АЗА ДЕБИЕТІНДЕГІ ТРМЕ ШЫАРМАШЫЛЫЫ

 

азіргі тада аза дебиеттану ылымы арыштап дамып келеді. Соны бір айаы, соны жаалыы – трме шыармашылыы циклы.аза дебиетіндегі трме шыармашылыыны тарихи кезеі: кешегі Патшалы оам мір сруіні соы жылдары мен кеес кіметі орнаан жылдардан бастап, азаттыа жетудегі шешуші шайас, жастар дмпуі – Желтосан оиасына дейінгі аралыты амтиды.

аза зиялылары, ХХ асыр басындаы аза оыандары темір тора лек-легімен амалды. Алайда, кбіні трмеде жазан шыармалары халыа жете оймады. Зерттеу жмысыны орындалу барысындаы е лкен иынды осы.

Трмеге амалып, жазысыз жапа шеккендерді алашылары ке байта даланы «еркін» адамдары атанан – сал-серілер еді... Олар йгілі Иманжсіп, Мди, Жаяу Мса, анапия, Сары, Аманали, Балуан Шола, кілі Ыбырай, апез секілді нші-композиторлар. Осы тлаларды мірі, тадырлы ндері жайлы жазылан академик Ахмет Жбановты «Замана блблдары», профессор Илья Жаановты «зілген н» атты зерттеу ебектері бар. Осы аталмыш зерттеу ебектерінде оларды абатыа алай жабыланы, андай азапты жолдан ткені, ндеріні нотаа тсуі, сол нота арылы киелі сахнаа жетуі, орындалу брі-брі тегіс жазылан.

Тар апаса таылан кейінгі буын Пышан Жлменделы, Ыылман Шреклы, Насихат Сгірлы, Закария Саындылы, Файзолла Сатыбалдылы, Ахат Шкерімлы сияты ке байта Отанымызды р іріндегі азаматтар еді... Блар – 1917–1921 немесе 1929–1935 жылдар аралыында «халы жауы» болып абатыа амалып, итжеккенге айдалды. Осыларды соынан Шахан Мусин, Трмаамбет Ізтілеуов секілді аындара ара кйе жабысты.

1909 жылы Семей абатысына наатан-наа амалан лт ксемі – Ахмет, Анненковты «азап» вагоныны тауыметін тартан Скен, 1929 жылы «Ала» атты жасырын йым рды деген айыптаумен Мажан сансыз азап шекті.

аза халы 1930–1931 жылы данышпан Шакерім ажысы мен азаты «Джек Лондоны» атанан Жсіпбектен, 1937–1938 жылдары кптеген жасы мен жайсадарынан айырылды. аза дебиеті мен мдениетіні алтын дігегіне «халы жауы» деген індет тсіп, ауыр азаа шырады.

Боздатарынан тірідей айырылан халыты енді 1941–1945 жылдардаы екінші дниежзілік соыс бігерге салды. Соысты жеіспен аятап, тубе дей бергенде 1950–1956 жылдардаы саяси айыптау ойыны таы айталанды. Бл жылдары Шахан Мусин, Бркіт Ысаов, Байдкен Жмаділлы секілді таы баса тлалар «лтшыл» деген желеумен абатыа амалды.

«Аа дай жа» дегендей, мртты ксем дниеден ткен со КСРО аумаындаы барлы жаза лагеріндегі жазасын теушілер бостандыа шыты. Аталды. Шыармалары рпапен айта ауышты.

Жиырма жыл ткеннен кейін «нашаор», «бзы», «баскесер» деген жаламен 1986 жылы Желтосан оиасыны жалындаан жас аармандары уын-сргінге шырады. Бл орайда ыршын зілген айрат Рыслбеков пен Асанбай Асаровтарды есімін айырыша айтамыз.

