ГРЕК М РИМ ТЕЛ ТРАДИЦИЯЛРЕ
Лекция 6.
Антик чор тел белеме:
Европадагы тел белемене сеше нкъ мен грек м рим флсфчелре хезмтлре нигезенд башланып кит. Греклар алфавит уйлап табучылар буларак та, риторика, поэтика, стилистика, флсф фннрен нигез салучылар буларак та билгеле. Б.э. кадр ике ме еллар элек бу территорияд мдният с башлый. И беренче шагыйрьлр Гомер, Гесиод к сз м аны мгънсе турында уйланганнар. Тел традициялрене нигезенд сзне аерым предметка бйлелеге турында идеялр стерел. Бу чорга караган хезмтлрд ике тел – кеше теле м аллалар теле булуы турындагы фикерлр кзтел. Б.э. кадр 5 гасырда риторика фне барлыкка кил. Гераклид, Пифагор, Протогор, Горгий, Продик, Сократ, Платон кебек флсфчелр табигый тел турында трактатлар язганнар. Мслн, Платонны Кратил дип аталган хезмтенд Гермогин белн Кратил сзне килеп чыгуы турында бхслшлр. Кратил сз предметка бйле, предмет белн берг бирел дип уйлый, Гермогин кешелр алдан сз куешып, предметка исем уйлап табалар дип крст. Сюжет буенча, аларны Сократ исемле галим тылый, берсен д якламый. Платон сз м “и кечкен сйлм” – млне аерып чыгара, сзне кисклрен – авазларны крст, аларны тавышсыз, авазсыз, урта дигн трлрг бл, иекне трлрен басымлы, басымсыз трлрг бл. Исем м фигыльлрне аера.
Аристотель хезмтлренд ис (387--322 до н.э.) тп м кчерелм мгънлр проблемасы, мгън трлре, синонимия, омонимия мсьллре яткыртыла. Авазларны сузык, ярымсузык м тавышсызларга бл.
Б.э.кадр 3-1 гасырларда стоиклар дип аталган тркемг Зенон, Хрисипп, Диоген Вавилонский исемле галимнр карый. Алар беренче мртб сз м уй, фикер арасындагы бйлнеш турында язалар. Атау традициясене булуы, этиологик анализ белн мавыгалар, 5-6 сз тркеме аерып чыгаралар, сз трлнешен, килешлрне крстлр, мллрне тр ягыннан бллр (раслау, сорау, боерык мллр)
Эллинистик чорны и кренекле лексикографлары булып, Зенодот Эфесслы, Аристофан Византияле, Афинадан Аполлодор, Памфил, Диогениан исемле галимнр саналалар.
Александрия грамматик мктбе телне суртл белн шгыльлнгн и борынгы антик мктп. Александрия – птолемей длтене эллинистик башкаласы (б.э.к. 4 – 1г), бу роль Египетны Рим империясе м Византия составына кергнчег кадр бара (б.э.к 1г. – б.э.7г).
Александрия кпмиллтле шр була, анда трле телд сйлшчелр яшгн, шулай да администрация м мдният теле булып, грек теле саналган. Бу грек булмаган халыкка грек телен йрт ихтыяжы уяткан, моны чен телне р яктан тикшер, суртл талп ител. Нкъ мен шуны чен, элегрк тел табигатен кагылышлы кимчелеклр белн ген чиклнгн борынгы лингвистик гореф-гадтлр александрия лингвистик мктбен, тел системасын системалы тикшер, суртлг къч.
Александрияд беренче грамматиклар б.э.к. 3 гасырда барлыкка килгннр. Кп кен грамматик тшенчлрне уйлап чыгаручы булып, Аристарх исплн (б.э.к 2г.), лкин аны хезмтлре безг килеп итмгн. Ме ел дверенд язылган бик кп трактатлар арасыннан, рнк саналган м кп тапкырлар кчереп язылгын икесе ген сакланып калган: Апполоний Дискол синтаксисы (б.э 2г.) м Дионисий Фракийский грамматикасы (барлыкка кил вакыты тгл билгеле тгел). Бу ике китап ярдменд александрия лингвистик мктбене идея м методлары турында тулысынча детальле кзаллау барлыкка кил. Кайбер башка грамматикалар м трактатлар бтн авторлар хезмтлрендге зеклрдн таныш.
Александрия мктбенд Европа тарихында беренче булып, системалаштырылган грамматика тзел. Ул "Techne grammatike" “Грамматик снгать” дип атала. Тзчесе – Аристрах исемле галимне шкерте – Дионисий Фракияле (б.э.к. 170-90). Бу хезмтт грамматиканы максаты м бурычлары билгелн, уку м басым кую кагыйдлре, тыныш билгелре турында мгълмат, тартык м сузык авазларны тркемл, иек типлары, сз м мл билгелмсе, 8 сз тркеме, исем м фигыль ясалышы, бйлек м кискчлр, сыйфат фигыльлр турында мгълмат мисаллар белн алатыла.
