Авторлы ы нормаларыны рекет етуі.
азастан Республикасы авторлы ыын орау задарыны таралу аясы:
1) авторларды азаматтыына арамастан, азастан Республикасыны аумаында жарияланбаан туындылар;
2) авторы жне ы абылдаушысы азастан Республикасыны азаматы болып табылатын, шетелде объективті трде бар жарияланан немесе жарияланбаан шыармалар;
3) Халыаралы шарттара сйкес авторы азастан Республикасыны азаматы болып табылатын шетелдер аумаында объективті трде бар жарияланан немесе жарияланбаан туындылар.
азастан Республикасыны азаматы зіні шыармасын шетелде
жарияласа жне оны азастан Республикасы аумаында оралынуын аласа, бірінші жарияланан сттен бастап 30 кн ішінде азастан Республикасыны аумаында жариялау ажет.
азастан Республикасыны аумаында туынды халыаралы шарттара сйкес оралатын болан жадайда туындыны авторы авторлы ыты алуа негіз болан іс-рекет немесе мн-жай орын алан мемлекетті заы бойынша аныталады.
Авторлы ы масатына, мазмны мен маызына, сондай-а берілу дісі мен нысанына арамастан, шыармашылы ебекті нтижесі болып табылатын ылым, дебиет жне нер туындыларына олданылады.
Авторлы ы белгілі бір объективті трге ие болан ауызша, жазбаша (нота, олжазба), нжазба мен бейнежазба (оптикалы, механикалы), бейнелеу (сурет, сызба), клемді-кеістікті (мсін, макет) туындыларына таралады.
Авторлы ы идеялар, ойлар, дістер, рдістер, концепциялар, оиалар, фактілер, ресми жаттар, мемлекеттік нышандар мен белгілер жне халы шыармашылы туындыларына таралмайды.
Бны себебі – авторлы ы тек белгілі бір объективтік нысанда бар болатын туындылара таралады. Осыан байланысты, шетелдік соттарда идеяларды пайдалану жніндегі бірталай даулар арастырылан. Мысалы, талап оюшы – белгілі бір телебадарлама идеясыны авторы белгілі бір телеарнаа з идеясы жнінде хабарлады да, кейін оны идеясы сол телеарнаны баса бір бадарламасында олданыландыын байаан. Сйтіп, сол телеарнаа талап ойан1.
Авторлы ы объектілері.
Сонымен, азастан Республикасыны задылыы бойынша авторлы ы объектілеріне наты андай туындыларды жатызамыз?
1996 жылы 10 маусымдаы «Р интеллектуалды меншік мселелеріне атысты кейбір занамалы актілеріне згерістер мен толытырулар енгізу туралы» Зада (12 атар 2012 ж. № 537 згертілді) объектілер тізімі наты берілген:
1. деби туындылар;
2. Драмалы жне музыкалы-драмалы туындылар;
3. Сценарий туындылары;
4. Хореография жне пантомима туындылары;
5. Мтіні бар немесе мтіні жо музыкалы туындылар;
6. Дыбыс – бейнежазу туындылары (бейнефильм)
7. Мсіндеме, кескіндеме, графика, т.б.;
8. Сулет, ала рылысы, бау-саяба нері туындылары;
9. олданбалы нер туындылары;
10. Суретке тсу туындылары
11. Карталар, жоспарлар, нобайлар жне ылымдара атысты ш лшемді туындылар;
12. ЭВМ-ге арналан бадарламалар жне т.б.
Авторлыа байланысты негізгі ережелер.
азастан Республикасында авторлы ыты пайда болуы шін туындыны тіркеу, зге де арнайы рсімдеу немесе белгілі бір шарттарды орындау міндеті емес. Авторлы ытарды иелері здеріні ытарын айрышаландыру шін авторлы ы орау белгісін пайдаланады, мндай белгі туындыны р данасына ойылады.
Авторлы ы орау белгісі келесі ш элементтен трады:
1) оршауа алынан латынша «С» рпі: (С)
2) айрыша авторлы ытар иесіні есімі (атауы);
3) туындыны алаш жарияланан жылы.
Мысалы: (С) Нуридинова, 2003 жыл.
азастан Республикасыны занамасына сйкес авторлы ы
адамны мір бойы жне айтыс болан стінен 70 жыл бойы оралады.
Авторлы ы бзушылы шін кімшілік жне ылмысты жауапкершілік кзделген. Бзушылы шін е минималды айып млшері – 100 а.е.к., максималды млшері - 800 а.е.к.. Ал зиян ірі млшерде болан кезде – азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 184-бабына сйкес кінлі млік тркіленуі ммкін, 1 жылдан 5 жыл мерзімге дейін бас бостандыынан айырылуы ммкін немесе жз сааттан екі жз ыры саата дейінг мерзімге оамды жмыса тартуа жазаланады.
Б) азастан Республикасыны авторлы ы задылыындаы иыншылытар туызатын мселелер.
Авторлы ы задылыын абылдааннан кейін азастан Республикасы бл салада біратар жетістіктерге жетті. Біра, мнда иыншылытарды бар болуы сзсіз жне де олар жнінде айтпай кетуге болмайды.
Біратар мемлекеттер мен халыаралы йымдар азастана интеллектуалды меншік ы бзушылытара байлансты жатырмаушылытары жніндегі талаптарды сынып жатыр. Бл талаптар келесі мселелерге тиесілі:
1. азастан Республикасы занамасында шетелдік авторлар туындыларын орауын амтамасыз ететін норманы лсіздігі;
2. Интеллектуалды меншік ы бзушылытарына жауапкершілік кздейтін ылмысты задылыты нтижесіздігі. (Мнда Р ылмысты кодексіні 184-бабына сйкес озалан ылмысты істер саныны те аз болуы, 2012/01/12 №537 - IV Заымен згерістер жне толытырулар енгізілді). Яни, сота дейін жететін даулар сирек кездеседі.