аза дебиеті тарихындаы трме шыармашылыы циклыны таырыпты-идеялы ерекшеліктері андай? Кркемдік ізденіс бар ма? Осы сауалдара жауап беру шін трмеде жазылан шыармаларды айта бір паратап, ой елегінен ткізіп, саралауды жн крдік...

Абаты, трме, зындан – брі тар апас ымын білдіреді. Аядай блме шыармашылы адамыны сезіміне, тйсігіне сер етпей оймасы аны. Наатан-наа темір тора таылан со, еркіндік пен азаттыты адірін тсінесі. Жаншылан ыза намысы кеудедегі адамды рухын оятады. Рух жректі тбінен ле болып тгіледі. Оан трмеде жазылан поэзиялы шыармалар мысал болады.

Трмеде жазылан шыармаларды басты жаалыы – шыармашылы адамыны ай кезде де, андай заманда да, жер, кй тадамай жазаны, азатты мраты, елдік мддесі.

Трмеде жазылан ледерде лт мддесі – шер, нала, ма толы сезімдерге бай екенін байайсыз. лтты мдде 16 жол ле жазып, 18 жыл айдау мен амауды ысымын крген Шахан Мусинні шыармаларында жиі кездеседі Шаханны трмеге тоылып, айдауда жріп жазан шыармаларын «Трме тндері», «Сібір шері», «Колыма зары» деп жазылу кезедеріне арай ш топа блуге болады. Аын: «Трме тндері, рине, білім берген жо, білгенімді ойлауа йретті, мнда «ой сабаы» деген пнді беске тапсырдым, трмелерден ойым – шежіре, жаным – жырау болып шыты» депті бір естелігінде.

1948 жылды желтосан айында Ш.Мусин трмеге 3 рет амалады. Семей трмесінде «Терезе» атты ле жазыпты. Ол былай:

Терезе анау, мен мынау,

Терезе тым биікте.

Кіл аяу, кз блау,

Телмірдім сол биікке...

 

Жалыз сауал, бір срау,

Жары ктіп ілем.

Темір рсау – мз ырау,

Жалыз досым – терезе.

 

Ой – шежіре, жан – жырау,

Ойлыа уайым – ереже.

ра иял, р жылау,

Жалыз досым терезе.

 

Тн дбілткен оырау

Сынар кні туар ма?

Жаса бккен омырау,

Тынар кні туар ма?

Осы ле турасында аынны жары, академик Р.Сызды: «Бл жердегі Терезе – азат дниені символы. зіні жазысыз жазырылып, апаста отыранымен, тпті тбінде ділдік жеіп, азат болатынына сеніміні символы. Дем берер – досы!»,–деген. Шындыында, Шахан профессионал аын болмаса да, Сібір, Колыма азаптарын кріп, трме тндерін басынан ткізіп, бейнетін шеге жріп жазан шынайы жрек тебіренісі, толаныстары ледерінен аны крінеді.

Саналы мырын тас амауда ткізген Шыжадаы аза дебиетіні негізін алаушыларыны бірі – ажымар Шабданлы. ажымар да трмеде тегін жатпаан. Ол тас амауда жатып а, «ылмыс» романыны 6 томын, «Пана» романын жне «анішер тс» повесін жазыпты. Ерлік! ажымарды шыармашылыы туралы Р Халы жазушысы .Жмаділов: «И, ділетсіздік пен диктатура жайлаан елде трмеде кім жатпайды. лдыа кнбейтін саналы адамны бір мекені – абаты. Мселе трмеге тсуде емес, апастаы жылдарды алай ткеруде. Шабданлыны дниеде тедесі жо ерлігі – ол зіні негізгі шыармаларын осы трмеде отырып жазды. Лагерьде жргенде оиасын баста пісіріп, желісін ойша рып келген болар. Тарымнан айтан со бірден «ылмыс» романын жазуа отыран. Біра бостандыта ткен аз жылда алты томды шыарманы алашы екі томын ана шыарып лгерді. шінші томы тптеліп жатанда сталып, ртелді. «ылмысты» алан томдарын ол рімжі трмесінде отырып жазды. Жазылан тілдей ааздарды астыртын сырта шыару, жазандарын трлі тсілмен сатау, кейін ол кітаптар мен олжазбаларды ртрлі жолдармен шекара асып, мені олыма жетуі – з алдына блек хикая.

