АСІРЕТТІ ЖЫЛДАРДЫ АИАТЫ

Елдос Тотарбай

ТАДЫРЛЫ ЖЫЛДАР, ТАДЫРЛЫ ЖЫРЛАР

(Трмеде жазылан жырлар)

Деби зерттеу, антология

ОЖ 821.512.122.0

БЖ 83.3 (5 аз)

Т

Азастан Республикасы Мдениет жне спорт министрлігі «Мдениет жне нер саласындаы бсекелестікті жоарылату, азастанды мдени мраны сатау, зерделеу мен насихаттау жне мраат ісіні іске асырылу тиімділігін арттыру» бадарламасы «дебиетті леуметтік маызды трлерін басып шыару» кіші бадарламасы бойынша жары крді.

Т Тотарбай Е.

Тадырлы жылдар, тадырлы жырлар: деби зерттеу, антология/ Елдос Тотарбай. – Алматы: «аратау КБ» ЖШС: «Дстр» , 2016. - б.

Туелсіздігімізді 25 жылды мерейтойына орай жас дебиет зерттеушісі Елдос Тотарбайды «Тадырлы жылдар, тадырлы жырлар» атты брын-соды аза дебиеттану ылымында сз болмаан трмеде жазылан шыармалар негізінде бас раан деби зерттеу, антологиялы ебегі оырман назарына сынылып отыр.

дебиеттанушы р жылдары жазысыз жапа шегіп, трмеге тсіп, уын-сргінге шыраан аламгерлерді трмеде жазан шыармаларын жинастырып, оларды абатыда туан туындыларды антологиясы даярлаан.

Кітап дебиетсйер ауыма арналан.

АСІРЕТТІ ЖЫЛДАРДЫ АИАТЫ

(Алы сз)

 

лем дебиеті тарихында «трмеде жазылан шыармалар» деген тсінік бар. Біз, «Трме шыармашылыы дегеніміз не?», «аза дебиетінде де трме шыармашылыы деген тсінік бар ма?» сияты таы баса сауалдара осы баыттаы ылыми-зерттеу жмысымыз арылы толыанды жауап берген болатынбыз. Бл ылыми-зерттеу жмысымыз – аза дебиеттану ылымындаы соны жаалы болды. Себебі: осы уаыта дейін абатыда, айдауда жазылан ледер мен шыармалара талдау жргізілмеген болатын. (араыз: Тотарбай Е. аза дебиеті тарихындаы трме шыармашылыы жне эмигрантты кезе. Алматы: Баянжрек, 2015. – 248 б.)

Адамзат оамы – лкен театр сахнасы сыылды. Адамдар – ртіс. оюшы режиссері, сценарийін жазан драматургы – бкіл лемді жаратан діреті кшті бір Алла Таала емес пе! Адам баласы жаланны жарыына келмей жатып а, оны мадайына болашаы, мір жолы жазылады екен. Бны – тадыр дптері дейді (Дауіл-Мафуз). мірде ркім зіні мадайына жазыланын креді. Тадыр. Тадырсыз аламгер болушы ма еді! Бізді айтпаымыз сол – тауыметті тадыр аралаан аламгерлер. Жалмауыз Кеес кіметі орнаан кннен-а, аза азаматтарыны басынан ба шты. аза еліні билігі Голощекинні олына ткен кезде, наыз андыасап оиалар басталды. Елді бетке стар айматары «халы жауы» болып сталып, наатан-наа айдауа кетті. Ел ішіні тыныштыы бзылып, рей туды. Трмеге тсіп, трмеде прозалы шыармалар жазан жазушы ажымар Шабданлыны «ылмыс» романында: «Біз туа сала мадайымыза ылмысты арыс табасы басылан ашынбыз», – делінетін сйлем бар. Тадыр дптеріні жазуымен осы жылдары трмеге тсіп, айдауа кеткен асыл азаматтарымыз ертегі рпа шін аманат-сздерін алдыра бастады. Мди аынны «абаты атар-атар болады екен» дегеніндей, тар апасты «алаандай тесігінен» жары дниеге Алашты асыл сздері шыа бастады. Бл сздер – ле-сз еді. Аманат сз еді!

Алаш айраткерлеріні асыл сзі – тамтан (трмеде – деген маынада олданып отырмыз) естілген сулелі, нрлы сз болатын. Алашты асыл сзі – тамтаы жары болатын. Тамтаы жары – аза еліні, бкіл Алаш миллетіні болашаына шашылан нрлы суле, жары жлдыз іспетті болатын. Біз сол болашаа сенген, лтты рухты крінісі болан тадырлы жылдарды тадырлы жырларын жинатап отырмыз.

Алты Алашты аылманы, лт стазы Ахмет Байтрсынлы: «Біреу: жмыс ылайын десем, тран жерім жаман, – дейді, біреу: маайымдаы елім жаман, – дейді. Бларды брі де бос сз. Абатыдан жайсыз орын жо, онда да отырып жмыс істеуге болады» деген екен.