3. Музыка, дыбыс жазба, компьютерлік бадарлама, кітап пен журнал шыару саласында пиратты дегейіні те жоары болуы. Кейбір эксперттерді баалауынша бл крсеткіш жалпы клемнен 78 %-а жетті.
4. Пиратты німдерді шекарада баылау дрежесіні тмендігі.
Авторлы ы жне сабатас ытар туралы заы жнінде айта келгенде, ол згерістер мен толытыруларды ажет етеді. Бл мына мселелерге байланысты:
1) Кейбір ережелерді дрыс емес талылаандытан туынды авторлары мен пайдаланушылар арасында арама-айшылытар бар, яни айтылып отыран заа тсініктемелерені жотыы;
2) Задарды кейбір нормалары, Р ратификациялаан халыаралы шарттар ережелерімен сйкес келмейтіндігі.
1996 жылы 10 маусымда «Авторлы ы жне сабатас ытар туралы заыны абылдананына дейін Республикамызда авторлы ы сратары аза Кеес Одаыны азаматты кодексімен реттелген, оан сйкес авторды авторлы ыы мір бойы жне оны айтыс болан стімен таы 25 жыл бойы оралан. Кейін, азастан Республикасыны авторлы ы заы бл мерзімді 50 жыла дейін арттырды, азір 70жыла дейін. Біра, бл за авторлы ыты орау мерзімі сол кнге дейін тіп кеткен туындылара 50 жылды мерзім таралатын кері кш кзделмеген. Осылайша, 1972 жыла дейін айтыс болан авторларды ытарын орау мерзімі зады абылдау стіне дейін тіп кетіп, ал 1972 жылдан кейін айтыс болан ытарын орау мерзімі, абылданан заа сйкес, таы 25 жыла зартылды1.»
Бл мселе жнінде азастан Республикасы мшесі болып табылатын Берн конвенциясыны 18-бабында наты айтылан. (Мнда 50 жылды авторлы ыты орау мерзімі кзделген). Оан сйкес, конвенцияны абылдау стіне орау мерзімі тіп кеткен жне жалпыа игілік болып лгермеген туындылара таралады. Сонымен атар Конвенцияа осылушы рбір мемлекет бл ережені олдану шарттарын белгілеуі керек. Ал, Конституцияны 4-бабына сйкес халыаралы шарттарды азастан Республика задарыны алдында стем етуін білеміз. Біра, азастан Республикасы Конвенцияа осылу барысында ешандай тиісті шарттарды белгілемеді, осылайша 18-бапта кзделген міндеттемені мойнына алмады. Сондытан, 1972 жыла дейін айтыс болан шет мемлекеттері авторларыны ытары 50 жылды орау мерзімі тіп кетпесе де азастан Республикасында орамайды.
Авторлы ыты халыаралы орауыны жйесi мемлекеттердi iшкi ыыны негiзiнде рылады. Берн, Дниежзiлiк жне Рим конвенциялары орануды мiндеттi минимумын амтамасыз ететiн лтты реттеу аидасына негiзделген.
азастан Республикасы Берн конвенциясына осыланымен де азастанда авторлы ы саласындаы бзушылытар дегейi сiп жатыр.
Негiзiнен азастан Республикасында авторлы ыты атынастарын реттейтiн берiк ыты негiздемесі бар. Бiра кiнiшке орай, бл задар мемлекет тарапынан наты рекеттермен амтамасыз етiлмеген. Сол себептi бiздi мемлекетiмiзден кптеген перспективті шетел серіктестері арым-атынас жасаудан бас тартып жатыр.
Пысытау сауалдары:
1. Авторлы ы бойынша “лтты режим” принципі нені білдіреді?
2.Берн конвенциясыны кері кші жо дегенді алай тсінесіз?
14-т а р а у.
Патенттiк ы жне азастан
Республикасынан тыс жерде тауар
табаларын орау
§ 1. Патент ыыны тсiнiгi мен мазмны
азiргi тада азастан Республикасыны экономикасы тпелi кезенен ендi-ендi бас ктеруде. Мемлекетiмiздi беделiн халыаралы сахнада ктеру жне дамыан мемлекеттер атарына осу шiн халыты л-ауатын крсететiн оны экономикасыны мыты болу ажеттiлiгi сзсiз. Кеес социалистiк республикалар одаыны жетпiс жыл бойы рамында болып келген азастан егемендiгiн аланнан кейiн, экономикасыны даму баытын «нарыты» деп 1993 жылы, одан кейiн 1995 жылы Конституцияларында бекiттi.
Жоары дегейдегi шетелдiк инвестициялар мен iшкi жинатары бар ашы нарыты экономикаа негiзделген экономикалы су «азастан–2030» стратегиясыны маызды за мерзiмдi басымдытарыны бiрi.
Бгiнгi тадаы бiлiмге негiзделген экономикада зияткерлiк активтер негiзгi валюта болып табылады. азастанны экономикалы судi арынына жетуi, оны лемдiк нары рылымына толы енуi азiргi индустриалды экономиканы мыты материалды, техникалы жне технологиялы базасын руа ыпал ететiн зияткерлiк меншiктi орауды дамуынсыз ммкiн емес.
Бл Елбасыны ксiпкерлiктi олдау жнiндегi тапсырмалары жне «азастан Республикасыны индустриалды-инновациялы дамуыны 2003–2015 жылдара арналан стратегиясын» iске асыру жнiндегi мiндеттер аясында да зектi мселелердi бiрi болып табылады.
