Антик (грек-рим) тел белеме традициясе.
Европа мднияте зене тамырлары белн борынгы греклар тарафыннан кп гасырлар двамында эшлнгн мдни кыйммтлрг нигезлн. Европалылар греклардан злрене язу системасын гына мирас итеп алып калмыйча, тел флсфсе, риторика, поэтика, стилистика буенча да ки мгълматларны злштергннр. Греклар тарафыннан эшлнгн грамматика барлык европа грамматикаларыны башлангычы булып кала.
Грек м барлык Европа цивилизациясе чен миятле момент булып сузык авазлар чен махсус тамгалары булган грек алфавитын тз тора. Бу вакыйга б.э.к. 9 яки 10 гасырларга карый. Безг кадр сакланып калган и борынгы истлеклр б.э.к. 8 йзд язылган. Язу барлыкка кил поэтика, риторика, флсфне гаять кчле сеш алуына китер м тел проблемаларына кызыксыну тудыра.
Сзне мгънсен алау омтылышлары Гомер м Гесиоддан ук кил. И башта ле сзне мгънсе м ул атаган предметны тыгыз бйлнеше турындагы мифодогик караш стенлек иткн. Греклар ышануынча, р предметны ике атамасы бар: аллалар теленд м кешелр теленд. Б.э.к. 5 гасырда ис флсфд предмет м аныз атамасы арасындагы бйлнешне шартлы булуы хакындагы фикер алга срел. Борынгы грекларны бу хактагы бхсе тел флсфсе барлыкка килг этр.
Борынгы Грецияд телне практик кулланылышы да кызыксындыра. Б.э.к. 5 гасырда ораторлык снгате турындагы фн – риторика барлыкка кил. Телг йртне тп методы булып классик шигъри текстларны уку м аларны шрехл санала. Шул рвешле, филология чаткылары туа. Глосслар (иске яки чит диалектлары сзлре) туплау м аларны алату эше башлана. Музыка, ритмика м метрика теориясен бйле рвешт, телне аваз тзелеше д интенсив йрнел.
Лингвистик йртлр чен чыганак буларак бары грек текстлары гына алына. Фн барлыкка килне башлангыч этабы чен тел кренешлрен кзтд системалалык булмау хас.
Грек флсфчелрене тп бхс объекты булып сз м предмет арасындагы бйлнене характеры када. Гераклит исем-атамалар йбер-кренешлрне табигатен карап бирел (“фюсей” теориясе), Демокрит м скептик-флсфчелр ис башка фикерне алга срлр – исемнр канун буенча, куелган буенча, торышы буенча бирел (“тесей” теориясе) дилр. софист Горгий сз м предметлар арасында тирн аерма булуын раслый. Продик атамаларны табигате белн битараф булуын крст, алар бары дрес кулланылганда гына кыйммтк ия, дип крст.
Шушы бхслр барышында беренче лингвистик кзтлр барлыкка кил. Мслн, Продик беренчелрдн булып синонимнар проблемасын йрн башлый, Протагор тел нормасы проблемасын калкыта м исемне ч родын м хбрлмне дрт тибын – сорау, авап, тен м боерыкны йрн.
Тел флсфсе м теориясе сешен Платон бик зур леш керт. йберлрне тел м фикер белн зара бйлнеше мсьлсен ентеклп тикшер Платонны “Кратил” диалогында ике гмчене – Гермоген м Кратилны сйлшенд крен. Аларны бу уайдан карашлары аерыла, “третей суды” Сократ (Платон зе!) аларны берсе белн д килешми м мсьлне ачык калдыра. Платон сз м предмет арасындагы ерак бйлнешлрне таный м атамаларны гадт м зара килеш буенча кулланылу ммкинлеген яклый. Ул сзне эчке формасы (мотивлашуы) тшенчсен керт м мотивлашкан, мотивлашмаган сзлрне аера. Платон сз м млне аерып карый. мл хкемлне сз белн белдерг хезмт итче катлаулы бтенлек буларак карала. Беренче булып, ул аны ике компонентын – субъект м предикатын аера. мма шулар белн берг, Платон аваз м хрефлрне тгл куеп карый, м бу караш 20 гасырга кадр лингистика тарихын илп уза. Платон авазларны беренче м элементар классификациясен эшлп карый: сузылмаган, авазсыз, уртача). Иекне ул бербтен дип карый м аны ткен/югары, ягъни басымлы м авыр/тбн, ягъни басымсызга блеп карый.
Антик тел белеме традициясене и кренекле нигез салучысы Аристотель була. Аристотельны кызыксыну даирсен тел зе тшкил итми, блки ул тел м сйлмне фикер белдер чарасы буларак тикшер. мма аны игътибарын телне телс нинди кулланылышы леп итми, Аристотель билгеле бер снгати алымнар талп иткн сйлмне ген йрн. Аны тарафыннан ч сз снгате аерып чыгарыла:
- диалектика (исбатлау м кире кагу турындагы фн),
- поэтика (без хзер матур дбият термины белн аталган сйлм тз закончалыклары турындагы фн),
- риторика (берлрне мактауга, икенчелрне тнкыйтьлг юнлдерелгн сйлм тз фне).
Нкъ мен шушы фннр кысаларында Аристотель зене тел теориясен стер. Аны “Органон”, “Поэтика” м “Риторика” дип аталган хезмтлре шушы ч фн м аларга бйле тел-сйлм проблемаларын яктырта.
Аристотель беренче булып полисемантик сз эчендге мгън типларын йрн, шулай ук килешлрне .б. грамматик формаларны кпмгънлелеген тикшер. Аны тарафыннан телдн тыш реальлектге мгън белн тгллек турындагы фикер д йтел.
