет ретінде з ыны блігімен сот иммунитетінен бас тартуа, мемлекеттік шенеуніктерді тиісе беруінен орау жолымен шетелдік инвесторлар келісімін кшейту.

1995 жылы экономикалы ыпалдасты йымы аясында инвестициялар бойынша кп тарапты келісім ру блогінде келісімдер басталды. (1961 жылы рылан бл йым дамыан елдерді мдделерін кздеп, екі траты комитет рды «халыаралы транслтты корпорациялар бойынша комитет жне капитал озалысы жніндегі комитет). 1995 жылы ыркйектен 1997 жылды басына дейін келісім техникалы сипатта болды, 1997 жылдан осы келісім кіметтік емес йымдарды назарында болды.

Инвестициялар жніндегі кп тарапты келісімді дайындаандар жніндегі кп тарапты инвестициялы атынастарды реттеу механизмін жасаанда инвестициялы режимдерді либерализациялы дауларды шешу мен оларды инвестицияларыны ауіпсіздігін амтамасыз ету ережелеріне негізделген. Осы жобада 1) келісім ережелері барлы инвесторлара атысты олданылуы ммкін.; 2) «инвестициялар» ымы жеке меншікті амтиды. Осыан байланысты Д.К. Лабин инвестициялар бойынша келісім-экономикалы ріптестік жніндегі йыма атысушы мемлекеттер мен Еуропалы Ода мемлекеттеріне, сондай-а аталан халыаралы йымдара мше емес мемлекеттерді кп тарапты келісім жасай алатынын атап крсеткен. Негізгі ережелерді келісім процессіне арамай, кп тарапты келісім халыаралы инвестициялы атынастарды реттеу ісіне лкен адам болып табылады.

Осылайша, шетелдік инвестицияларды халыаралы ыты реттеу ш дегейде жзеге асыралады, атап айтса: екі жаты, айматы жне кп тарапты реттеу. Отанды за дебиетінде шетел инвестицияларын реттеу толы зерттелген.

Шетелдік инвестицияларды лтты-ыты реттеу инвестициялы атынастарды дамуындаы ролі лкен. Нарыты экономикасы дамыан елдерде (АШ, Германия, Англия, Франция) шетелдік инвестицияларды лтты—ыты реттейтін арнайы задары жо, шетелдік инвесторлара лтты инвесторларды ызметіне олданылатын нормалар мен ережелер шетелдік инвесторлара да олданылады. лкен салалы экономикасы бар елдерде (Африка, Латын Америкасы,Азия елдері) шетелдік инвестициялар туралы арнайы задар бар (шетелдік инвестициялар туралы Кодекстер немесе шетелдік инвестициялар туралы задар). Жалпы, халыаралы тжірибе шетелдік инвестициялар саласында арнайы задарды абылдануы шетелдік инвестицияларды ел экономикасына тартуа олайлы жадай жасады. Шетелде Канадада инвестициялар туралы замен згертілді. р трлі елдерді шетелдік инвестициялар туралы лтты заны дамуында жалпы тенденцияны анытауа болады, инвестициялы саясатты нтижесінде шетелдік жне лтты инвестицияларды ыты режимдері арасындаы ерекшеліктерді жою процессі басталады.

азастан Республикасыны «Инвестициялар туралы» Заын жзеге асыру масатында азастан Республикасыны кіметі 2003 жылы 8 мамырдаы аулысын абылдады. Осы аулыа сйкес инвестициялы префернцияларды арайтын инвестицияларды жргізуге модельдік келісім-шарт, экономикалы ызмет трлеріні классификаторы дегейінде ызметті басымды трлеріні тізімі, инвестициялы салыты преференцияларды іс-имыл мерзімі мен инвестицияларды мемлекеттік олдау саласында укілетті органны мемлекеттік органдарды ызметкерлеріні кеесшілері мен эксперттерді жмылдыру Ережесі бекітілді.