Сйтіп, аза дебиеті тарихында тыш рет дниеге келген алты томды романны кіндігі трмеде кесілді. андай тзім, андай ебекорлы, дебиетке деген неткен штарлы десеізші?! зі зынданда жатан, жары дниеге аман шыар–шыпасы екіталай адамны лы масаттан айнымай, болаша рпаа арнап кітап жазуынан асан ерлік бола ма?!

Жазушыны «ылмыстан» баса, трмеде туан таы бір кесек шыармасы – «Пана» романы. Шыжандаы лт-азатты кресті аарманы Зуа батыр мірін арау еткен бл романды ткен жылы (2004 ж.) Дниежзі азатарыны ауымдастыы Алматыда басып шыарды. Романны аяында «26.ІІ.1988 ж. – 25.VІІ.1989 ж. рімжі. №1 трме» деген жазу тр. И, ажекені он бес жыл мірі ткен байыры мекені осы. Жазушыны бл трмеде таы андай шыармалар жазаны бізге зірше млім емес.

Шыжандаы аза дебиетіні згеге самайтын бір ерекшелігі, онда «трмеде туан дебиет» деп атауа болатын шыармаларды ттас бір шоыры бар. Шыжанда «трме туындыларыны» негізін алаан – Тажары аын. Жеті жыл (1940–1946 ж.ж.) рімжі трмесінде азап шеккен Тажары Жолдылы шыармаларыны жетпіс пайызын апаста отырып жазды. Арада жарты асыр ткенде оны дстрін Шабданлы жаластырды. лені жолы жеіл, камерада бірге жатандар жаттап алып, халыа жеткізіп отыран. Ал арасзден тратын романдар циклін тілдей ааздара сатап жазып, біртіндеп сырта шыаруды дай баса салмай-а ойсын» депті.

аза дебиеті тарихындаы, трме шыармашылыындаы классикалы шыармаларды бірі – «ылмыс» романы. «ылмыс» романы – трмеде жазылан шотыы биік шыарма. «азаты 100 романы» атты ебекте: «ылмыс» романы ХХ асырды басынан бастау алан ланайыр аза даласын «Темір нота», «айыс нота» аталан екі зорекер ел ала сызыпен блген екі бетте жасаан киіз туырлыты оырай халыты сергелде мірінен сыр шертеді» делінген. Осы роман трмеде жазылан шыармаларды идеялы жаалыы да бола алады.

аза дебиетіндегі трмеде жазылан поэзиялы, прозалы шыармаларды таырыпты-идеялы ерекшеліктері – Отан, елдік, лтты мрат, азатты, егемендік секілді бірліктерді крініс беруі. Трмеге тоылан кез келген аынны шыармаларында осы бірліктер сз болады. Барлы шыармаларды идеясы – азатты, еркіндік сарындас. Мысалы, Мажанны «Жел», «айы», «Сарайдым», «Тс», «араылы оюланып келеді» деген ледеріні таырыптары згеше боланымен, маыналары, аынны айтпа ойы, идеясы сарындас.

Жалпы Мажанны жоарыдаы аталан ледері, Шаханны «Терезесі» барлыы заманауи трыдан когнитивтік лингвистиканы когнитивтік модель, концептосфера, лтты мдени кеістік аясында жааша кзараспен зерттеуді ажет ететіндігін баса айтамыз. Себебі, бл ледерді атауы символды маынаа ие. пия форма. Бл – трме шыармашылыы кілдеріні кркемдік ізденістеріндегі ерекше тр болып табылады.

