Олданылатын ыты тсінігі.
рбір шетел элементі бар ыты атынасты реттейтін материалды норма бар. Бірауыз сзбен айтанда осы материалды норманы – атынасты реттеуге олданылатын ы деп атайды. олданылатын ы дегеніміз – шетел элементі бар ыты атынастан туындайтын арым-атынастарды реттейтін, тараптарды здері тадаан немесе коллизиялы байламны мнінен туындайтын материалды ыты норма. олданылатын ы тсінігін толы ашу шін, оны алай аныталатындыын жне олдану кеістігін арастырайы. Халыаралы жеке ы туралы дебиеттерді кбінде шетел элементі бар ыты атынастарда рашан екі коллизиялы заны айсысын олдануа жатады деген сра туындайды. Міне, осы сттен бастап халыаралы жеке ыты зіне тн спецификалы дістері мен ралдары іске кіріседі.
олданылатын ыты анытауды дние жзілік тжірибеде алыптасан екі дісі бар: субъективті жне объективті дістер.
Субъективті діс дегеніміз – сотты наты іс бойынша тараптарды мддесін ескере жне шарт тараптарыны еріктерін баалай отырып олданылатын ыты анытауын айтамыз. Ал объективті діс дегеніміз – сотты олданылатын ыты анытау барысында шарт тараптарыны мдделері мен еріктерін ескермей, баса мдделерін ескеруін айтамыз. Енді р діс бойынша олданылуа жататын ыты анытау жолдарын арастырайы.
Субъективті діс бойынша тараптарды мдделері мен еріктері алышарт негізіне алынады. Олай болса, бірінші мселе тараптар олданылатын ыты мміле жасау барысында тадап кетті ме, осыны арастыру керек. Яни тараптарды олдануа тиісті ыты тадауы Шарль Дюмуленмен аланан, азіргі тада халыаралы жеке ыты негізгі аидаларыны бірі «тараптарды еріктеріні автономиясы» аидасыны негізінде жзеге асырылады.
Аталан діс аылшын сот тжірибесінде зіні олданысын таба отырып, дамытылды. «Аылшын доктринасы сот шешімдерінде тараптарды еріктеріні автономиясына біржаты кзарасын крсетті. 1796 жылдан бастап, мміле жасау кезінде тараптар тікелей ммілені реттелетін ыын тадай алатын еді. Бл жнінде олар здеріні жалпы ниеттерін мміле наты бір мемлекетті ыымен реттелуін жай ана крсетіп кете алатын».
Субъективті діс тараптарды мддесін лтты занама нормалары мен баса да алышарттардан жоары ояды. Егер тараптарды еріктеріні автономиясын теориялы тану мбебап сипатта болса, онда оны тжірибеде жзеге асыру біратар сратар мен осымша иындытар тудырады. Соны ішінде тараптарды еріктеріні рекет ету шекарасын анытау халыаралы жеке ы доктринасы мен тжірибесінде дау тудырады. йткені, келісуші тараптарды еркіндігі ммілеге тн ыа атысты абсолютті шексіз болады ма деген сра туындайды.
Басым елдерді лтты ыында шетел ыты тртіпті олдануды шектеушісі бар, яни, жария тртіп деп аталатын отанды коллизиялы норма іске кіріседі. «Шетел заыны нормасы олданылмайды, егер оны олданылуы австрия ыты тртібіні негізгі бастамаларына сйкес келмейтін жадайлара келіп соса. Бл жадайда, ажеттілік туындаса, австриялы ыыны сйкес нормасы олданылады».
Осы нормаа араса, тараптарды еріктеріні шекарасы жария тртіп шекарасы басталан жерде аяталады. Айтыланны негізінде тараптарды еріктеріні шекарасы жария тртіппен шектелетінін байады. Соы жылдары Европада осы ерікті шектейтін баса тенденцияны байауа болады. Осы шектеуді негізгі масаты мемлекетті баралы мддесі мен шартты лсіз тарабыны мддесін орау болып табылады. сіресе, тараптарды еріктеріні автономиясы аидасы ттынушылы шарттар мен ебек контрактілері аясында олданылмайды.
орыта айтса, субъективті діс бойынша олданылатын ыты анытау аламыз, егер ол туралы ммледе тараптарды еріктері крсетілген болса. Біра, тараптар олданылатын ыты крсетпеуі де ммкін. Бл жадайда сот олданылатын ыты анытау шін объективті дісті олданады.