Зияткерлiк меншiк ытарын сатау бiздi мемлекеттi Дниежзiлiк сауда йымына кiруi жне саудада е олайлы жадайлара ол жеткiзу шiн басты шарттарды бiрi болып табылатынын да айта кету жн. Ал бл бiздi елдi беделiн халыаралы сахнада арттыруа сер етедi, йткенi зияткерлiк меншiк ытарын орау адам мен азаматты ытарын жне заи мдделерiн сатауды ажеттi шарттары мен кепiл-дiктерiнi бiрi.
Сондытан, соы жылдары экономикалы жне сауда аспектiлерiмен тыыз байланысы бар зияткерлiк меншiк ы-тарын орау саласы саяси сипата ие болды. Осыан байла-нысты Республикадаы зияткерлiк меншiк ытарын орау саласындаы жмысты жалпы баыттары жне мемлекеттi осы мселе бойынша саясаты азастан кiметi мен ДЗМ (ВОИС) арасындаы ынтыматасты бадарламасыны, Зияткерлiк меншiк ытарын орау тжырымдамасыны ережелерiнде белгiленген жне аны жазылан. Зият – бл елдi маызды жне ешашан таусылмайтын ресурсы. Ал осы орды кшi зiнi тек ана осындай мртебесiнде мемлекет пен оамны мдделерiне ызмет ететiн оралатын зияткерлiк меншiкте.
Нарыты экономикада андай да бiр ксiпкердi алдында тратын мселе – тауарларыны бсекеге абiлеттi болуы. Ксiпкерлердi азiргi тада «лтты ндiрушiнi орау жне олдау – ндiрушiнi з олымен» деген ранды стауы – маызды. Ксiпкерлер шiн осындай орануды бiр жолы болып ксiпкерлердi з ксiпорындарында инновациялы ызметтi дамытуы табылады.
1992 жылы 24 шiлдеде азастан Республикасыны алашы Патент Заы абылданды. азіргі тада 1999 жылы 16 шілдедегі «азастан Республикасыны патент Заы» олданылады.
нертабыстар мен ндiрiстiк лгiлердi патенттiк орауды жаа нысанына кшкеннен кейiн азастан Республикасын-даы патент иеленушiлер осы объектiлердi пайдалануа монополиялы ыты мемлекеттi берген ыты кепiлдiгi ретiнде алды. Монополиялы ыты иеленушi тлаларда шiншi тлаларды ытарын жне занаманы нормаларын бзбай патенттiк ы объектiлерiне билiк ету ммкiндiгi пайда болды.
ыты реформаларды жргiзу барысында мемлекетiмiз 1994 жылы экономикалы ыты атынастарды реттеудi негiзi болып табылатын азастан Республикасыны Азаматты кодексiн бекiттi. Азаматты занамадаы «интеллектуалды меншiктi» ыты жеке объектiсi ретiнде арастыру, тео-риялы жаынан осы саланы жетiлуiн ажет еттi. Кодекс ар-ылы интеллектуалды меншiк объектiлерiнi иелерiне «ерекше ы» берілді.
азастан Республикасыны кiметi арыз берушiге ыайлы, ттынушыа олайлы, жаалыты дамытатындай, яни маынасы жаынан жай, рсiмдеу тлемi арзан, сараптамалы жне млiметтердi iздестiру ызметiнi сапалы, патенттiк ыты орауды жеiл жолдары бар, халыаралы патенттiк жйенi талаптарына сйкес келетiн лтты патенттiк жйесiн алып-тастыруа мемлекетiмiздi рылуыны алашы кндерiнен-а жадай жасауда.
азiргi тада жоарыда крсетiлген жадайларды тек кей-бiреуi ана крiнiс алуда. Ал, патенттiк органа тсiп жатан арыздарды саны жылдан-жыла кбеюде. Мысалы, 1992–2001 жылдар аралыында ндiрiстiк меншiк объектiлерiне патент алу шiн 17388 арыз берiлген. азiргi кезде лтты жне шетелдiк патент иеленушiлердi олында 12014 ндiрiстiк меншiк объектiлерiне алдын ала патент пен патент бар.
1. Патенттердi саны кбейген сайын пайда табуа талпын-ан патент иеленушiлердi де саны кбеюде. Кеес Социалистiк Республикалар Одаы кезiнде ндiрiстiк меншiк объектiлерiнi иесi болып кбiнесе мемлекет болып табыландытан авторлар мен патент иеленушiлердi ытарын жетiлдiруге еш шаралар олданылмаан.
Ендеше зияткерлік меншiк дегенiмiз не? Бл сауала халы-аралы, сонымен атар, елiмiздi занамаларынан да толы амтылан жауап алуа болады. азатан Республикасы атысушы болып табылатын Бкiлдниежзiлiк интеллектуалды меншiктi орау йымы (БИМ) Конвециясыны 2-бабында «Интеллектуалды меншiктi» деби, кркем жне ылыми шыармалара, ртiстердi орындаушылы ызметiне, дыбыс жазу, радио жне теледидар хабарларына, адами ызметтi барлы саласындаы нертабыстар мен ылыми жаалытара, нер-ксiптiк лгiлер, тауар табалары, ызмет крсету белгiлерi, фирмалы атаулар мен коммерциялы крсеткiштерге, ара ниеттi бсекелестiкке арсы орану, сондай-а ндiрiстiк, ылыми, деби жне кркемнер салаларындаы интеллектуал-ды ызметке атысты зге де барлы ытарды амтитыны туралы атап крсетiлген. Р АК-нi 961-бабында жйелендiрiлген тiзiлiм берiлген.
азастанны социалистiк жйеден нарыты экономикаа ауысуы зияткерлік ебек нтижелерiн орау жне ыты атынастарды реформалауды талап еттi. Осы кезенен бастап, занама мен кнделiктi трмыса «интеллектуалды меншiк», «нерксiптiк меншiк», «патент», «патент иеленушi», «айрыша ы» ымдары ендi.