азастан экономикасы саласында білікті жмысшыларды тапшылыынан инвесторды шетелдік мамандарды жмылдыруы тжірибесі алыптасты. Сондытан, шетелдік мамандарды отанды мамандара, оларды біліктілігін арттыру жолымен ауыстыруа баытталан процессті алыптастыру туралы шешім абылданды. Бір жаынан, Задаы бл згерту жоары классты отанды мамандарды ктере алады. Сонымен атар, мамандандырылан шетелдік жмысшыларды азастанды ебек рыногынан толы ыыстыруа ммкіндік жасайды. Бл шетелдік мамандарды ана емес, сондай-а елімізде жмыс істейті транслтты компанияларды шыаруа алып келеді, з кезегінде тікелей шетелдік инвестицияларды аылуын едуір азайтады. азастанны инвестициялы занамасы соы жылдары ерекше згеріске шыраанынан инвесторлар з ын орай алмайды деп айтуа болмайды.

Кп жадайда азастанны лтты занамасында жеткіліксіз мазмндалан ыты талаптарды сотыуын шешу шін халыаралы келісімдер шетелдік инвесторларды ын орауа олданылады.

Халыаралы арбитража шаымдану ммкіндігін азастан Республикасыны атысуымен жасалан кптеген халыаралы келісімдер арайды. Мысалы, азастан Республикасыны кіметі мен Финляндия Республикасы кіметі арасындаы 2007 жылы 9 атардаы инвестицияларды зара орау туралы Келісімні 9 бабы, дау орын алан кезенен 3 ай ішінде шешілмеген жадайда, дау инвесторды алауынша жазбаша лгіде:

- инвестициялар жзеге асырылан ауматаы тарапты зырлы сотына, немесе

- 1965 жылы 18 наурызда Вашингтон аласында ол ою шін ашылан зге мемлекеттерді зады жне жеке тлалары мен мемлекет арасындаы инвестициялы дауларды реттеу туралы Конвенцияа сйкес бекітілген, инвестициялы дауларды реттеу жніндегі Халыаралы орталы арбитражына, немесе

- тараптарды біреуі ана жоарыда крсетілген Конвенцияа атысушы болып табылса, Орталыты осымша ережелеріне сйкес арбитража; немесе

- Біріккен лттар йымыны халыаралы сауда ы бойынша Комиссиясыны арбитражды ережелеріне сйкес рылатын, кез келген «ad hoc» арбитражды сотына;

- Брын келісілген кез келген «ad hoc» арбитражды сотына арауа жолданады.

азастан Энергетикалы Хартияа келісімге ол ойды. Осы келісімге сйкес келісімге атысушы рбір мемлекет халыаралы арбитражды органдара инвестициялы дауларды ткізуге келісім береді. Бгінгі тада азастан арбитражды соттарды шешімдерін зара орындау тртібі туралы бірнеше келісімдер атарына ол ойды: 1992 жылы 20 наурызда Киевте ТМД елдері арасында жасалан шаруашылы ызметтер жргізумен байланысты дауларды шешу тртібі туралы келісім, 1992 жылы 2 шілдеде азастан Республикасыны Жоары Кеесіні аулысымен бекітілген; 1998 жылы 6 наурызда Мскеуде жасалан ТМД елдері аумаында арбитражды шаруашылы жне экономикалы соттарды зара орындау тртібі туралы Келісім, азастан Республикасында 1999 жылы 30 желтосандаы за негізінде бекітілген.

Шетелдік арбитражды соттарды шешімдерін орындау мселелері 1959 жылы 7 маусымда кшіне енген, 1958 жылы 10 маусымдаы арбитражды шетелдік шешімдерді орындау туралы Нью-Йорк Конвенциясымен реттеледі. азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы 4 азандаы Жарлыымен азастан Республикасы осы Конвенцияа осылады. азастан Республикасыны 2004 жылы 28 желтосандаы «Халыаралы коммерциялы арбитраж туралы» Заы, «шетелдік мемлекетте шыарылан арбитражды шешім зырлы сотпен танылады жне зара бастамаларда атарушы ндіріс органдарымен орындалады» деген ережені амтиды.