Трме шыармашылыындаы таырып мселесі – ерекше жан кйзелісімен озалатын ккейкесті таырып. Бл цикл шыармаларыны таырыбына араанда жалпы адамзата арналан сияты крінгенімен, ішкі мазмны наты бір оиаа, халы мддесіне сай келеді. иынды, зорлы-зомбылы, азап табиат дниесімен мысал ретінде келтіріліп, астарлы жазылады. Тспалды ледерді ішкі мнін ашпай, автор мірдегі шындыты р трлі нрсеге балап, жмбапен суреттейді. Бл дегенііз – аламгерді шыармашылы шеберлігі. Мысалы, Мажанны «Толын» леі-репрессияа кін етіп таылан, ле жолдарыны астарында оама арсылы бар деген айыппен жалаа арау болан ледеріні бірі.

Трме шыармашылыыны белді кілдеріні кбі аын, композиторлар. Мысалы, Балуан Шола, Иманжсіп, апез Байабыллы, Мди Бпилы, Пышан Жлменделы секілді нші-сазгерлермен атар Слубай, Бркітбайлар да абатыа амалып, айдауда жріп, жазысыз жапа шеккен нер тарландары. аза мдениетінде «сотталан н» деген тсінік бар. Кешегі Кеес кіметі кезінде азаты тл нері де жетімні кйін кешті. Ел мен жерді асіретін, айысын толайтын кйлер мен аралы ндерді ел арасына тарату, оларды айтуа тиым салынан болатын. Музыка неріні крнекті зерттеушісі, профессор І.Жаановты «зілген н» атты ылыми-зерттеу ебегінде азаты нші, сазгерлеріні илы тадыры мен оларды наразылыа шыраан туындылары туралы ты мліметтер енген.

Трме шыармашылыына німді ебек сіірген аламгер, Шыжа дебиетіні негізін алаушы – Тажары Жолдылы. Аын шыармашылыыны сексен пайызы абатыда жазылан. Аын ледеріні кбі таырыпты-идеялы жаынан ерекше стильге, згеше былыса толы. Сзіміз нанымды болу шін филология ылымдарыны докторы, профессор Б.Омаровты мына пікіріне назар аударса: «Тажарыты тар апаста туан ледері елге арнау, лта ндеу, жасылара слем жолдау трінде жазылды. Кбіне-кп оны жырларыны біратары кдімгі хат лгісінде болып келеді. Ол трмені тар блмесінде аза жырыны бесігін тербетті. Азабы кп абатыны зін лт намысын айрайтын лаатты сзді стаханасына айналдырды. атал жйе оны зін инаанымен леін лтіре алмады. Аына орлы пен зорлы крсеткен азап мекені оны ширытырып, жрегінен жыр саулатты. Трмеде туан жырлар трткл дниеге тарап жатты. Сйтіп, сол кезені сипатын дл танытатын, згеше жадайда туан, мазмны блек, рухы биік ле нсалары мірге келді. Сондытан, Трлыбек Ммесейітов мысала келтіріп жрген «трме дебиеті» деген ымды аперге алып, бл таырыпты зерттей тсуге жол ашан жн болар».

Трмеге амалып, азап шеккен аын, жазушыларды кредосы – лт пен жерді тадыры болса, негізгі шыармашылы лейтмотиві – азатты, еркіндік бірлігі болды. Сібірге айдалып, КСРО-ны ысымын крген зиялылар да, атамекенін тастап, шетелге кетіп, эмигрант болан зиялылар да осы бірлік негізінде жырлады деп тжырым шыара аламыз.

Трмеде жазылан шыармалара р аын, жазушыны зі мір срген оамыны крінісі, аза халыны оамды-саяси мірі, елді жайлаан ділетсіздік пен жеке баса табынушылыты салдары, КСРО-ны солаай саясаты, злматты жылдар асіреті таырып ретінде арау болды. Ал, негізгі идея – кзкрген келесіздікті ааза тсіру.