Осы уаыта дейін махаббат, табиат, ауыл жне таы баса таырыптара жазылан аындарды шыармашылыы срыпталып, таырыбына арай жеке-жеке антология болып жарыа шыты. Міне, сол сияты саяси таырыпа жазылан шыармаларды да топтастырып, жеке антология ылып баспадан шыаруа болатынын ойлаан едік. Бл ой, идея – біршама жылдар бойы ой-санамызды ткпірінде саталып келді. Саяси таырыпа жазылан шыармаларды трпаты блек. Ерекшелігі – абатыда, апаста, айдауда, уын-сргінде жазыланы.

Белгілі аын, кптеген деби мраларды жинастыран, кптеген ылыми-деби танымды жинатарды растыран Есенбай Дйсенбайлы «апаста жазылан хаттар» (араыз: апаста жазылан хаттар, Алматы: 1992. – 152 б.) атты жинаты алы сзінде: «уаныш пен айы, зейнет пен бейнет, раат пен азап сияты мірді кнгейі мен клекесін ай пенде басынан ткермеген? А халыа нубет боп тнген ара йындар аншама?! азан ткерісінен кейінгі сталиндік зобаланы аза жеріне келген анды ырын азабын да тарихтан жасы білеміз. Соны бір айын кусі отызыншы, елуінші, сексенінші жылдардаы жаппай жазысыз жазалау, атып-асу, бле-жаламен игі жасыларымызды итжеккенге айдап, темір торда телміртуі еді ой.

Бл жинаа р кезеде лтжандылыы шін сталандарды ш рпаы апаста жатып жазан жыр-хаттар бас осып отыр. Трмеде туан тегеурінді туындыларды бір ерекшелігі: ай аын болса да тек з арабаан басыны айысын айтып оймайды, ата жртыны ткені мен дет-салтын, елдігі мен берекесін асай еске алады. Сонымен атар замана халі, аскйлік, ділетті а жолын аяа басан орлы-зорлы, ысым-иянат жайын тбінде жеіп шыатынына деген шынайы сеніммен толана ширыу бар.

Мндай арман-міт з мірін тергеуші алдында лемен батыл рнектеген Ыылман, Файзолла, Байдкен толауларынан да, тора тскен тотыдай апаста отырып, халым деп тебіренген Насихат, Закария, Пішн, Ахат жне Асанбай Асаров жырларынан да аны аарылса керек.

Жастайынан бар асары нер болан Шахан Мусинні «он алты жол леі» шін он сегіз жыла сотталуы, еркін ойларына бола Бркіт Ысаовты ширек асыр еркінен айрылуы, кешегі бозда айрат Рыслбековты айылы азасы... – брі-брі оралып соып отыран озбырлыты йгілемей ме?!

Бір сзбен айтанда, шерлі жылдар шежіресі атада аиатты ала тартып, оырманны ойын оятарына сенеміз», – деген екен. Марм Есенбай аамыз Туелсіздігімізді алашы жылдарында атадатар мселесімен айналысып, жазысыз жапа шеккен біратар аындарды шыармаларын жинап, растыран болатын. олыыздаы «Тадырлы жылдар, тадырлы жырлар» атты жинаты Есенбай аамыз шыаран жинаты зады жаласы деп абылдауыыза болады.

Антологиялы жинаты растырылу тртібі жнінде бірер сз айта кетейік: Тегінде, азаты азаматтары ашан болсын, ай заман да болсын басынан трлі иындыты ткерген. Бізді бабаларымыз Орыс Патшалыыны да, Кеес кіметіні де трмелерін крген, айдалан, уындалан.

олдарыыздаы «Тадырлы жылдар, тадырлы жырлар» атты жинаа трмеде жазылан жырлар ана топтастырылып отыр. Бл – зілген жыр! Бл – апастаы азаматты сзі! Бл – тадырлы да, шерлі жылдарды сзі! Сондытан бл кітапа тек трмеге тскен аындарды трмеде отырып жазан шыармаларын ана кіргізуді жн санады. Бізді жоспарымыз бойынша бл кітап – трмеде жазылан шыармаларды бірінші кітабы болып жарыа шыпашы. Алдаы уаытта трмеде жазылан прозалы шыармалар, трмеде, уын-сргінде туан ндер мен кйлерді антологиясын да блек кітап ылып шыармашымыз. рине, Алла Таала стін салсын!

Мысалы, Тобыл-Торай даласында Алтыбас ске есімді аын мір сріпті. ХІХ асырды 50-60 жылдары дниеге келген. Дниеден ткен жылы белгісіз. Осы Алтыбас ске аынны артында бірде-екілі леі алан екен. Трмеге тскенінде жазыпты-мыс. Аынны зі жне ледері туралы мліметті жазушы оабай Срсекеевті «ызыл жалау», «Заманаыр» кітаптарынан алып отырмыз. Оып крейік:

 

дай, дай дедікте

Озбырлара л болды.

ділет деген асап ек

Лас жауып кір болды.

 

кім бар деп уану

шты-кйлі ате екен.

кім сырттан болан со

Кргені жбір жапа екен.

 

ойды асыр баан со

ан болмаса немене.

Сайланбай кім болан со

Зор болмаса немене.