Объективті діс континентальды жне жалпы ы елдеріне тн модификацияа ие. Англо-саксонды жйе елдерінде егер тараптар ыты тадамаан болса, онда сот «proper law of the contract» анытау шін локализациялау дісін олданады. Континентальды жйе елдерінде ммілеге олданылатын ыты осы немесе баса формальды критерий негізінде занамада бекітілген коллизиялы байламдар жйесін пайдалана отырып анытайды.
«Алашы кездері соттар тараптарды аны нысанда крсетпеген еріктерін анытауа тырысан. Айта кетсек, осындай ерікті діс негізінде абылданан шешімдер жеткілікті дрежеде исынды еді. алай боланымен де бл діс дамыды. азіргі тада оны объективті локализациялау дісі толытырады: сот байлам белгілерінен шартта немесе онымен байланысты жатта тікелей крсетілмеген жадайда, тараптар здері тадауы ммкін болатын ыты емес, наты мселені тиімді трде шешетін ыты бліп шыарады».
Осы дістерді пайдалана отырып олданылатын ыты анытау коллизиялы мселені шешілгендігін білдіреді. Яни, олданылатын ыты анытау халыаралы жеке ыта алыптасан топтастыруды бірінші сатысыны аяталып, екінші сатысыны басталандыын крсетеді. Бл сатыда аныталан жне пайдаланылатын ыты талылану нтижесіне шыарылатын сотты шешімі туелді болады, Халыаралы жеке ы доктринасында: сот еліні ыы (lege fori) жне олданылатын ы елі (lege causae) деп аталатын талылауды негізгі тсілдерін бліп шыарады.
Бірінші жадайда (lege fori) судья сот еліні ыы бойынша топтастыруды жзеге асырады. «Аылшын-американ доктринасы мен тжірибесіне сйкес сот тек зіні ыын олданады, біра сот шетел ыыны негізінде пайда болан субъективті ытарды тануы ммкін. Яни, шетел ыы іс бойынша длелдеме болып табылатын фактілі жадайлармен фактілі мн-жай ретінде арастырылады. Сонымен оса, егер мдделі тламен, ммлемен байланысы бар шетел ыы туралы мселе ктерілмесе, сот аылшын заын олданады жне шетел ыыны мазмнын анытау шет ыына сілтеме жасаан тлаа жктеледі».
Г.К. Дмитриеваны берген тсініктемесіне араса, онда lege fori тек жалпы ы жйелі елдерге тн жне олданылатын ы ретінде сот еліні заы, ал іске атысы бар шетел заы факт ретінде арастырлады да, оны мазмнын тсіндіру мдделі тлаа жктеледі.
Біра, В.В. Гавриловты айтуы бойынша, сот еліні заы талылану кезінде «сот баса елді заын олдану барысында немесе тжірибеде алыптасан наты жадайды талылау кезінде басшылыа сот елінде алыптасандай істі шынайы мн-жайларын баалайды».
Жоарыда айтылан алымдарды ойларынан сот еліні заы бойынша олданылатын ыты мазмнын анытау кезінде сот шетел ыын міндетті ы ретінде емес, іс бойынша факт ретінде арастыратынын байады. лемні кптеген елдері бндай аида бірінші топтастыру барысында керек деп арастырады.
азіргі уаытта негізгі аида ретінде Бустаманте кодексіні 6 бабында «Осы Кодекспен крсетілгеннен баса барлы жадайда, рбір келісуші мемлекет здеріні топтастыруларын ыты институттар мен атынастара олданады» деп крсетілген.
Енді олданылатын ыты мазмнын анытауа кмектесетін lege causae тсілін арастырайы.
Бл тсіл континентальды жйе елдерінде олданылады. олданылатын ыты анытааннан кейін бл тсіл бойынша, олданылатын ы мазмны з елінде алай олданылса дл сол ереже бойынша сот елінде олданылуын арастырады.
«Сот шетел заына талылау жасау барысында, кеес ыты нормаларына талылау жасаандай емес, сол елді тікелей немесе жанама айнар кзі болып табылатын сот тжірибесін басшылыа ала отырып талылау керек».