Абатыа тсіп, тадырды сынын ткеріп, наатан-наа жапа шеккен аламгерлерді шыармашылытарын зерттеу нысанына айналдырып, шыармаларын жан-жаты талдау, саралауды міндет еттік. Трмеде жазылан шыармаларды жазылу стилі алай болады екен? Стильдік ерекшелігі андай? Осы сратара жауапты трмеде жазылан шыармалар арылы ана бере аламыз.

Трмеде жазылан шыармаларды басты стильдік ерекшелігі – мірбаянды сипаттыы. Себебі: кез келген трмеге тсіп, абатыны дмін татан аламгерді шыармасына жіті назар аударсаыз, оны айда туаны, ай жылдары не істегені, трмеге ашан тскені, алай тскені, андай азап шеккені – брі аны, айын байалады. мірбаянды сипат – бір адамны тадыр-талайы арылы сол дуірді, оамны сиын крсету. Мысалы, ажымар Шабданлыны кп томды «ылмыс» романы – мірбаянды сипатта (стильде) жазылан, трмеде кіндігі кесілген мемуарлы роман-эпопея болса, Мди Бпилы мен Иманжсіп тпанлы, апез Байабыллы секілді бесаспап нші-композиторларды ледерінде здеріні бастарынан ткерген ауыртпашылытары, иындытары нге арау болса, Тажары Жолдылыны «Трме тарихы», «Абаты», «ткен кн» ледерінен замана шындыын байаймыз.

уын-сргінді, абатыны азабын, тергеушіні орлы-зомбылыын кргендерді арасы кп. Оларды дені – азаты оыан азаматтары еді... «араылыты кгіне кн болуа» асыан лтшыл, елімізді ркениетті елдер атарынан круге барлы кш-жігер, ажыр-айраттарын салып, Отанды азат ету, егемендік, асиетті м астерлі азатты жолында здеріні ара бастарын атерге тігіп, бостанды таы шін шейіт болан асылдарымызды трмеде отырып жазан шыармаларын ой елегінен ткізіп, бгінгі лтты дебиеттануды даму дегейімен ткен кндерді елесін уып, арар болса, мгілік ел, азатты деген идеялармен сабатасып жатан дниелерге тап боламыз. Кеес кіметі орнааннан кейін «азаты азаа айдап салу» саясаты, солаай идеология жзеге аса бастады, «Зиялыларды адамгершілігі сыналар асу – 1937 жылды ойраны. Бл кезден иналмай ткендер аз» (Трсынбек Ккішлы) боланын білеміз. Ахмет Байтрсынлы бастаан зиялы топа «лтшыл», «пантюркист», «панисламист», «кееске арсы» деген айыптар таылды. «Кім алды таразыа тартылмаан» (Ахмет Байтрсынлы) дегендей, 1929–1938 жылдар аралыында Алаш арыстарыны тадыры таразы басына тсіп, уын-сргінге шырап, трмеге тоылып, итжеккенге айдалды. дебиеттанушы-алым, профессор Айгл Ісімаова алаш дебиетіні зерттелуіне мол лес осандарды бірегейі. Оны «Алаш дебиеттануы», «Казахская художественная проза» (Поэтика, жанр, стиль), «Возвращенная Плеяды. Экзистенциальная проблематика в творчестве А.Байтурсынова, Ш.Кудайбердиева, Ж.Аймауытова, М.Жумабаева, М.Дулатова и М.Ауэзова» атты зерттеу ебектерінде бізді арастырып отыран трме шыармашылыы жалпылай сипаттама ретінде сз болады. алым Ахмет Байтрсынлы жайлы: «Жазан сз жаным ашып Алашыма» деген лені жалыз тармаына сыйызылан ран Отан алдындаы адалдыты жарын негесін крсеткен Ахмет Байтрсынлыны ажырлы крес жне шыармашылы жолыны Теміразыы болып табылатыны оны кез-келген ебегінен, тіпті рбір сйлемінен де аарылатыны айын» деген. йткені, Ахмет – ттас буынны тлбасы. Ахмет Байтрсынлыны Патша заманындаы озбырлыа арсы шыанын білеміз. Академик Зейнолла абдолов: «Тектілік демекші, кезінде «Аха-Жаа» атанан, Аханы мірде де, нерде де егізіні сыары сияты Міржаып Дулатов «Ахмет Байтрсынлы Байтрсынов» деген мырнамалы очеркін Аханы тегінен, тектілігінен бастайды. Тумысынан жігерлі, тегеурінді жаралан Байтрсын ешандай тепкіге тзбейтін, теперішке кнбейтін, рашан ел еркіндігін, бас бостандыын асаан р, ер адам болан. 1885 жылды 12 азанында ая астынан аулына келіп ошаына ойран салан Ояз бастыы Яковлевті намысой Байтрсын амшыны астына алып, сілейте сабайды да, ат стінен ансыратып латады.