Егер згерiстердi мнiне ысаша тоталар болса, кеестiк кезедегi авторлы кулiк орнына нерксiп меншiгi объектi-лерiн орау жнiндегi бкiл лем таныан патент жйесi келдi. Кеестiк нертабыс ыыны негiзгi ерекшелiгi – нертабушы автор з ыын, кбiнесе, авторлы кулiкпен ресiмдей-тiн, кейбiреулерi Мскеуде, бкiл Кеес Одаы бойынша жал-ыз Мемкомнертабыс патент ведомствосында жарияланатын, содан кейiн кез келген адам аз сыйаы тлеу арылы нертабысты з иелiгiне жаратып жататын.
Ендi ы иеленушiнi келiсiмiнсiз ешбiр жан нертабыс-ты, пайдалы модельдi немесе тауар табасын пайдалана алмайды. ы иеленушiнi рсаты, кбiнесе, сыйаы тлеу жне лицензиялы шарт жасасу жолымен ана пайдалану жола о-йылан. Бл ы «айрыша ы» деп аталады. Жне ол Р АК-нi 125, 964-баптарымен бекiтiлген.
Сйтiп, нерксiптiк меншiк объектiлерiн ыты орау принциптерi тбiрiмен згерген, демек, жаа атынастар бтiндей згеше ыты базаны алыптастыруды талап еттi.
1992 жылы лтты Патенттiк ведомство патенттеудi бiрегей жйесiн алыптастырды (явочно-проверочную) жне оны ыты реттелуiн азастан Республикасыны Патент Заында бекiттi. Бл жйенi кейiннен Орталы Азия, Закавказьенi кптеген туелсiз мемлекеттерi жне Украина да олдады.
Бл патенттеу жйесi бойынша арапайым тiркеу мен сараптама элементтерi бiрiгедi. Бiздi жйенi келiмдiк жне тiркелiмдiк сипаты патенттi формалды сараптама жргiзгеннен кейiн берiлетiндiгiнде крiнедi. азастан Республикасы 1999 жылы «азастан Республикасыны патент Заы» 22-бабы формалды сараптама кезiнде ажеттi длел-демелердi болуы, олара ойылатын негiзгi талаптарды саталуы жне тiнiм берiлген сынысты ыты орау берiле-тiн объектiлерге жататындыы тексерiлетiндiгiн бекiтедi.
Патент мнi бойынша сараптама жргiзiлгеннен кейiн берi-ледi. Оны жргiзiлу барысында тiнiм берiлген шешiмнi патентке абiлеттiгi талаптарына сйкестiгi аныталады.
нертабыс пен нерксiптiк лгiге алдын ала патент пен патент жне пайдалы модельге патент «орау жаты» тсiнi-гiмен бiрiгедi.
азастан бiр нертабыса екi орау жаты – зады сарап орытындысы бойынша алдын ала патент пен нертабыс немесе нерксiптiк лгi сараптамасы орытындысы бойынша патент берiлуi ажет екенін бекітті.
Бл екi орау жатыны ауматы (тек азастан Республикасы) жне уаытша рекет ету шегi бар. нертабыса алдын ала тiнiмнi патент ведомствосына берiлген кннен бастап азастан Республикасы аумаында бес жыл бойы, ал патент жиырма жыл бойы олданылады.
Пайдалы модельге патент бес жыл бойы, патент иесiнi тi-нiшi бойынша бл мерзiмдi патент органы зартуы ммкiн, бiра ш жылдан аспауы керек.
нерксiптiк лгiге алдын ала берiлетiн патент тiнiмнi патент ведомствосына берiлген кннен бастап бес жыл рекет етедi. нерксiптiк лгiге патент – он жыл бойы кшiн сатайды, патент иесiнi тiнiшi бойынша бл мерзiмдi патент органы зартуы ммкiн, бiра бес жылдан аспауы керек.
Патент – patent – мына мн-жайларды:
1) аталан техникалы шешiмнi нертабыс екендiгiн;
2) авторы белгiлi бiр тла екендiгiн;
3) аталан тла немесе оны мрагерi осы нертабыса айрыша ы иеленетiндiгiн куландыратын жат. Патент оны берген ведомство мемлекетi аумаында рекет етедi. Шетел ыы бойынша, лицензия немесе патент алу туралы келiсiмге ол жеткiзiлген кезде, иесiне сыйаы тлей отырып, патенттi мемлекет немесе оны еркi бойынша белгiлi бiр йымны олданылуына мжбрлеп сатып алынуы ммкiн. Кптеген елдерде кзделген патент иесiнi ытарын орау шараларыны бiрi сас нертабыс крiнетiн бйымдарды енгiзуге жаза олдану болып табылады (темаы, келтiрiлген зиянды жою туралы талап арыз ою т.б.). Патент беру р елде оны патент ыы нормаларына сйкес жргiзiледi. нертабыса келесi талаптар ойылады: «нертапышты дегей», «прогрессивтiлiгi», «олданылуа жарамдылыы» жне мiндеттi трде жаалыы. Кейбiр елдерде жаалыын бл жадайларды айда боланына байланыссыз мемлекет iшiнде немесе шетелдерде жариялануы мен олданылуы бзады, тежейдi. Екiншi рет баса мемлекеттерде нертабыс жаалыын з мемлекетiнде де, шетел елiнде де жариялау мен олдану бзады. Ал зге мемлекеттерде з мемле-кетiнi ауматы сипаты ана болмау шiн халыаралы келiсiмдер жасасу олданылады.
Патенттеу масаты – сйкес саладаы маман патент мазмнын оып, ондаы техникалы шешiмдi жзеге асыра алатындай дегейге жеткiзiп ашу.
Патенттi негiзгi ызметi – жаалыты енгiзетiн тлаа монополияны амтамасыз ету болып табылады.
