Азастан Республикасындаы сырты экономикалы ммлілерді жаа трлері.
Сырты экономикалы атынастардаы азастан Республикасыны шаруашылы субъектілерді дамуы, коммерциялы тжірибиедегі сырты экономикалы ммлілерді жаа трлеріні пайда болуына себеп болды. Осындай ммлілелерді трлеріне банктік ызметтегі (аржы лизингі, факторинг, форфейтинг) ммілелер, лицензиялы ызметтегі франшизинг ммілелері, концессионды келісімдер, мнай жне газ индустриясындаы бірлескен ызымет туралы мліметтер жатады. Крсетілген ммілелер трлері дамыан шетел мемлекеттерінде стті олданыса ие жне осы ммілелерді олдануды теоретикалы базасы те жасы делген. азастанны за дебиеттерінде осы ммілені теоретикалы мселелеріне атысты арнайы зерттеулер жргізіліп жатыр. Бізді тжірбиеде осы ммілелерді трін олдану тсілі батыс елдерді тжірбиесінен млдем згеше. Сол себептен осы ммілелерді трін дамыту азіргі тада те ажет. Осы ммілелерді трлері “азастан Республиканы Азаматты Кодексінде”, “ азастан Республиканы Салы Кодексінде” жне “азастан Республиканы банк жне банктік ызмет туралы заында” крініс тапан. Жоарыда крсетілген жаа ммілелерді ішінен лидинг, факторинг жне фарфейтинг ммілелеріне анытама беріп темін.
Лизинг.Халыаралы сауда тжірибесінде рыпты сырты экономикалы ммілелермен оса, соы он жылды ты ішінде лемдік экономиканы дамыанын крсететін сырты экономикалы атынастарда жаа мміле трлері пада бола бастады.
азіргі тада р трлі елдерді ксіпкерлік ызметтегі шаруашылы субъектілерді жзеге асыратын халыаралы аржы лизингі олданылады. аржы лизингі 50 жылдарды басында АШ-та, 60 жылдарда Батыс Еуропада олданылды жне ХХ асырды басындаы 80 жылдан бастап азіргі заман экономикасыны салаларында кеістіктік деуді тарады.
аржы лизингі шарттар тжірибесінде аренда (млікті жалдау) институтыны ерекше трі ретінде алыптасты. Кейбір елдерді занамасында лизинг – аренданы ерекше трі ретінде, з ашасына алан млікті баса тлаа арендаа беру жне осы ызмет трінен (арендалы тлем ретінде) пайда табу масатында жасалан коммерциялы ызметі ретінде арастырылады.
азіргі тада халыаралы аржы лизингіні ыты реттелуі нормалара негізделеді жне оларды екі категорияа блуге болады: 1) Халыаралы шарттарды унификациялау ыыны тртібі негізінде рылан унификациялау нормалары; 2) Халыаралы лизингіне атысушыларды лтты нормалары, сонымен оса коллизиялы нормалар жне лтты занаманы жалпы ережелеріне блінеді.
Осы лизинг операцияларыны халыаралы сауда тжірибесінде дамуы лизинг туралы кптеген елдерді лтты занамасын йлестіруге кеп сотырды. Соны са лдарынан 1988 жыл 28 мамыр кні Оттавада халыаралы аржы лизингі туралы УНИДРУА Конвенциясы абылданды. Оттавада Конвенциясыны 3 б сйкес осы Конвенцияны нормалары лизинг берушімен лизинг алушыны коммерциялы мекемелері р трлі мемлекетте орнатылан лизингке атысушылара атысты олданады.
Оттавада Конвенциясына сйкес аржы лизингі екі шарт трімен жасалады:
1) лизинг алушымен арнайы тадалан лизинг берушімен жіберуші арасындаы сатып алу-сату шарты;
2) лизинг алушы мезгілді тлемдерді орнына жабдытар пайдалану негізінде жасалан лизинг беруші мен лизинг алушы арасындаы лизинг шарты.