Грек телене катлаулы морфологиясе беренче чиратта морфологик модельлрне йрнне, сзлрне дрес трлнешен белне талп ит. Шуа кр, александрия лингвистик мктбе чорында гомумн “телне суртл” дигн мгънне алаткан “грамматика” тшенчсе сорак заманча, таррак мгънд беркетелеп калган. Александрия грамматик мктбе кысаларында барлыкка килгн кп кен тел суртллре, шул исптн Дионисий Фракийский грамматикасы да, фонетиканы кыскача алату белн башланган. Аннары тп урынны алып торган морфология алатылган. Синтаксис я ахырда урын алган, я, Аполлоний дискындагы кебек, гадти булмаган язмада аерылып куелган. Александриялелрд лексиканы системалы суртл булмаган, сзлеклр язылмаган, бары тик Гомерны м башка борынгы авторларны алашылмаган сзлрен алатма китерелгн. Фонетик бирелешлр бик кыска булган м авазларны тартык-сузыкка блдн артыкка китмгн; авазлар хреф белн буталган. Морфологияне суртл ки планда гына тгел, ваклап, детальлп йрнелгн, александрия лингвистик мктбе кысаларында формалашкан кп кен тшенчлр м алатмалар безне кннрг кадр сакланып калган. Грамматиканы тп м билгесез бермлеге булып сзлр карала; сзлр ваклап сз тркемнрен классификациялн: исем, фигыль, рвеш, алмашлык, кискч, теркгеч. Шулай ук грамматик категориялр д аерылып каралган: зат-сан, исемд килеш, юнлеш, тартым белн трлнеш таблицасы бирел. Александриялелр шулай ук басым м шигырь тзелеше кагыйдлре буенча сузык авазларнын озынлыгын-кыскалыгын йрн белн шгыльлнгннр, борынгы текстларны тзткннр м алатканнар, Александр китапхансенд сакланган кулъязмаларны ыйганнар.
Инде б.э.к 1 гасырда александр грамматик мктбене идеялре Римга теп кер м антик традицияне латин вариантына кчен зур йогынты ясаган. Сорак алар Византияд стенлек ит башлаганнар, алар кысаларында борынгы славян телене беренче грамматикалары язылган. 7 нче гасырда Египетны гарплр яулап алганнан со александрия грамматик мктбе зене яшвен туктата.
Шулай итеп, грамматика фн буларак Рим длтенд б.э. кадр 2 нче гасырда барлыкка килгн дип исплнел. Ул кпсанлы дби, хокукый, тарихи, дини характердагы текстларны тртипк салу максатында кулланыла башлый.
Рим длтенд грамматика фнене шактый тиз се галимнрне грек мднияте, аны традициялре белн таныш булуыннан кил дип санала. 2-1 гасырлар чигенд грамматика фнен йрн и дрле, и мактаулы нрлрне берсе дип саналган, мгыятьт филологларны дрсе зур булган. Элий Стилон, Аврелий Опилл, Стаберий Эрот, Антоний Гнифон, Атей Претекстат, Марк Теренций Варрон м Нигидий Фигул исемле галимнр атказанган.
Шулар арасыннан Марк Теренций Варрон (б.э.кадр 116--27 еллар) ны билгелп трг кирк. Аны “Латин теле турында”, “Латин сйлме турында”, “Сзлрне охшашлыгы турында”, “Сйлмне файдасы турында”, “Латин телене килеп чыгышы турында”, “Хрефлрне борынгылыгы турында”, дбият, снгать, тарих, авыл хуалыгы турында язылган “Фн” дип аталган 9 томлык энциклопедик хезмте билгеле. Тп хезмте булган “Латин теле турында” китабында сйлм фнен ч кискк бл м аларны исемен этимология, морфология и синтаксис дип крст. Бу хезмт мен шул блеклрне тфсилле алатуга багышланган.
Луций Акций, Гай Луцилий, Марк Туллий Цицерон, Гай Юлий Цезарь, Тит Лукреций Кар кебек длт эшлеклелре д филология фне буенча трактатлар язганнар. дби латин телене (классик латин теле) барлыкка киле м сеше д шушы чорга карый.
3 гасырда ис лингвистика фне сеше тоткарланып тора, 4 гасырда ул яадан алга чыга. Ноний Марцелл, Арусиан Мессий сзлек-белешмлре днья кр, Проба, Элия Доната, Флавия Харисия, Диомед грамматикалары языла.
Б.э.ны 4нче гасырында Рим империясе таркалганнан со, лингвистик зк Константинопольг кч м монда 6 нчы гасыр башында и кренекле латин грамматикасы – Присцианны 18 китаптан торган "Institutio de arte grammaticae" грамматикасы днья кр.
Шулай итеп, Грек м Рим длтлренд барлыкка килгн тел гыйлеме бер-берсен керешкн, шул ук вакытта ике тармак буларак сеп китлр. Урта гасырларда европа икег аерыла: латин телле Кнбатыш Европада м грек-славян телле Кнчыгыш Европада лингвистика фне мсткыйль ике тармак буларак сеп кит.
Антик нигез бер к булса да, Кнбатыш европа фне Донат м Присциан хезмтлрен таяна м фнни эзлнлр теле итеп, латин телен ала, Кнчыгыш Европа ис Дионисий Фракияле м Аполлоний Дискол хезмтлрен таянып, борынгы грек теленнн туган теллрг трем ит м византияле дини трактатларга стенлек бир юлыннан кит. Бу ике юнлеш урта гасырлар соында гына бер-берсене фн сешен игътибар бир башлыйлар.