Осыдан шыаратынымыз, олданылатын ыты мазмнын анытау барысында сот ыты тек тікелей мазмны бойынша ана емес, сол елде алыптасан міндетті дстрлі талаптар мен сот тжірибелерін ескере отырып олдануы керек. Жалпы ы жйесін олданатын елдерге араанда, континентальды жйе елдерінде ы мазмнын анытау тараптара емес сота, ex officio, «ызмет парызы» бойынша замен жктелген.
Шетел заыны мазмнын анытауды сота жктелгендігі Венгрия, Австрия, Турция жне таы да баса елдерді занамаларында орын алан.
«Егер анытаушы ретінде шетел заы болса, онда ол ex officio негізінде зіні юрсдикциясы бойынша аныталады».
Шетел ыыны мазмнын анытау шін сот з еліні ділет органдары, тиісті шетелді дипломатиялы кілдіктері арылы немесе шетелге тікелей сраныс береді. Бл сраныс кп жадайда сол елде танымал, тжірибелі екі загерді тсініктемесімен бекітілуін ажет етеді. Ал кейбір елдерде (ислам елдерінде) арнайы кілетті сарапшы органдарды орытындысыда арастырылады. Сондай-а сот тарпатара олданылатын ыты мазмнын длелдейтін жатар іздестіріп келуіне тапсырма беруі ммкін.
Франция еліні сотында шетел ыыны нормасын тсіндіру тараптара жктелген, біра соттар з бастамасымен ыын олданады, егер оларды нормаларыны тсінігі олара белгілі болса.
Шетел ыы олданылатын ы ретінде аныталан, ал мазмны натыланан со, шетел нрмасын тек туындаан мселені шешу шін олдану ана алды. Алайда, тжірибеде жне доктринада шетел ыын олдану барысында да біратар ауыртпалытар туындайтынын білеміз. Сондытан олданылуа тиісті ыты соы сатысы олдану сатысын арастырайы.
Шетел заын олдану кезінде ол з елінде андай мазмнда жне алай олданылатындыын ескеру ажет. Сонымен оса сот еліні заы алай олданылатынына арамастан, сот жоарыда аталан мн-жайды еске алуы ажет.
Негізінен шетел заын олдану кезінде мынадай: кері сілтеме, интертемпоральды коллизиялар, жария тртіп ескертпесі жне ескертпе автономиясы сияты мселелер туындайды.
Жоарыда аталан мселелерді жеке-жеке арастырайы.
Кері сілтеме дегеніміз – олданылатын ыты коллизиялы нормасы сот еліні заына сілтеме жасауын айтамыз. Осы коллизиялы нормаларды бір-біріне шексіз сілтеуін халыаралы жеке ыта «пинг-понг» деп атайды. Кейбір жадайда коллизиялы норма шінші елді де заына сілтеме жасайды.
Біріншіден, мына мселені шешіп алу ажет, олданылатын ыты анытаанда тек оны материалды норма ретінде анытаймыз ба, лде коллизиялы нормамен бірге арастырамыз ба?
Австриялы ыты тртібіне жасалан сілтеме, оны коллизиялы нормасына да сілтеме жасаландыын білдіреді.
Егер Австрияны халыаралы жеке ы туралы заына араса, онда австриялы ыына жасалан сілтеме, сол елді коллизиялы нормасына да сілтеме жасалан деп есептеледі.
«Кез келген мемлекетті ыына немесе ыты жйесіне жасалан сілтеме, сол мемлекетті коллизиялы нормасына емес, тек материалды нормасына сілтеме жасалан деп есептелуі керек».
олданылатын ыа сілтеме жасау В.Г. Гавриловты ойынша тек материалды нормаа сілтеме жасалды деп арастырылуы ажет. йткені, коллизиялы нормаа да сілтеме жасалан деп есептелсе, онда олдануа тиісті ыты анытау рлісі за болып, рі мселені шешілу жолында ауыртпалытар тудырар еді.
Осы мселені кейбір мемлекеттерде шетел ыы кері сілтеме жасаан кезде, з еліні коллизиялы нормасын ескермей материалды нормасын олдану жнінде шешім шыарады. Ал, біратар мемлекеттерде бл мселені туындауына жол бермеу шін алдын ала лтты занамасына «ішкі занамаа жасалан сілтеме, тек материалды нормаа сілтеме жасалынан деп есептеледі» осындай сипаттаы норманы енгізеді.