Осыны ырсыынан ол он бес жыла сотталып, Сібірге «Итжеккенге» айдалып кете барады. Бл тста Ахмет он ш жасар бала болатын. Кеудесіне шер боп орныан осы оиа туралы кейін «Анама хат» леінде былай жазды:

О тиіп он шімде, ой тсіріп,

Бітпеген жрегімде бар бір жарам.

Алданып тамаыма, оны мытсам,

Боландай жегенімні брі харам.

Адамнан туып, адам ісін етпей,

ялмай не бетімнен крге барам?!

Осы ле – Ахмет Байтрсыновты кллі мыр-тіршілігіні н бойына желі тартан аламгерлік м айраткерлік бадарламасы. Оны отаршылдыа арсы шпес кегін айрап, шпенділігін ршітіп ана оймай, жалпы дниеге кзарасын алыптастыран лгі оиаа арнайы тоталуымыз сондытан. Алдымен зіні туан халыны, ала берді бкіл адамзатты тбесінде асырлар бойы тудай желбіреп келе жатан Азатты идеясы дл осылай Ахмет Байтрсынлыны бкіл саналы міріні бірден-бір масаты мен мратына айналды» дегенін ынар болса, Ахмет – азатты идеясыны негізін салушыларды бірегейі. Ол – азат ел болуды армандаан тла. Ахметті трмеде жазан шыармаларыны стильдік ерекшелігі – азаттыты асау, бостандыа жету.

Ахмет Байтрсынлы 1909 жылды 1 шілдесінен 1910 жылды 21 апанына дейін Семей трмесінде азап шегеді. Трмеде 8 ай амауда болан Ахметті патша жандармдары трмеден босатыланнан кейін аза жерінде тру ммкіндігінен айырып, Орынбора жер аударады. азан ткерісі бітіп, Кеес кіметі орнаан тста , яни, 1917–1919 жылдары «аза» газеті мен «Алашорда» партиясыны серкесі ретінде Ахмет Байтрсынлы таы да тергеуге алынады. Біра, 1919 жылды 4 суірінде большевиктер жаы алашордашылара кешірім жариялап, айыппл тлейді. 1920 жылы 4 суірде Коммунист партиясыны мшелігіне теді. 1929 жылы 2 маусымда жазысыз амауа алынып, 1936 жылы босаса, 1937 жыл 8 азанда айтадан трмеге тсіп, 1938 жылы ату жазасына кесіледі. Осы жылдар аралыында лт стазы басынан небір иыншылыты ткереді. Ахмет Байтрсынлына арнайы тотап отыранымыз, оны – трмеде жазылан шыармаларында азатты сарыны басым.

Трмеде жазылан шыармаларды стильдік ерекшелігін тмендегідей таратамыз:

1)Трмеде жазыланы;

2)Абатыда отырып «Еркіндік» пен «Елдік» мратын асауы;

3)Крескерлік пен айсарлы пафоса толы;

4)Жазылан шыармаларда замана шындыы, тауыметі бар;

5)Трмеге тскен ттын (аламгер) женденттерді орлы-зомбылыын тартып, азап шеккендігі, иыншылыты басынан ткергендігі – рашан астерлі жне сенімді болма.