Патенттiк орау келесi аспектiлермен сипатталады:
– оралатын объектiлердi шектеулi шеберi;
– патенттiк ытар пайда болуыны ерекше тртiбi; патент иесiне ытар кешенiнi жне объектiнi пайдалануа айрыша ыты берiлуi;
– айрыша ы (орау жаты) рекетiнi мерзiмдiк жне ауматы сипаты;
– айрыша ытарды зады шектелу ммкiндiгi.
Аталан объектiлердi барлыы бiздi мемлекетiмiзде де олданылады.
Патентке негiзделген ытар мемлекеттi берген ытары болып есептеледi. Мндай атынастар заралыпен аныталады. Мемлекет берiп отыран ытара жауап ретiнде патент иесi мемлекет пен оама танылмай алуы ммкiн болан нертабыс ашады. Осындай заралы патенттi шарт ретiнде арастыруа ммкiндiк бередi. Оны талаптары орау жатында емес, патент занамасында сипатталандай болады.
Патенттi монополия жне нерксiп меншiгiнi объектiсi ретiнде тсiнiгi аса ке тараан. Патент иеленушi зiнi нертабысын пайдалануына айрыша ыты иеленедi, аталан монополиялы састы меншiк иесiнi з ытарымен сипатталады. ыы жо тланы бл объектiнi пайдалануы засыз деп есептеледi.
§ 2. Патент берiлетiн интеллектуалды меншiктi
негiзгi объектiлерi
Нертабыстар
нертабыс тсiнiгi мен объектiлерi.
Белгiлi бiр нертабыс негiзi болан шыармашылыты дегейiн баалау ажет боландытан, нертабыс тсiнiгiнi объективтiк анытамасын беру ммкiн емес. Сондытан, азастан Республикасыны Патент Заында бл тсiнiктi анытамасы берiлмеген, тек оан ойылатын талаптар крсетiлген:
– жаалыы;
– нертапышты дегейдi болуы;
– нерксiпте олдануа болатын техникалы шешiмнi болуы.
Егер нертабыс осы аталан талаптара сай болса, онда оан азастан Республикасы Патент Заыны 6-бабына сйкес орау амтамасыз етiледi. Алайда, нертабысты мселенi шыармашылы-техникалы шешiмi ретiнде аныталатын былыс ретiнде арастыру зады. «Техникалы шешiм» терминi техниканы р трлi салаларындаы ажеттiлiктердi амтамасыз ету ралы ретiнде, сонымен атар, мысалы, жаа музыкалы аспап жасау арылы нер; спорт кмекшi ралдарын жасау арылы спорт; жаа емдеу дiстерiн, дрi-дрмектердi жасау арылы медицина жне т.б. салаларда ке маынада олданылады. Осылай ауруды емдеу дiстерi техниканы жалпы тсiнiгiне жатпайды. Бан арамастан, емдеудi терапиялы дiстерi емдеу ралдарын наты белгiленген млшерде, белгiлi бiр уаыт iшiнде, белгiлi бiр кезектiлiкпен жне т.б. олдануды мезейтiндiктен, бл арылы емдеу техникасы аныталады. Бл маынада емдеу тсiлдерi техникалы шешiм ретiнде арастырылады. Осылай, нертабыс арылы техника, ауыл шаруашылы, мдениет, бiлiм беру салаларындаы р трлi мселелер з шешiмiн табады, бiра бл жерде зге (экономикалы, кiм-шiлiк, йымдастырушылы т.б.) техникалы дiстер мен ралдар олданылмауы тиiс.
рбiр нертабыс белгiлi бiр объектiнi, яни оамды ажеттiлiктi анааттандыра алатын техникалы ралды сипаттайды. €нертабыс объектiлерiнi трлерi ойылан масата жету шiн техникалы шешiмдерде крсетiлген ралдара туелдi аныталады.
рылы, дiс, зат, микроорганизмдердi, сiмдiктер мен хайуанаттар клеткаларыны тегi, сондай-а брыннан белгiлi рылы, дiстi, затты тектi жаа масатта олдану нертабыс объектiлерi бола алады.
нертабыс объектiлерiн натылау патент иесiнi ытар клемiн анытау замен оралатын нертабысты пайдаланылуын баылау ммкiндiгi шiн ыты маызы зор.
рылы – нертабыс объектiсi ретiнде. нертабыс объектi-лерi ретiнде рылылара конструкторлар мен бйымдар жатады. Кеiстiкте орналасан бiр-бiрiмен тыыз байланыстаы элементтер жйесi рылы болып танылады. Бл машиналар – мысалы, «ар жинаушы машина»; рылылар – «Магнит рiсi датчигi»; механизмдер – «Шарниро-рычажный механизм».
Жетiлдiрiлген инструмент, мысалы, «Геологиялы бала», «озалмалы пыша» немесе андай болмасын рал, мысалы, «Тормозное устройство для железнодорожного вагона», «Гидравлическое устройство для удержания руля относительно рамы мотоцикла» объект – рылы категориясына жатызылуы ммкiн.
рылы болып клiк ралдары, жабды, рылыстар, сонымен атар, р трлi бйымдар танылады – мысалы, «мбебап оу партасы». Электр схемалары да рылыны бiр трi болып табылады.
Патенттiк оралуа рылыны зi ана емес, оларды блек элементтерi де: тйiндерi, блшектерi т.б. жатады.
рылы нертабыс объектiсi ретiнде келесi конструктивтiк белгiлермен сипатталады:
– конструктивтiк элементтердi болуы;
– элементтер арасында байланысты болуы;
– элементтердi зара орналасуы;
– рылыны немесе оны элементтерiнi орындалу нысаны, атап айтанда, геометриялы нысанда жасалуы;
– элементтер арасындаы байланысты орындалу нысаны;
– элементтер параметрлерi мен зге сипаттамалары жне оларды зара байланысы;
– рылы немесе оны элементтерi жасалан материал;
– рылыны кез келген элементiнi ызметiн орындайтын аясы;
– техникалы шешiмнi баса трлерiмен салыстыранда рылы – нертабыс оларды фактiлi трде олданылуына баылануды амтамасыз етедi. Бл оларды ке таралуын анытайды.