йткенмен де, бл мселені шешу р мемлекетті зінде алыптасан сот тжірибесі мен занамасында тікелей крсетілуіне байланысты шешілуі керек.
Енді келесі мселе, ол интертемпоралды коллизия мселесі. Интертемпоралды коллизия маынасы бір мемлекетте, р уаытта жеке ыты атынастарды реттейтін задарды абылдануын білдіреді. Ол дегеніміз, олданылатын ыты анытау кезінде туындаан ыты атынасты реттейтін за, мысала, азаматты кодекс болса, ал сотпен олдануа тиісті ыты олдану кезінде брыны азаматты кодексті орнына жаасы абылданса, онда сол кодекстерді айсысын олданамыз деген мселені туындауын айтамыз.
«Шетел ыына сілтеме жасаан коллизиялы норма, р уаытта абылданан олданылатын ыты айсысын олдану керектігін шеше алатын ыты жйесіне» толыымен сілтеме жасайды.
Дмитриеваны пікіріне араса, наты мселені шешуге баытталан олданылатын ы жеке бір за ретінде емес, оны олдану кезінде туындаан мселелерді шеше алатын ішкі ыты нормаларды жиынтыы ретінде арастырады.
Шетел ыын олдану барысында жария тртіп ескертпесе де лкен рл атарады. Шетел ыы олданылмауы ммкін егер оны олданылуы аталан мемлекетті ыты тртібіне айшы келсе. Баралы тртіп ескертпесі Бустаманте кодексінде елеулі орын алады. «Осы Кодекс ережесі негізінде берілген ы келісуші мемлекеттер арасында оны олданылуыны нтижесі халыаралы баралы тртіп нормасына айшы жадайдан баса барлы кезде экстерриториалды рекетке ие».
Осы норма мнінен жария тртіп шекарасы алай аныталады деген сра туындайды. Бл жнінде кптеген алымдар з кзарастарын айтан.
«Егер а жне ара нсілдерді арасында неке июа тыйым салатын мемлекетті азаматтары арасындаы некені жарамдылыы туралы мселе туындаса, онда бндай шектеу Кеес одаында танылмайды. Біра, кпнекелікті танитын ы, кеес рылысыны, отбасылы атынастар негіздеріне айшы болады, ал олардан туындаан кпнекелі отбасы мшелеріні алиментке деген талабына арсылы білдіруге болмайды».
Осылардан шыаратынымыз, рбір атынасты шешу шін оны толы зерттеп, жария тртіп ескертпесіне айшы ма лде айшы емес пе соны анытау керек. Кбінесе, шетел ыыны олданылуы тікелей сот еліні немесе шешім орындалатын елді конституциялы рылымы мен егемендігіне серін тигізсе ана баралы тртіп ескертпесін олданады.
Аталан мселелерді соысы, ол ескертпе автономиясы мселесі. Шетел заымен наты бір атынасты шешу кезінде мміле тараптарыны біреуі мміле жарамсыздыын даулай бастайды. Осы мміле жарамсыздыы ай елді ыымен реттеледі деген сра туындайды. Бл мселе алаш кездері ртрлі шешілген, біра уаыт те келе сот тжірибесі мынадай тотама келді. Егер мміледе олданылатын ы блімі арастырылан болса жне ол блімде олдануа тиісті ы крсетілсе, онда бл мселе олданылатын ы нормаларымен шешіледі. Ммілені жарамсызды мселесі оны олданылатын ы бліміні жарамсыздыына келіп сотырмайды, йткені аталан блім тараптарды ерекше еркін ажет етеді жне ол автономды болып табылады.
Жоарыда баяндаландарды негізінде мынадай тжырым жасауа болады, ммілеге атысты олданылатын ыты табу ш сатыдан трады:
1) Ммілеге атысты олданылатын ыты субъективті дістерді пайдалана отырып анытау керек;
2) Аныталан ыты сот елі мен олданылатын ы елі тсілдері негізінде мазмнын бекіту ажет;
3) Е соында, олданылатын ыты олдану кезіндегі туындайтын мселелерді шешіп алу керек.
