Амауда жатанда жазаны

Таршылы амауында болдым аріп,

Кретін емін-еркін айда жары.

Бола алмай еркін жрген хайуан рлы

Ттында аланым ба ашып-арып...

Бар боланы – осы екі ле. Бл – біз шін тарихи жыр. Себебі: біз осы ле жолдары арылы ткен замананы аиатын біліп отырмыз. рі дниеден осындай аынны да ткенін байаймыз.

Семейді Аягз аймаында Тобал Мсабайлы есімді аын мір срген екен. Сол Тобал Патша заманында да, Кеес кіметіні заманында да Сібірге айдалып, итжеккенні азабын тартан екен. Аынны Сібірдегі трмеден жазан жырлары туан еліне хат болып жеткен болатын. Белгілі аламгер абиден лахмет аынны трмеде жазан шыармаларын жинастырып, «Сібірден жазылан ле-хаттар» деген атаумен жеке жина ылып шыарды. .лахметті «Тобал аын жне оны жырлары» («Жлдыз» журналы, №11, 2015) атты мааласында: «Тобал Мсабайлыны ел ішіне те ке тараан туындылары – Саратов трмесінде, кейінірек Иркутск губерниясы, Благовещенск уезінде каторгада жріп жазан ле-хаттары. Тобал кемізді Сібірден жолдаан ле-хаттарын бкіл ел болып асыа ктіп, олдан-ола тигізбей кшіріп алатын. «Отыз бес деген жасымда», «Шбарааш – Ойжайлау», «Бзбен ер», «оштасу», «Саындым Сарыараны», т.б. жырларын бала кезімізде лкендер жаы бізге айтызып, здері жылап отыратын еді, – деп есіне алатын арт жырау Крім Секібайлы («Жалын» журналы, №3,1984)» – дейді. Ал, аынны жырларын оып отырса, оны з заманыны батыры боланын амыз. Мысалы,

Лепсіні бес жыл жаттым аласында,

Тсем деп ерлікпен ел арасына.

Мойынмен ктерейін, олмен істеп,

Біреуді ілінгем жо жаласына,

– дегенінен аынны 1906 жылды 11-атарында Жетісу губерниясы, Лепсі оязы, Аранаты болысында болан аты шулы оианы еске тсіреміз. Бл атыысты Патша кіметі шектен шыанды деп абылдап, «блікшілерді» Лепсі трмесіне аматтырады. Кейінірек, натыра айтса, Верный Округтік сотыны 1908 жылы 26-атар кнгі кімі бойынша Лепсі трмесіне тскен «блікшілер» 10 жыла каторгалы жмыса кесіледі. Ал, мына тмендегі ле жолдарынан:

Кнімді жата аратты,

Азабын тарттым аматы.

Базарын айран мырды,

Абатыа тонаттым,

– деп 35 жасында, наыз ерлік крсетер жасында тора тскен тотыдай боздап отыран аынны наласын байайсыз.

Орал-Жайы ірінде Саат бдуалиев (буалиев) есімді тадырлы аын ткен. Саат Мхтарлы – 1948 жылды 22 апанында Ажайы ауданыны Тайпа ауылында дниеге келіп, 1984 жылды 5 суірінде Ажайы ауданыны Алабас ауылында дние салан. Бгінгі л-Фараби атындаы азУ-ні журналистика факультетінде оыан. Саат аын Орал, Атбе, Жаазен трмелеріне амалып, азап шеккен. Аынны ледері трлі мерзімді басылымдара жарияланан. «лынша кктем» (1980), «Кзайым келешек» (1992), «Жрегіме жгі тсті жаанны» атты жыр жинатары шыан. Алайда, тадырлы аынны трмеде жазылан шерлі ледері ешашан баспа бетіне жарияланан емес. Бізді олымызда аынны трмеде жазан ледеріні топтамасы бар. Алайда, оны бараа жариялауды жн санамады. рі ледерінде есімі аталатын адамдар азіргі уаытта арамызда жр екен рі кптеген ледерінде боаусыз сздер кездеседі. Аынны трмеде жазан ледерінен мысал келтірейік:

 

Адамды – ана ша, ата ша.

ылыы абырама батады са.

..... тен алан трде отыраны

Шыбына секiретiн баа сап.

 

немесе:

 

Ттынны тнжыраан кнi мды,

Мойына он арызды бiрi мiндi.

я болмаса:

Крсетем деп ояншыа ыл стiн,

Етегiмнен арыз терiп, жысты.

Ала танан жыбырлайсы блiмде

Шыбын шаан йрыындай шыбышты,

– деген жолдарындаы тееу андай! Образды ле емес пе!Енді аынны трмеде жазан ледерінен таы мысал келтіреміз. Сздерді, ле жолдарыны концептуалды маынасына назар аударайы (когнитивті лингвистика задылыы):

адаандай ккiрекке дл ине,

Тыпалады КПЗ-а – тар йге.

мырыа басты болып алмайсы,

Аын болып мен лемiн, рине! – деген жолдардан

байайтынымыз – аынны болашаа деген сенімі. Аиатында, азір жрт Саат мармды аын ретінде таниды. Аынны болаша кндеріне деген сенімін тмендегі ле жолдары да айатап тр:

орытпайды менi лагерь, он бес кн,

Ажал жетпей апармайды крге ешкiм.

Кптi крген баршын басым, бол аман

Он саусаым, зi барда лмеспiн.

немесе:

Жалыздара кiм тигiзер септiгiн,

ше крме лгенiмше, отты нiм.

Аынны з-зіне деген ішкі реніші мен кінішін мына ле жолдарынан аарамыз:

Он жыл бойы жылан шып алданан

Мен зiмнi жрегiме кектiмiн.

Аынны Орал ірінде орналасан трмеге тскенде жазан «ыры трба» атты леі бар. «ыры трба» – жергілікті халыты трмеге ойан аты. Бл леінде жалпы трмені сипаты бейнеленген:

Тiрегi тас дуалды тiкен сым,

Тiкен сыма алайынша т енсiн?!

Теперiштi тайсалмай-а тiк ктер,

Жасы болса жетi кнде бiтерсi.

Аын трмеге амалып, жазасын теп отыран айыпкерді бейнесінде сзбен сомдаан екен. араыз:

Кiлдерде кдiмгiдей кек тнып,

Мойындатар тадырыды кк лып.

Темiр торлы терезеге телмiрiп,

Отырасы алан нанды кептiрiп.

 

Жоаласын жанарынан жарты лем,

алайынша болар досым, ара ке?

Тар блменi брышына тышызып,

Асырайды ала тада арпамен.

 

Ттындара айы орта, тсек те,

кiнесi кндерiе бос ткен.

«ыры трба», тыламын мен сенен,

Таусылмаса кеудемдегi ос кпем,

– міне, Саат аын осылай сйлейтін. зі лирик аын болатын. атал тадырды тауыметін аралап, дниеден ксіп ткен аын еді ау...

Антологиялы жинаа р жылдары жазысыз жапа шегіп, трмеге тскен аындарды шыармаларын енгіздік. Саны жаынан біреуіні леі кп, біреуіні леі аз болды. Сосын кейбір аындарды туан, лген жылдары наты белгісіз боландытан млімет бере алмады. Таы бір атап тер жайт: кейбір аындарды суреті жо. Яни, оларды суреттері еш жерде саталмаан.

адірлі оырман ауым, сзімізді тйіндей келе айтарымыз, асіретті жылдарды аиаты – осы жинаа енген азалы жырлар. Оыыз, крііз.