Тсiл – нертабыс объектiсi ретiнде. нертабыс объектiсi ретiнде тсiлдерге материалды объектiлер кмегiмен материалды объектiлерге рекет ету процестерi жатады. Тсiл – белгiлi бiр тртiппен немесе белгiлi бiр ережелерде сатау арылы орындалатын дiстер жиынтыы.
Материалды объектiлерге рекет ету процестерi ретiнде тсiлдердi былай блуге болады:
– нiм (бйымдар, заттар т.б.) ндiруге баытталан дiстер, мысалы, «рылыс материалын жасау тсiлi», «Ацетилен алу дiсi»;
– белгiлi бiр нiм алмай материалды заттарды жадайыны згеруiне баытталан дiстер (тасымалдау, реттеу, деу т.б.). Мысалы, «Жер деу тсiлi», «Электромагниттiк клапанды басару дiсi»;
– нтижесiнде материалды дние заттарыны жадайы аныталатын дiстер (баылау, лшеу, диагностика т.б.). Мысалы, «Аса таза кварцты шыан жерiн iздеу дiсi».
нiм алу дiсiне берiлген орау жаттарыны кшi тiкелей осы дiспен алынан нiмге де таралады1.
Патенттер ауруды алдын алу, диагностика жне емдеу дiстерiне де берiледi, мысалы, «Тiстер кариесiн алдын алу дiсi», «Артериальдi гипертония диагностикасыны дiсi».
нертабыс объектiсi «дiс» келесi белгiлермен сипатталады:
– белгiлi бiр рекеттi немесе рекеттер жиынтыыны болуы: «...тзды ерiтедi...»;
– осындай рекеттердi уаыт бойынша орындау тртiбi (кезекпен, бiр уаытта, р трлi жолдармен т.б.). «...ышылмен дегеннен кейiн пленканы дистилденген сумен шаяды...»;
– рекеттердi жзеге асыруды режимдерi мен шарттары (температура, ысым, уаттылыы, жылдамдыы т.б.). «...40°С-а дейiн ыздыру кезiнде ерiтедi...»;
– заттар немесе материалдарды пайдалану (алашы шикiзат, реагенттер, катализаторлар, микроорганизмдер тектерi жне т.б.). «...процестi инерттi газ атмосферасында жргiзедi...»;
– рылыларды (ралдарды, жабдытар т.б.) пайдалану. «...реагенттi электрохимиялы деуiн ерiтiлмеген электродтары бар электролизде жргiзедi...».
Зат нертабыс объектiсi ретiнде. €нертабыс объектiсi ретiнде заттара:
– жеке химиялы осындылар, сонымен атар, олара жоары-молекулярлы осындылар жне гендiк инженерия нiмдерi (рекомбинантты нуклеидтiк ышылдар, векторлар т.б.). Мысалы, «гидрохлорид-1-(2-этоксиэтил)-4-ацетил-
4-ацетиксипиперидина»;
– композициялар (рамдар, оспалар), мысалы, «псориазды емдеу майы», «фурфуролды гидрирлеу катализаторы»;
– ядролы айналу нiмдерi жатады.
Жеке химиялы осындыларды сипаттау шiн келесi бел-гiлер олданылады:
– сапалы жне санды рам;
– атомдар арасындаы байланыс жне оларды молекулада химиялы рылымды формулалары сипатталан зара орналасуы.
Брыннан белгiлi рылы, дiстi, затты, тектi жаа масатта олдану. ыты орау таралатын нертабысты бл трi болып брыннан белгiлi болан рылы, зат, дiс, тектi жаа масаттарда олданылуы табылады.
нертабысты бл объектiсi зге нертабыстардан ызметi-нi сипаттамасымен байланысты пайда болуымен ерекшеле-недi.
Егер рылы, дiс, зат, тек оамды ажеттiлiктi анааттандыруды жаа ралы болса жне оларды баытталан синтезi жасалса, онда нертабысты бл объектiсi белгiлi объектiнi жаа ммкiндiктерiн (белгiсiз асиетiн) анытау арылы пайда болады.
Бл объектiнi негiзiнде белгiлi техникалы ралды, бл нертабыс пайда болан кезде олданылан масата араанда, зге масаттарда олдану. Брыннан белгiлi болан рал ол иеленетiн ызметке араанда, жааша ызметте пайдаланылып, осыан байланысты зге ажеттiлiктi анааттандырады.
Мысалы, бояу ретiнде олдану шiн арнайы синтезделген белгiлi «А» заты белгiлi бiр жадайда зиянды бактериялар шiн кштi сер ететiн у ретiнде олданыла алады. Белгiлi затты жаа асиетiн анытау нтижесiнде зиянды бактерияларды жою шiн жаа рал сынылады.
Бл жерде белгiлi бiр масатпен арнайы алынан заттардан баса, яни белгiлi бiр олданудан баса, тжiрибеден алынан табии немесе аралы осындылар немесе ндiрiс алдытары бар екендiгiн атап ту ажет. Мндай асиеттi анытау алдында белгiлi болан рылы, дiс, зат, тектi жаа масаттарда олданылуын нертабыс ретiнде саралауа болады.
нертабысты бл объектiсi заттара (жеке заттар, композициялар, тектер т.б.) тн, себебi, олар олданылу шарттарына сйкес крiне алатын асиеттердi иеленедi, сондытан р трлi масаттарда олданыс таба алады.