 

Бгінгі тада азастан Республикасы кптеген елдермен екі жаты келісімдер жасады. Инвестицияларды орау туралы бл келісімдерде келісім жасаушы тараптар мемлекет инвесторларына екі тртіп: олайлы немесе лтты тртіпті сынады. Соы жылдары инвестицияларды орау саласында мемлекетаралы жне кіметаралы келісімдер «Еуропалы экономикалы ауыдасты елдері мшелерін зара орау, Швеция Корольдігі кіметі мен азастан Республикасы кіметі арасындаы инвестицияларды зара орау Келісімі; азастан Республикасы мен Нидерланд Корольдігі арасында инвестицияларды зара орау Келісімі атары» бекітіліп, ол ойылды.

азастанда мемлекет пен шетелдік компаниялар арасында зара атынастар тараптарымен атар, шетелдік компанияларды кпшілігі азастанды ебек задылыын бзып, жергілікті жмысшыларды ын шектейді.

азастан Республикасында 13 жыл аымында шетелдік инвестициялар туралы арнайы занама болды. Бл салада бірінші за актісі аза КСР 1990 жылы 7 желтосандаы «аза КСР шетелдік инвестициялар туралы» За болды. Кейін 1994 жылы 27 желтосанда Р «Шетелдік инвестициялар туралы» Заны абылдануына байланысты алдыы акт згертілді. 2003 жылы 8 атардаы инвестициялар туралы»Заны абылдануымен 1994 жылы Р «Шетелдік инвестициялар туралы» за кшін жойды. Алашы шетелдік инвестициялар туралы зада шетелдік инвестициялара олайлы жне лтты режим беру бекітілді.

Осымен атар, за тртібімен шектеулер ою ммкіндігі белгіленді. Біріншіден, шетелдік инвестициялар кез келген объектіге енгізіле алатын болды. Екіншіден, занамамамен бекітілген аумаа шетелдік инвесторлар немесе шетелдіктерді атысуымен ксіпорындарды ызметі шектелінді.

лтты ауіпсіздік туралы занамамен Р лтты мдделерін орау масатында, оны ішінде нерксіптік леуетті сатау мен ныайту шін мемлекет шетелдік инвесторларді кепілдерін сатаумен жне азастан экономикасыны объектілеріні жадайы мен олданылуына баылау жргізеді. Р стратегиялы ресурстарыны олданылуы бойынша келісім-шарт жасауда міндетті лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету бойынша талап ойылды. Осы актіде халыаралы келісім-шарттарды жасауа жол берілмейді.

Шетелдік инвесторлара бекітілген шектеулер лемдік тжірибеде ке тжірибеленуде.

Р тікелей инвестицияларды олдау туралы заны абылдану стінен басталан инвестициялы саясат шарттарында шетелдік инвесторлара оларды ызметін жргізу шін осымша кепілдер беру ажеттігі пайда болды. Нтижесінде рылан Р Президентіні жанындаы шетелдік инвесторлар Кеесіні кеестік-консультативтік органа айналды. Кеесті Р Президенті басарады жне Кеесті кн тртібін бекітіп, отырыстарын басарады. Кеес рамына Р Премьер-министр, Р лтты банкіні траасы, Р сырты істер минситрлігі, инвестициялар жніндегі Комитет траасы жне шетелдік инвесторларды арыздарын арау бойынша ведомствоаралы комиссияны траасы. Халыаралы аржылы йымдар, шетелдік компанияларды Кеес рамына бірінші басшылар немесе оларды орынбасарлары енеді.

Р Президенті бекіткен Кеес рамына халыаралы йымдар, мен шетелдік компаниялар атынан Еуропалы айта ру жне даму банкіні Президенті, «Бейкер энд Мак Кензи» атарушы комитетіні траасы, «Бритиш Газ Интернешнл» атарушы директоры, «Шеврон Оверсиз Петролиум Инк» компаниясыны президенті, «Мицубиси Корпорейшн» корпорациясыны директоры, Орталы Азия жне зге елдердегі «Самсунг» корпорациясыны президенті.

Шетелдік инвесторларды арызын уаытылы арауды амтамасыз ету масатында шетелдік инвесторларды арызын арайтын ведомствоаралы комиссия рылды. Комиссия Р кіметі жанындаы консультативтік-кеес органы болып табылады. Комиссияны негізгі масаты бізді елде инвестициялы ахуалды жетілдіру іс-шараларын жргізеді.