Тараптарды еркі
Шетел элементімен шиеленіскен азаматты-ыты шарт тараптарына (соны ішінде халыаралы коммерциялы шарт тараптарына) р трлі мемлекеттерді материалды ыын тадау. Тараптар кез-келген мемлекетті ыын здеріні шартты міндеттемелеріне олданылуы туралы келісе алады.
Тараптарды тадау ыы жалпы танылан «тараптарды еркі» туралы аиданы крінісі болып табылады, ол тараптара шартты мазмнын, оны шарттарын, бекітуге ммкіндік береді, рине ы белгілеген шектерде. Бл шетел элементімен шиеленіскен шарта олданылатын ыты тадауа таралады. Соы нсада «тараптарды еркі» тіркеу формуласы (коллизиялы аида) ретінде болады, ол шартты міндеттемелерде басты станымдарды алады. «Тараптарды еркі» коллизиялы тіркеу формуласы ретінде – lex voluntatis зіні дамуын кптеген мемлекеттерді занамасында тапты (Швейцария, Тркия, Польша, Германия, Венесуэлла, Венгрия, Австрия мемлекеттеріні халыаралы ы туралы задары, 1999 жылы ытайды шарттар туралы заы, 1995 жылы Вьетнамны Азаматты кодексі жне басалары).
Мысалы, 1998 жылы халыаралы ы туралы Венэсуэлла заыны 29-бабына сйкес « шартты міндеттемелер тараптармен кзделген ыпен реттеледі» немесе 1987жылы халыаралы ы туралы Швейцария заыны 116-бабына сйкес «шарт тараптар тадаан ыа баынады». Осыдан келесі туындайды, тараптар кез-келген мемлекетті ыын тадай алады, тадалан ы наты шартты міндеттемелерді реттейді. Егер де «тараптарды еркі» атты коллизиялы аида белгілі бір мемлекетті ішкі ыында бекітілмесе, онда ол халыаралы ы деттер нысанында рылан ы нормасы ретінде тжірибеде олданылады.
«Тараптарды еркі» шартты міндеттемелерді реттеуге кілетті ыты тадау дісі ретінде осы сраа атысты барлы халыаралы шарттарда кзделген. Соларды ішінде: 1928 жылы Бустаманте кодексі, «тауарларды халыаралы сатып алу-сатуа олданылатын ы туралы» 1955 жылы Гаага конвенциясы, 1978 жылы «агенттік келісімдерге олданылатын ы туралы» Гаага конвенциясы, 1980 жылы «шартты міндеттемелерге олданылатын ы туралы» Рим конвенциясы, 1986 жылы «халыаралы тауарларды сатып алу-сату шартына олданылатын ы туралы» Гаага конвенциясы, 1994 жылы «халыаралы контрактілерге олданылатын ы туралы» Американаралы конвенциясы жне таы басалары.
Тжірибеде жиі пайда болатын тараптарды еркін білдіру нысаны туралы сраты соларды атарына жатызуа болады. Тараптар шартты зінде немесе баса (жеке) жатта здеріні міндеттемелерін белгілі бір мемлекетті ыына баындыра алады. Бл жадайда тікелей білдірілген тараптарды еркі туралы сз болады – expresiss Verbis.
Біра ыты тадау, тараптарды міндеті болып табылмайды жне олар тжірибеде бл ыты жиі пайдаланбайды. Бл жадайда кптеген мемлекеттерді задары мен халыаралы шарттар «ндемей білдірілген» тараптар еркін олдану ммкіндігін кздейді, яни тараптар здеріні міндеттемесін андай да бір мемлекетті ыына баындыруды ойлады деген орытынды ммілені мазмнынан туындаса.
Елеулі жне практикалы маызды сратар тараптар еркіні білдіру шегімен байланысты. Бнда бірнеше аспект бар: уаыт шегі, міндеттемені мазмнымен байланысты шектер, кеістік шектері. Кеістік туралы шектер келесіге тіреледі: тараптар олданылатын ы ретінде кез келген мемлекетті ыын тадай алады ма, яни шексіз немесе шарт байланысты мемлекеттер шегінде ана ма. Кптеген мемлекеттерді задары,сонымен атар шартты міндеттемелерді коллизиялы реттеуін унификациялайтын халыаралы шарттар кеістік бойынша тараптарды еркін шектемейді.
Уаыт шектері тараптарды ыты тадау кезеімен байланысты. Тараптар олданылатын ыты кез келген уаытта, шарт жасасу кезінде де, одан кейін де тадай алады. Тараптар шарта олданылатын ыты згерту туралы да кез-келген уадаласа алады.