Аталмыш объект рылылара аса тн емес, себебi олар белгiлi бiр ызметтi атару шiн жасалады жне оларды аны крiнетiн масаты бар. Сондытан рылыа андай да бiр згерiс енгiзбей зге масаттарда олдану, кп жадайларда ммкiн емес болып келеді.
Биотехнология объектiлерi.
Соы ондаан жылдар iшiнде теориялы мддеге ана ие ылымнан биология тжiрибелiк маыздылыымен сипатталатын ылыма айналды. нерксiптi «биологизациалау» рiсi байалуда. Биотехнология ылыми-техникалы прогрестi басым баытына айналып жатыр. Биотехнологияны ке тжiри-белiк ммкiндiктерi гендiк инженерия арылы адамдарды емдеу дiстерiнен оршаан ортаны орау дiстерiне дейiнгi р трлi биологиялы объектiлерге байланысты нертабыстар саныны артуына алып келдi.
Патенттер биология жне биотехнологияны «коммерцияли-зациялау» iсiнде жне биотехнологиялы нiмдi сату нарыы шiн кресте аса маызды рал болып жатыр. Биотехнологиялы нертабыстарды орау мселесi лi де лтты, халыаралы дегейде талыланып жатыр.
Аталан объектiлер тiрi – тектер, тiрi емес – заттар бола алады.
Тiрi объектiлер:
– микроорганизмдердi жеке тектерi;
– сiмдiктер мен жануарлар жасушаларыны жеке тектерi.
Тiрi емес объектiлер:
– биотехнологиялы дiспен алынан осындылар, антибио-тиктер, ферменттер, вакциналар жне т.б.;
– гендiк инженерия нiмдерi – ДНК мен РНК – кезектiлiгi, гендер, плазмидтер, векторлар, белоктар т.б.
Биотехнология саласына, сонымен атар, микроорганизм-дер тектерiн, сiмдiктер мен жануарлар жасушаларыны тектерi, антиботиктердi, нуклеин ышылдарын пайдаланумен р трлi дiстер, вакциналар ндiру дiстерi т.б. жатады.
«Тек» терминi белгiлi бiр айнар кзден немесе жасанды жолмен алынан (мутация нтижесiнде) жне зiндiк физиологиялы – биохимиялы белгiлерiмен сипатталатын микроор-ганизмдердi бiр трлi мдениетiн бiлдiредi.
«Микроорганизм» тсiнiгiнi наты таксономиялы мнi жо, яни андай да бiр таксона – трге, жыныса, семьяа т.б. жатызылмайды. Ол микроскопиялы лшемдегi рбiр организм микроорганизмге жататындыын мезейдi. Бiра, бл тсiнiк шартты, себебi дстрлi микроскопиялы объектiлер арасында макроскопиялы объектiлер болатыны белгiлi, ал бiр тектi лшемi культизациялау жне зге факторлара байланысты згере алады.
Патент рсiмi шiн «тек» объектiсiне микроскопиялы лшемдегi мiрге абiлеттi р трлi организмдер – бактериялар, вирустар, арапайым микроскопиялы омыртасыз жануарлар жне зге де жеке тектер, микроорганизмдердi консорциумдары, сонымен атар, сiмдiктер мен жануарларды культивацияланатын соматикалы клеткалары кiредi. Тжiрибелiк (пайдалы) асиеттерi аныталан тек ана ыты орау объектiсi бола алады. ылыми кзарас негiзiнде белгiлi бiр асиеттер жиынтыымен сипатталан тек орау объектiсi болмайды.
нертабысты патентке абiлеттiгiнi талаптары. азастан Республикасы Патент Заыны 6-бабына сйкес нертабыса, егер ол жаа, оны нертапышты дегейi жне нер-ксiптiк олдануа жарамды болса, ыты орау берiледi. €нертабыс патент абiлеттiгiнi бл талаптары лемнi кптеген елдерiнi патент задарында аныталан.
Жаашылды. €нертабысты жаалыы оны патент абiлет-тiгiнi негiзгi жне мiндеттi талабы болып саналады. Патент Заыны 6-бабына сйкес, егер нертабыс техника дегейi туралы млiметтерден белгiлi болмаса, жаа болып табылады. Техника дегейi туралы млiметтерге нертабыс басымды мерзiмiне дейiн лемде жалпы ол жетерлiк болан кез келген млiметтер кiредi. Жалпыа ол жетерлiк млiметтер ретiнде кез келген тла таныла алатын мазмны зады трде хабарланан айнар кздерде крсетiлген млiметтер танылады. ызметтiк, жабы, пия жне т.с.с. апарата назар аударылмайды. €нертабыс жаалыы бiтiмгершiлiк сипатты фактiге ие болып табылады, яни техника дегейiне азастан Республикасында ана емес, шетелдерде де жалпы ол жетiмдi болан млiметтер жатызылады.
азастан Республикасы Патент Заыны 6-бабыны 4-тармаына сйкес тiнiм берушiге жаашылды бойынша жеiлдiк берiледi. Бл авторды, тiнiш берушiнi немесе осы апаратты тiкелей немесе жанама трде алан кез келген тланы нертабыса жататын апаратты жария трде ашу, сонымен атар, Париж конвенциясына атысушы мемлекеттi аймаында йымдастырылан ресми немесе ресми деп танылан халыаралы крмеде экспонат ретiнде нертабысты крсету нертабыс-а тiнiм патент ведомствосына ол ашылан кннен немесе крмеге орналасуы кнiнен 6 ай кешiктiрмей берiлген болса, нертабыс патент абiлеттiгiн тануа жол бермейтiн жадай деп танылмайды. Мндай жеiлдiк тiнiш бергенге дейiн мнi ашыл-ан нертабысты орауа ммкiндiк бередi.