Осы аталан элементтерді брі –аламгерді жрегіне, сана-сезіміне, тйсігіне сер етпей оймасы аны.

Ендеше, бдан шыар орытынды – трмеде жазылан шыармаларды басты ерекшелігі – жазылу барысы, сосын стильдік-жанрлы, таырыпты ерекшелігіне байланысты нды екенін естен шыармаанымыз жн. Жазылу барысы деп айрыша тоталанымыз – жазушыны немесе аынны басынан ткерген иыншылыы, тадыр сопаы. асиетті ран Крімні 68 сресіні 1-аятында: «алама жне оны жазуына серт!» делінген. Міне, Жаратан Иеміз рбір жаратылыс иесіне зіне тн абілет, талант береді жне сол ыыласы ауан пендесіне тадыр сынаын да йіп-тгіп береді. Бізді трмеге тскен, уын-сргінге шыраандарды дені – иманды, діни сауатты, кзі ашы жандар. Иманжсіп секілді сал-серілерді де, Аха бастаан алаш арыстарыны да, Алаш арыстарымен рухани м шыармашылы жаын байланыста болан «Торайды Шакерімі» атанан ран ари Файзолла ишан Сатыбалдылы мен Шіменбай лшора баласы таы баса наатан-наа жапа шеккен азаматтарды дайсыз болды дей алмаймыз. Олар здеріні шыармаларын немі «Біссімілл» деп бастаанын да білесіз.

Аын, дебиет зерттеушісі Захара Нрділызыны: «Стиль – бір аынны (Дрысы – аламгерді деп оыыз – Т.Е.) зіне тн ой-пікірі, мір тжірибесі, оамды арман-тілегі, эстетикалы таламы, шыармашылы абілеті мен шыармашылы даралыы таы баса. Блар рухани ерекшелікке жатады. Осындай рухани ерекшелікті аын, жазушыны шыармасында жан-жатылы сулеленуі жазушылы стиль делінеді» – дегенін ескерер болса, стиль аламгерді таланты мен тадырына тн сипат. Трмеге тскен аламгерлерде бл сипатты екеуі де кездеседі. Трме шыармашылыыны стильдік ерекшелігі – талант пен тадыра да байланысты.

Трмеде жазылан шыармалар несімен нды? Біріншіден, бл шыармаларда замана шындыы боямасыз берілген. Екіншіден, бл шыармалар – аза дебиетіні алтын орына осылан деби мралар. шіншіден, осы шыармаларды ои отырып, танымды трыдан саралайтын болса, бізді аза дебиетіні тарихында трме шыармашылыы деген кезені бар екенін жне боланын длелдеуді ажет етпейтін аксиома болма деп топшалаймыз.

Трмеде жазылан шыармаларды кез келген кркем шыармалардан оай айыра аламыз. Себебі: трмеде жазылан шыармаларды баса кркем шыармалардан жазылу барысы ерек. Ои бастааннан-а шыарманы алай жазыланын стилінен апысыз танисыз.

Трмеде жазылан шыармаларды тарихына атысты зерттеу жмысын жазып жргендіктен тадырлы шыармаларды таырыпты-идеялы ерекшелігіне жне стильдік ерекшелігіне тоталып ттік. Ендігі сз – жанрлы ерекшелігі хаында.

Трмеде жазылан шыарма – тадырлы шыарма, авторы – тадырлы тла (аламгер) болады деп тжырым жасайы. Себебі: тар апаста ара басыны тадыр таразасына тартылып тран шата, мір мен лім арасындаы жолайырыта барлы азап пен иындыа назар аудармай, жрек сзін а ааза тсіру. Оны жазылуы, камерадан шыуы, бараа жетуі – оны тек трмеге тсіп, тадыр сынаын тартан адам ана айтатын жайт. Біздікі – топшалау, саралау ана.