Лизинг жала беруден (аренда) айырмашылыы – жала беруде екі тарап атысса: жала беруші жне алушы болса, ал лизингте ш атысушы: лизинг беруші, лизинг алушы жне жабдытаушы болады. Лизинг сзі сйкес “to lease” аылшын етістігінен аударылан “жала беру” дегенді білдіреді. Лизинг – бл лизинг берушіні (жала берушіні ) зіне тиесілі рал-жабдытарды, машиналарды, ЭЕМ, йымдастыру техникаларды,ндіріске, сауда-саттыа жне оймаа арналан ралдарды лизинг алушыа лизингтік тлем тлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануа беруін арастыратын жала беру шарты.
Банктерді лизингтік операциялары несиелік операциялармен сас болып келеді. Алайда, лизингті несиеден бір айырмашылыын келісім шартта крсетілген тлемдер тленіп, мерзімі аяталаннан кейінде лизинг обьектісіні лизинг берушіні меншігінде алай беруінен круге болады. Ал, несиеде банкті меншік обьектісі ретінде арыз алушыны берген кепілдігі алады.
Лизингтік ммілелерд бірнеше трлері бар. Барлы лизингтік операциялар 2 трге блінеді: шыл жне аржылы лизингтер.
1) Шыл лизинг - бл млікті ызмет ету мерзіміне араанда, оны пайдалану мерзіміні ысалыын жне млікті нын толы телуімен сипатталады.
2) аржы лизингі - бл уаытша пайдалануа берген лизинг затыны мерзімі ішінде зіні толы аммортизациялы тлеп шыуымен немесе зін-зі теумен байланысты сипатталады.[1].
аржы лизингі е алаш рет азастан Республикасыны Президентіні зады кші бар “салы жне бюджетке баса да міндетті тлемдер тлеу” туралы Жарлыында крініс тапан жне азастан Республикасыны Азаматты Кодексіні Ерекше бліміні 29 тарауында бекітілген.
азастан Республикасы Президентіні зады кші бар “салы жне бюджетке баса да міндетті тлемдер” туралы Жарлыы азіргі кезде азастан Республикасыны Салы Кодексі деп аталады.
азастан Республикасыны Салы Кодексіні 74 б сай аржы лизингі азастан занамасына сйкес 3 жылдан астам мерзімге жасалан лизинг шарты бойынша млікті беру егер ол мынанадай талаптарды біріне сай келсе:
1) Млікті лизинг алушыны меншігіне беру жне лизинг алушыа млікті тіркелген алу жніндегі ы берілуі лизинг шартына айындалса;
2) аржы лизингіні мерзімі аржы лизингі бойынша млікті пайдалы ызметіні 75 % -нен асса;
3) аржы лизингіні барлы мерзімі шін лизинг тмендегілерді аымдаы ( дисконтталан) ны аржы лизингі бойынша берілетін млік ныны 90 %-нен асса, ол аржы лизингі болып табылады.[2]
Осы лизингтерді отанды жне халыаралы тжірибеде олданылатын мынандай трлері бар:
Ішкі лизинг – бл оны атысушыларыны бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
Халыаралы лизинг – бір тарап немесе барлы тараптарды р елден болып келуін сипаттайды.
Сырты лизинг экспортты жне импортты болып блінеді.экспортты лизингте шетел лизинг алушы болса, импортты лизингте шетел лизинг беруші болып табылады.
Лизинг операцияларыны техникалары 1 жне 2 схемаларында крсетілген.
Кейде лизингтік компанияны лизинг операцияларын жзеге асыру шін аражаты жетпей алатын жадайда болуы ммкін, онда ол ссуда алады.
1. 
Мндай операцияны осымша аражат тартатын операция деп атайды.
Лизинг операциясыны техникасы (1 схема)
|
|
|
4 3
1) рал-жабдыа беру;
2) рал-жабды шін тлем;
3) рал-жабдыты жеткізу;
4) лизинг тлемдер.[1]
Тжірибе крсеткендей, лизинг бойынша жасалатын ммілелерді 85%-а аражат тарту лизингі операцияларыны лесіне тиеді. Лизингке беруші лизингке беретін активтер ныны 80 %- дай млшерінде бір немесе бірнеше несие берушіден за мерзімді несие алады. Мндай лизингтік тлемдер мен рал-жабдыты зі ссуданы амтамасыз ету ралы болып танылады.