Трме поэзиясындаы лтты рух пен сенім крінісі

 

Трмеде жазылан поэзиялы шыармаларды оып отырсаыз, бойыызды ерекше сезім билейді. Ол – патриотты сезім. Тар есік, тас босаада телміреп отырса да, табандылыы мен тзімділігі аласармаан ттын, жаза мерзімін теуші аындарымызды шыармаларында лтты рух сипаты ерекше жырланады. лтты рух – амауда отыран аынны жрегіндегі ашу мен ызаны кернеп, тапталан, жаншылан лтты намысты оятуа итермелейтін кш. Тапталан лтты намыс деп отыранымыз – лтымызды ана тілі, ділі, тл тарихы, сан жылдардан бері келе жатан ата дстрі.

Ана тіліні келешегі, атамекеніні болашаы шін 1986 жылы алаа шыып, з Отанына дербестік сраандарды бірегейі – айрат Рыслбек. ыршын зілген мыр иесіні трмеде жазан лтты рух сипатындаы ледеріні бірі – «Ана тілі». арап крелік:

«Мен — азапын мы ліп, мы тірілген»,

ша жая таныстым сан тілменен. —

«Жаман йді онаы билейді» деп,

ала жаздап айрылып з тілімнен.

зге тілге еліктеп ел болмайсы,

азаымны арты жо з тілінен...

Шындыында, аза аза болалы басынан не ткермеді? Небір злматты крді. Аыры, дай сатап аман алды. 1960 жылдардан бастап Мскеу жарлыына сай аза мектептері жабылып, ана тілімізді жолы жіішкеленіп, лт болашаына балта шабылды. аза елін жарты асырдан астам басарып келген Д.А.онаевты себепсіз орнынан алып, оны орнына «ш айнаса сорпасы осылмайтын» айдаы бір орысты келу – аза жастарыны ытыына тиді. Олар – елдік, лтты мдде шін кресті. Мына ле – соны айаы.

Абатыа амалып, итжеккенге айдалып, суы Сібірді крсе де ар-ожданын сатпай, хан бастарын имеген текті ерлерді артына алан лмес, шпес мраларыны трбиелік мні зор. Мысалы:

орытпайды мені дар,

Тіліді енді тарт, мндар.

лімнен орып сатпан ар –

айдасы, айрат, айдасы?! (Ахат Шкерімлы)

Немесе:

тірік, сек, жаланы

рбаны болып барамын.

Таса барып тірелді

Тасыан таудай талабым. (Асанбай Асаров)

Осы екі ле шуматарыны авторлары екі баса кезені зардабын шекті. Бірі – 1937, екіншісі – 1986. Екеуі де р рухты, парасатты аын. «Тасыан таудай талаптары» бар шатарында «халы жауы» кеселі тиіп, анаттары айырылды. Сонда да аын-жрек тотаан емес, керісінше, азапты ащы запыранын тгіп, наыз анмен жазылан поэзияны лгісін крсетті.

Жо! Мен лмен, лмеймін,

Арманымда сенім бар.

Ттіксем, тасын селдеймін,

Арамда туан елім бар! (Шахан Мусин)

Немесе:

Салынар таразыа а-арамыз,

Шындыты тгін оймай атарармыз.

азіргі аралаушы, жазалаушы

Жауыздар, сонда шыар масараыз! (Бркіт Ысаов)

 

Я болмаса:

Міржаып пен Ахмет

Наатан-наа болды шет.

Бір уаыттар боланда

Аталар, орнап ділет. (Файзолла Сатыбалдылы)

Асылы, осы ледерді барлыында азаматты н ктем естіледі. Аса пафосты, ке диапозонды ледерді барлыында азап шегушілер келер кннен кдері збейді. ділетті салтанат рарына сенеді. «лмеймін. луге хаым жо!» деп з-здеріне серт береді. Аырында еліміз кптен кткен туелсіздігін алды, заман згерді, брі аталып, туан халына айта оралды. Аындарды азаматты ні – «сенім» концепциясы еді.

«Сенім» концепциясы – міт, жасылы, ділдік, азатты, еркіндік, тазалы, азаматты деген жасы асиеттерді жиынтыы. Трме поэзиясында сенімні рлі зор. Осы циклды кез келген кіліні леін алсаызда «ішкі сенім» аны крініс береді. Мысалы, ХР Тарым жаза лагерінде азап шеккен Керейазы Нрсадылыны «Айдалып жер тбіне кетіп барам» леінде «сенім» ттастай лені маынасы мен мнін ашып, патриотты ре беріп тр. ле жолдарына арап крелік:

рсау сап ол-аяа кк темірден,

Шеріктер зіркілдейді ктем нмен.

Жоя алмас, жоя алмайды, оралармын,

Айдалып жер тбіне кеткеніммен.

Басыа иынды орнап, туан-туысынан «тірідей» айырып, итжеккенге айдап, рып-соып, тепкіні астына алып, инаса да азаматты станымынан бастартпаан аындарды бл істері – кзсіз ерлік! «Ерлік» деп айрыша атап отыранымызды себебі: «...Бгелмей жазып тем, сен оып л! Тартамын аыр жаза соны шін!» (Тажыры Жолдылы) осы. «зім лсем де, сзім лмесін!» деп мірі ыл стінде трса да, о бастаы азаматты станымынан, сертінен тайынбайды.

Трме поэзиясында крес идеясы, келешек амы шін арпалысу, ел болу масаты бар тілектен жоары ойылады:

Туан жерді туы биік болсын деп,

Жері егінге, ыры мала толсын деп,

Ебек еттім жанымды бір аямай,

Ел басына баыт сы онсын деп.

 

Кешір, мені білместігім болса егер,

Еткен ісі ебегімен лшенер.

Туан жерді туын ккке ктерді,

Кп адамдар мен сйенер, мен сенер.

 

Мен соларды бірі болып жрген ем,

Жаман екен жауын тани білмеген.

Елім шін жаным рбан деп жріп,

апылыста бір-а шытым трмеден, – деген А.Асаровты ле жолдары осы сзімізге длел бола алады.

Сзімізді орыта келе байыптаанымыз, трме поэзиясындаы лтты рух пен сенім крінісі – бостандыа, тедікке мтылу, халыты мдениеті мен баыты шін кресу. Бл поэзия блшегіні негізгі мраты – туелсіздік. «Тас трмені жарып шыан тарлан сз» (.Жмаділов) ешашан мытылмас, мірше болуы задылы.