Трмеде жазылан шыармаларды таы бір назар аударатын жаы – жанр жаалыы. Академик З.абдолов: «дебиет теориясында пішін (форма) бар да, тр (вид) бар. Длірек айтанда, дебиетті тектері (эпос, лирика, драма) бар да, трлері (роман, поэма, трагедия т.б.) бар. Тек тр де жанр деген ыммен, яни жанр мен жанрлы трмен мндес», – дейді. Сонда трмеде жазылан шыармаларды жанрлы ерекшелігі андай? Оларды кркем деби шыармадан айырмашылыы не? Деген зады сратар келуі бден ммкін. Енді осы сратара жауап іздеп крейік.

Трмеде жазылан, трмеде туан туындыларды жазылу барысына, тріне (вид), пішініне (форма) арай н, дастан, жыр, ле, аытпа, роман-эпопея, поэма, элегия деп жіктеуге болады. Мысалы, лем дебиетіндегі трме шыармашылыыны крнекті кілі, Кеес Одаыны Батыры, татар аыны Мса Жлел зіні ататы «Моабит дптері» кітабы шін 1957 жылы Ленин атындаы сыйлыты иеленді. Осы кітапа енген 115 ле трмеде жазылан. Оларды жазылу пішіні де р трлі. Ал, зімізді Тажары Жолдылыны трмеде жазан шыармаларыны жалпы саны – 119. Олар жанры жаынан дастан, исса, айтыс, ле болып блінеді. Осы секілді Мди Бпилы, Иманжсіп тпанлы, апез Байабыллы, Пішн Жлменделы секілді нші-композиторларды тадырлы ндерінде осы атара осамыз. Біз, тек трмеде жазылан деби шыармаларды ана зерттеуді міндет еттік. Егер бізді музыкатанушы алымдарымыз трме шыармашылыына назар аударса, біраз жаалы ашар еді... 1929–1954 жылдар аралаына дейін азаты кптеген ндері мен кйлері солаай идеологияны зардабын шекті. Оларды орындауа тиым салды. Тарихта бларды «сотталан ндер» деп атайды. Мысалы, аын Ілияс Жансгірлыны «Кй» поэмасына арау болан обызшы Молыбай (Байсалы) шалды азапты тадыры, трмеде жатып шыаран кйлері арнайы зерттеуді ажет етеді. Осындай трмені дмін татан нші, обызшыларымызды атары кп.

Бізді лтты дебиетте Мди мен Иманжсіпті бір-екі ні, Ахмет Байтрсынлыны «Анама хат» леі, Скен Сейфуллинні «Бізді жата», «амыан кілге», «Шаит болан достарыма», «Саындым» (амауда), «Адасана» (Ттынны сзі), «амауда» ледері, Мажан Жмабайды «Саындым» леі трмеде жазылан. Ал, алан арыстарымызды трмеде жазан шыармалары бізді олымыза жетпеді. Мраатты жаттарда да тіркелмеген.

Трмеде жазылан шыармаларды ішіндегі шотыы биігі – ажымар Шабданлыны «ылмыс» романы. «ылмыс» жанры жаынан роман-эпопея. Романды з ішінен жіктер болса, мемуарлы роман. Бл – аза прозасындаы соны былыс. Трмеде жазылан ледерді кбінесе риторикалы срау арылы жазылан. Яни, з-зіне сра ойып, з-зіне жауап беру лгісінде ле. Бны кез келген трмеге тскен аламгерді шыармасынан кездестіре аласыз. Трме шыармашылыыны жанрлы-стильдік ерекшелігі – психологиялы детерменизмні айырыша берілуі.

Сзімізді тйіндер болса, трме шыармашылыы – таырыпты-идеялы, жанрлы-стильдік жне реализм баыты трысынан ерекшеленеді.