Тараптар еркіні негізгі шектеулері шартты міндеттемелерді мазмнымен тсіндіріледі. Бл шектеулер міндеттемелік статутты мазмнымен байланысты.
Тараптар еркіні соы шектеуі шетел мемлекетті ыын тадаанда пайда болады. Бл шектеу халыаралы жеке ыты жалпы танылан институты – жария тртіп туралы ескертпемен байланысты. азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 1090-бабы жария тртіп туралы ескертпе деп аталады. Онда:
1. Шетел ыы оны олдану азастан Республикасы ыты тртібіні негіздеріне (азастан Республикасыны жария тртібіне) айшы келерлік жадайларда олданылмайды. Бл жадайларда азастан Республикасыны ыы олданады.
2. Шетел ыын олданудан бас тартуды тиісті шет мемлекетті саяси немесе экономикалы жйесіні азастан Республикасыны саяси немесе экономикалы жйесінен айырмашылыына ана негіздеуге болмайды.
Сонымен атар императивтік нормалар туралы бап бар. Жария тртіп жне императивтік нормаларды олдану туралы баптар тараптар тадаан ыты олданылуын шектейді. 1091-бап императивтік нормаларды олдану деп аталады. Онда:
1. Норманы зінде крсетілуі салдарынан немесе азаматты айналыма атысушыларды ытарын жне замен оралатын мдделерін амтамасыз ету шін оларды ерекше маызды болуына байланысты, олданылуа тиісті ыа арамастан, азастан Республикасы задарыны тиісті атынастарды реттейтін императивтік нормаларыны олданылуына бл блім ережелеріні атысы болмайды.
2. Осы блімні ережелеріне сйкес, андай да болсын бір елді ыын олданан кезде сот, егер сол баса елді ыына сйкес мндай нормалар, олданылуа тиісті ыа арамастан, тиісті атынастарды реттеуге тиіс болса, баса ел ытарыны атынасымен тыыз байланысы бар императивтік нормаларын олдана алады. Бл орайда сот мндай нормаларды масаты мен сипатын, сондай-а оларды олдануды салдарын назара алуа тиіс.
Азаматты кодексте тараптарды еркіне атысты арнайы норма (1112-бап) бар. Ол шарт тараптарыны келісімімен ыты тадау деп аталады. Онда:
1. Егер азастан Республикасыны за актілерінде згеше кзделмесе, шарт тараптарды келісімімен тадалан елді ыымен реттеледі.
2. Тараптарды олданылуа тиісті ыты тадау туралы келісімі, айын крсетілуге немесе шартты жне оларды жинатап арайтын істі мн-жайларыны ережелерінен тікелей туындауа тиіс.
3. Шартты тараптары ттас аланда шарт шін де, оны жекелеген бліктері шін де олданылатын ыты тадай алады.
4. Шартты тараптары олданылатын ыты кез келген уаытта, шарт жасасу кезінде де, одан кейін де тадап алуы ммкін. Тараптар шарта олданылатын ыты згерту туралы да кез келген уаытта уадаласа алады.
Бл норма жеке ыты атынастара атысушы тараптарды тадаан ыы олданылады дегенді білдіреді. Осындай ыты тадау дісі тек ана жеке ыты атынастарды бір тобына тн – шартты міндеттемелерге. Бл нормаларды пайда болуына кп болмаса да, азіргі уаытта ол жалпы танылан болып есептеледі. лтты коллизиялы нормалар сияты халыаралы шарттар да шартты міндеттемелер аясында пайда болан мселелерді арастыруда шешуші рлге тараптарды еркі ие деп есептеледі.
Жоарыда келтірілген бапты (1112-бап) мазмнынан тараптарды еркі басымдылыа ие екені крініп тр, одан кейінгі баптарда кзделген ыты тадау дістері тараптарды келісімі болмаан жадайда ана олданады.
Осылайша, шартты бір мемлекетті ыымен байланысы тарапты кез келген, баса мемлекетті ыыны тадау ммкіндігінен айырмайды (шартты сол мемлекетпен ешандай байланысы жо болса да). Біра тадалан ыпен атар шартпен байланысы бар елді императивтік нормалары олданылуы керек.