Жаа зада халыаралы келісім-шарт ережесі олданылады. Халыаралы келісімдермен инвестицияларды жргізу шін ерекше шарттар аныталан.

Отанды дебиетте шетелдік инвестицияларды басару жніндегі арнайы мемлекеттік органны ажеттілігі туралы мселе ктерілген. Шетелдік тжірибені талдау негізінде (Финляндия,Канада, Португалия, Мексика, Ресей, Грузия жне баса) К.С.Муленов азастанда шетелдік капитал, шетелдік инвестициялар ызмет аясын жргізгенде инвестициялар жніндегі Комитет укілеттігін асырады. Мндай орган бізге ажет боландытан таяу 10-15 жылда оны тарату жнінде мселе болмауы керек.

1996 жылы 6 желтосандаы «Каст труба консорциум –р» ЖА ру туралы» аулысымен, Ресей Федерациясы, азастан Республикасы, Слтанат Оман кілеттері арасындаы акционерлерді келісімдері, «Оман Ойл Компани Лимитед», «Шеврон Оверсиз Петролиум Инк», «Лукойл мнай компаниясы» АА, «Аджип Сп А», «Бритни Газ эксторейшн энд Продакшн» компанияларымен, «Мнайгаз» мемлекеттік холдингтік компаниямен, «Орикс лимитед» келісімдері малданан.

Шетелдік инвестицияларды абылдайтын мемлекет тжірибесінде Бенилюкс елдерінде (Бельгия, Нидерланд, Люксембург) А.В. Крин шетелдік инвестициялар салы жне аржы жеілдіктері мен преференциялармен дстрлі абылданатынын атап крсеткен.

Инвестициялы атынастарды реттеуде шетелдік инвесторларды атысуымен кедендік реттеуді ролі ерекше. Осы салада тауарды ткізуді ерекшілігін амтамасыз ету масатында рылан жетістіктерге кедендік одаты енгізуге болады. Кедендік Ода еркін сауда аймаына араанда бірлесуді жоары дегейін крсетеді.

 

Шетелдік инвестицияларды ыты реттеу халыаралыпен атар ішкі ыты дегейде де жреді жне айматыпен атар мбебап унификация арылы жзеге асырылады.

Кбінесе реттеу капитал салымдарды орау немесе осалы салытардан босату туралы екі жаты келімдерді бекіту жолымен жргізіледі. Екі жаты келісімдерді кеінен таратылуы себебі, екі елге инвесторларды шеберін анытау, шетелдік жеке жне зады тлаларды шаруашылы ызметке кіруіне жол беру, шетелдік инвесторлар шін белгілі режим белгілеу сияты сратарды бірыай реттеуді амтамасыз ету мбебап унификациялаудан араанда жеілірек болар еді.

Шетелдік инвесторларды орау бойынша Халыаралы айта ру жне Даму Банкі шеберінде жасалан жне абылданан екі мбебап халыаралы конвенциялар ерекше маыза ие: 1965 жылы «Мемлекеттер жне шетелдік тлалар арасындаы инвестициялы дауларды шешу тртібі жніндегі» Вашингтон Конвенциясы жне 1985 жылы «Инвестицияларды кепілдігі бойынша Кпжаты Агенттік ру жніндегі» Сеул Конвенциясы. Вашингтон Конвенциясы шетелдік инвесторлар - жеке жне зады тлаларды - реципиент-мемлекетті иммунитетінен орау масатында рылан. Мндай орау инвестициялы дауларды лтты соттарды юрисдикциясынан шыарып, оларды арнайы рылан Инвестициялы дауларды реттеу бойынша халыаралы орталыты арауына ткізуді кздеп, Орталы дауды келістіруші жне арбитражды тртіпте шешеді. Сеул Конвенциясы шетелдік инвесторларды коммерциялы емес туекелдерден орау масатында рылан. Осы Конвенцияны негізінде инвестициялы туекелдерді сатандырумен айналысатын Инвестициялар кепілдіктер жніндегі кпжаты агенттік рылды. Конвенцияа сйкес инвесторлар оны негізінде сатандыру жадайлары пайда болан стте ашалай компенсациялар тлеу жзеге асырылатын Агенттікпен келісім бекітеді.