Сйлм авазларын фикер иясе сузык (гласные), ярымсузык (полугласные) м сузык булмаган (безгласные) авазларгы бл. Инде Платон тарафыннан ук кертелгн акустик билгелр яншсен Аристотель артикуляцион билгелрне д сти. Хреф мгънг ия, алы аваз белдер чарасы дип таныла. Мслн, хайваннар да трле авазлар йтерг ммкин, мма алар алы йтелми, димк, хреф була алмый.
Ул сзлрне дрт тркемен крст: исемнр, фигыльлр, теркгечлр м бйлеклрне д з эчен алган алмашлыклар. Беренче тапкыр фигыльне трле тркемнрен характеристика бирел. мма сз тркемене башка мим группалары ле аерып чыгарылмый.
Лингвистика теориясене нигезлре формалашуга эллинчылар двере (б.э.к. 3-1 гасырлар) флсфчелре, бигрк т стоиклар мктбе вкиллре Зенон, Хрисипп, Диоген сизелерлек леш керт. Алар мл тзелешенд м сз тркемнренд реаль тормышны чагылышын эзлилр. Шуа бйле, бу флсфчелр йбер м аны атамасы арасындагы табигый бйлнешне таныйлар м этимологик анализ белн кызыксыналар. “Икенчел” сзлрне мгънлре предметлар дньясындагы бйлнешлр белн алатыла. Стоиклар атама кчешене тел тарихында беренче типологиясен бирлр (охшашлык, яншлек, контрастлык буенча кчеш).
Сйлм актында алар “билгелче” (кеше сйлмене тавышы, ягыраш) м “билгелнче”, ягъни “йтелче” (сйлмне мгън ягы) бермлеклрне аерып карыйлар.
Стоиклар сз тркемнре турындагы йртлрд алга китлр м биш-алты сз тркемен аерып чыгаралар, исемне килешлрен билгелилр. Алар тарафыннан фигыль заманнары турындагы фнни йртлр д эшлн.
Стоиклар фигыль м хбрне аерып карыйлар, хбрне типологиясен эшлилр. йтел максаты ягыннан мл трлре д игътибарга алына (хикял, сорау, нд, телк, тен, ант бир, каргау, мргать ит).
Гомумн алганда, б.э.к. 5-1 гасырлардагы борынгы грек флсфсе телг логик якын кил белн характерлана.
Борынгы Римдагы тел белеме традициялрен килгнд, латин язуы б.э.к. 7 гасырла греклар йогынтысы астында барлыкка кил. Латин алфавиты ис б.э.к. 4-3 гасырларда формалашып бет.
Мсткыйль фн буларак грамматика Римда б.э.к. 2 гасырда барлыкка кил. Ул дби, юридик, тарихи м дини характердагы бик кп текстларны шрехл м тнкыйди басмаларын зерл ихтыяы белн бйле рвешт туа. Грамматика сешен Элий Стилон, Аврелий Опилл, Стаберий Эрот, Антоний Гнифон, Атей Претекстат, бигрк т Марк Теренций Варрон м Нигидий Фигул зур леш керт.
Рим тел белеменд Марк Теренций Варрон (б.э.к. 116-27 еллар) аерым урын алып тора. Ул “Латин теле турында”, “Латин сйлме турында”, “Сзлрне охшашлыгы турында”, “Сйлмне файдасы турында”, “Латин телене килеп чыгышы турында”, “Хрефлрне борынгылыгы турында” трактатлар авторы. зене тп лингвистик хезмтенд – “Латин теле турында” трактатында Варрон сйлмне ч фн – этимология, морфология м синтаксис ярдменд йрн кирклеген ассызыклый м хезмтенд шушы фннрне нигезлрен крст.
зене этимологик эзлнлренд Варрон стоиклар карашларын двам ит. Ул лексика составындагы, аларны ягырашындагы м мгънсендге згрешлрне билгели.
Морфологик кренешлр турында сйлгнд, ул трлнешне сз згреше м сз ясалышы берлеге буларак карый. Ул табигый м ирекле трлнешне таный. Беренче тапкыр исемне башлангыч формасы (баш килеш) м фигыльне башлангыч формасы (хзерге заман хикя фигыльне беренче зат берлек саны) билгелн. Трлн торган м трлнми торган сзлр аерып карала. Дрт сз тркеме аерып чыгарыла: исемнр, фигыльлр, сыйфат фигыльлр м рвешлр.
Аннан согы дверлрд Рим грамматиклары (Веррий Флакк, Секст Помпей Фест, Квинт Реммий Палемон) классик чорга кадрге язучыларны телен йрнлр, зур сзлеклр м латин телене зур грамматикаларын тз стенд эш башлыйлар.
3 гасырда лингвистик эшне слпнюе кзтел. 4 гасырда ис яа ктрелеш башлана. Кпсанлы белешм-сзлеклр барлыкка кил, грамматикалар языла. Шул чордагы Элий Донатны грамматикасы ме елдан артык уышлы кулланыла.
4 гасыр ахырында, Рим длте имерел белн, лингвистик тикшеренлр Константинопольг кчерел. Биред Присциан тарафыннан язылган 18 томлык грамматика днья кр.
Борынгы Грецияд м Римда барлыкка килгн лингвистик традициялр зара тыгыз бйлнгн, шул ук вакытта рберсе мсткыйль булган кренеш тшкил ит. мма Европада алар каршылыклы кабул ител. Кнбатыш Европа лингвистик мктбе Донат м Присциан карашларына таяна, шул рвешле тикшерлр чен материал буларак латин телен ала. Кнчыгыш Европада, киресенч, Дионисий м Апполоний Дискол карашлары яклана, грек теле йрнел.