нертапышты дегей. нертабысты патентке абiлеттiгi-нi келесi критерийi болып нертабысты сапалы дегейiнi крсеткiшi болып табылатын нертапышты дегей саналады, себебi, оны кмегiмен ылыми жне техникалы прогреске андай да бiр зерттеменi лесi баалана алады. Жаа болып табылатын кез келген шешiм техника дегейiне лес осады деп есептелiнбейтiндiгi аны. Техника саласында андай да бiр бiлiмге ол жеткiзiп, орта маман жасалу жолы аны жне шыармашылы негiзi жо белгiлi ралдарды жаа комбинацияны крсететiн объектiнi жасай алады. Сондытан, р трлi елдердi патент задарында нертабысты арапайым инже-нерлiк зерттемелерден немесе объектiлерден айыруа (бл нертапышты дегей) ммкiндiк беретiн нертабысты шыармашылы сипатын анытайтын критерий алыптасан. Германияны Патенттiк заында бл критерий нертапышты ызмет деп аталады.
азастан Республикасы Патент Заыны 6-бабыны 1-тармаына сйкес, егер маман шiн ол техника дегейi туралы млiметтерден айын кездеспейтiн болса, нертабыс нертабыс-ты дегейде болады. Техника дегейi туралы млiметтер нертабыс басымды алан кнге дейiн дние жзiнде жалпы жрта млiм болан кез келген млiметтердi амтиды.
«нертапышты дегей» критерийi «маман» тсiнiгi арылы аныталады. азастан Республикасыны Патент заында «маман» тсiнiгi ашылмайды, бiра оны мазмны бiратар елдердi патент задарында берiлген. Маман ретiнде жмыс iстейтiн, оны тiнiш берiлген нертабыс саласы жататын саладаы барлы жалпы бiлiмдерi белгiлi болан тжiрибелi тла танылады. Маман объектiнi жасау шiн белгiлi шешiмдердi бiрiктiре алса, онда сыныс нертапышты дегей талабына жауап бермейдi.
Шыармашылы бастау болуы жаынан нертабысты баалау «шыармашылы» тсiнiгiнi субъективтi болуынан иына соады. Себебi, нертабысты патентке абiлеттiгiнi аясындаы дауларды кбiсi осы критерий бойынша туындайды.
нерксiптiк олдануа жарамдылыы. азастан Республикасы Патент Заыны 6-бабына сйкес, егер нерксiпте, ауыл шаруашылыында, денсаулы сатауда жне ызметтi баса да салаларында пайдалануа болса, нертабыс нерксiпте пайдалануа жарамды деп танылады.
нертабысты нерксiптiк олданылуын тану шiн келесi талаптарды жзеге асуы ажет:
– тiнiш материалдарында тiнiш берiлген нертабыс объек-тiлерiнi масаты крсетiлуi тиiс;
– нертабыс формуласында сипатталан трiндегi нертабысты жзеге асырылуы ммкiн болатын ралдар мен дiстер тiнiш материалдарында крсетiлуi тиiс (тiнiш материалдарында ондай млiметтер болмаса, нертабыс басымды алан кнге дейiн дние жзiне жалпы жрта млiм болан айнар кзде крсетiле алады);
– тiнiш берушi крсеткен нертабыс масаты шын мнiнде жзеге асырылуы ммкiн болуы.
«нерксiпте олдануа жарамдылы» тсiнiгi ке маынада олданылу ажеттiлiгiн атап ту ажет, ол андай да бiр техникалы шешiмдi пайдалануды максимальдi тиiмдiлiгiн ме-земейдi. Аталан критерий мiндетi мен мнi нертапышты ызмет салаларыны бiреуiнде олданылуды аидалы ммкiндiгiн крсету.
нерксiпте олдану жарамдылыы талабыны негiзгi мнi- белгiлi бiр материалды рал трiнде техникалы шешiмдi жзеге асыру, сонымен атар, аталан нертабыс арылы тiнiм берушi крсеткен техникалы шешiмге жетe-жетпеуiн анытау ммкiндiктерiн тексеру болып табылады. Жаашылды жне нертапышты дегей критерийлерiне араанда, нерксiпте олдануа жарамдылыы техника дегейi мен басымды кнiмен тiкелей байланысты болмаса да, атысты.
Затты аса маызды асиеттерiн крсететiн белгiлер елеулi болып табылады. €нерксiптiк меншiк объектiлерiне, атап айтанда, формуласы бойынша пайдалы модельдi ыты орау клемiн анытау кезiнде дара апаратты мндiк маызы бар жне оны ажеттiлiгi пайдалы модельдi олдану кезiнде техникалы нтижеге жету шiн алан елеулi белгiлермен зара байланыста жеткiлiктiгi туралы бiр мндi апарат беретiн белгi елеулi болып табылады.
Пайдалы модель елеулi белгiлерiнi жиынтыы техника дегейi туралы млiметтерден белгiлi болмаса, оан ыты орау берiледi.
нертабыстар техника дегейiне араанда, пайдалы модель шiн техника дегейiн анытауды екi трлі ерекшелiгі бар.
Бiрiншi ерекшелiк – техника дегейi туралы млiметтер пайдалы модельге басымды берiлген кнге дейiн жрта млiм болан, арыз берiлiп отыран пайдалы модель масаттас ралдар дние жзiнде жарияланан млiметтердi жне азастан Республикасында жарияланан пайдалы модельдер мен нертабыстарды амтиды. Пайдалы модель объектiсi «Аэростат» болса, онда оны оан сас объектiлермен емес, аэростаттармен салыстыру ажет.
Екiншi ерекшелiгi – техника дегейiне масаттас ралдарды азастан Республикасында олдану туралы млiметтер кiредi, яни пайдалы модель жаалыы абсолюттi емес, нертабыстара араанда лемдiк атысты болып табылады.