ХЖ аспектісінде лтты-ыты реттеу коллизиялы діспен жзеге асырылады. Яни, ы олданушы лтты ыты материалды нормаларын олданбас брын алдымен олданылатын ы жніндегі мселені алдын ала шешіп алады. р мемлекетті занамасында инвесторларды шеберін анытау, шетелдік инвестициялар ымын квалификациялау, шетелдік инвестицияларды ыты режимін белгілеу шін ыты тадау ережесін кздейтін коллизиялы нормалар бар.

азіргі кезде кптеген елдерді занамаларында “дедушкина (стабилизациялы) оговорка” атты ескертпе рекет етеді. Оан сйкес, занаманы згеру нтижесінде шетелдік инвесторды жадайын нашарлататын ережелер пайда боланда 10 жыл уаыт аралыында, ал укілетті мемлекеттік органдармен бекітілген за мерзімді контрактілер бойынша онымен згеше кзделмесе контрактіні рекет ету мерзімі біткенге дейін инвестицияны жзеге асыру стінде рекет еткен за олданылады. Бл ескертпе мемлекетті ораныс абілеттілігі, лтты ауіпсіздігі, экологиялы, денсаулы сатау саласындаы ауіпсіздікті амтамасыз ету аясындаы занамаларды згеруіне атысты рекет етпейді.

Шетелдік инвесторлар баса мемлекетпен концессилы шарт негізінде ынтыматаса алады, оан сйкес концессионерге андай да бір жеілдіктер мен артышылытар беру кзделеді.

азастан Республикасыны аумаында шетелдік инвесторларды практикалы ызмет ету процесінде р трлі аржылы-шаруашылы, ыты даулар мен конфликтілер туындауы ммкін. Республиканы занамасына сйкес шетелдік инвесторлар мен оларды ызметімен байланысты пайда болан барлы келіспеушіліктер мен даулар келіссздер негізінде немесе алдын ала белгіленген инвестициялы дауларды шешу процедураларына сйкес аралуы тиіс.

 

азастан Республикасыны Азаматты Кодексіны 259-бабына сйкес, меншік иесі зіні затына деген меншік ыыны танылуын оны айда орналасанына (азастанны немесе кез келген елді аумаында) арамастан талап етуге ылы.

азастанды занамасында жоарыда аталып ткен баса елдерді занамаларына тн затты ытарды пайда болуы мен тотатылуына атысты ережелер сас болып келеді. Яни, млікке затты ытарды пайда болуы мен тотатылуы затты ыты пайда болуы не тотатылуы шін негіз болан іс-рекет немесе зге де мн-жайлар орын алан кезде сол млік орналасан елді ыы бойынша аныталады. Ал ммілені нысанасы болып табылатын млікке затты ытарды пайда болуы мен тотатылуы lex loci contractus байламына сйкес шешіледі.

Затты адал иеленушісіні мдделерін осы затты меншік иесі болып табылатын тланы виндикациялы талап-арызынан орау кезінде затты орналасан жер заы приоритетті болып табылады. Алайда кейде талап-арыз берілген елді ыын олдану ммкіндігі жоа шыарылмайды.

азастанды занамадаы коллизиялы ережелерге сйкес, млікті озалмайтын немесе озалатын заттара жататындыы, зге де ыты саралануы осы млік орналасан елді ыы бойынша аныталады. Мемлекеттік тіркелуге тиісті клік ралдары мен зге де млікке затты ы осы клік ралдары немесе млік мемлекеттік тізілімге енгізілген елді ыы бойынша аныталады.

Жолдаы озалатын млікке меншік ыы немесе зге де затты ытар млік жнелтілген елді ыы бойынша аныталады.

Меншік ыы мен зге де затты ытарды орау шін арыз берушіге олданылатын ыа атысты тадау берілген: млік орналасан елді немесе сот еліні ыы.

 

Пысытау сауалдары:

1. Меншік ыыны пайда болуы мен тотатылуы шін негізгі коллизиялы принциптерді ата.

2. Меншік атынастарына байланысты жалпы андай коллизиялы байламдар олданылады?

3. ыта лттандыру деп не тсініледі жне оан тн белгілері андай?

4. Инвестициялы занамаларды ерекшелігі андай?

 

Тарау