ИМАНЖСІП ТПАНЛЫ

(1863–1929)

Аын, сазгер, нші Иманжсіп тпанлы 1863 жылы Павлодар облысына арасты Асу ауданында дниеге келген.

Атасы Транбай дата (1804–1850) Тркістан аласы маындаы Шілік іріні биі болан. кесі тпан Кенесары асымлы бастаан ктеріліске атысан. Иманжсіп жас кезінен-а жыра, шешендік сзге мар болып, сал, серілер дстрін стап, саятшылы рып, палуан атанады. Иманжсіп суырып салма аын, нші болан. Біржан сал, Аан сері, кілі Ыбырай, Балуан Шола, Мди ндерін тамылжыта шыраан.

Патшалы Ресей кіметіні ысымына шыдамаан Иманжсіп ХІХ асырды ая шенінде Амолаа келеді. Мнда да кімдерді зорлыына, ділетсіздігіне шыдамай, олара шыаран ткір ледерін айтады. Жалан жаламен таы да уына тседі. 1905–12 жылдары скеменге, 1914 жылы Жетісуа жер аударылады. Шбарааш, Ойжайлау, Лепсі, апалда трып, бірнеше рет жауапа тартылан. 1913 жылы атамекеніне оралып, Сырдария губерниясыны Шиелі болысына оныстанан. Кеес дуірінде таы да удалау крген Иманжсіп Сарысуа кшіп, 1930 жылы 20 желтосан кні ттындалан. 1931 жылы наурыз айыны екісінде ОГПУ жанындаы штікті шешімімен атылып, 1990 жылы толы аталан.

Иманжсіп – Жаяу Мса, Мди сияты ділет, тедікті жырлаан крескер нші. Оны ндері Арада, Жетісуда ке таралан. «Сарымойын», «Балы мен Таалы», «Ішім лген, дние-ай, р сыртым сау», «кем тпан боланда, аам Шонай», «ысыраты йірі жирен ала», «Мен алайша жаланда тратайын» секілді таы баса шыармалары бар.

1929 жылы Жамбыл облысы, Мойынм ауданында дниеден ткен.

 

ИМАНЖСІПТІ НІ

Мен жасымда, жігіттер, топтан астым,

Менменсіген талайды кілін бастым.

асыма ерген жігітке олжа салып,

Бір тнде сегіз ызды алып аштым.

Абылай аспас Араны сары белі,

уанды пен Сйіндік жайлайды елі.

ыры мы жылы су ішсе лайланбас,

Ниязды Аюлы мен ара клі.

Былы мен Таылы бркіт салан,

йпалатап бауырынан тлкіді алам.

Есіл, Нра, Ереймен, ара ойтас,

Кзімнен блбл шты, дние жалан.

Кйгенжарды ауылым жанай онды,

кем тпан кешегі андай болды.

азы-арта жемейтін айран басым,

Трмені ара наны балдай болды.

ыран едім, ор болдым, тора тсіп,

Аспаныма шыармын бір кн шып.

Бар атыны ыпшаты л туса да,

Сонда да бола бермес Иманжсіп.

Ішім жалын боланда, р денем сау,

Маан десе кз жасым жабыр боп жау.

Бркіт стап басыа бір шыайын,

Кзіме бір крінші Ерейментау.

атар-атар аланан тастары-ай,

Мнарланып крінген бастары-ай

Сол бір жерлер есіме тскен кезде,

Кзімнен аа берді жастарым-ай,

Кісендеулі ая-ол, кетті тыным,

Тар апаста ксумен тті кнім.

Тора тскен торайдай тыпыршиды,

Жаыртан Сарыараны айран нім.

Жаламенен сорладым, мен не дермін,

Тарамастан барады кіл шерім.

Алтау ала боланда ер рбанды,

Осымен азаны ба айран елім.

 

ТОБАЛ МСАБАЙЛЫ

(1871–1937)

Тобал 1871 жылы атар айында, азіргі Семей облысы Таскескен ауданы «Овцевод» совхозыны жерінде дниеге келген.

Патшалы (1908) Кеестік билікті (1931) трмелерін кріп, итжеккенге айдалан аын рі батыр.

1937 жылды тамыз айында Тасары деген жерде дние салан.

ТРМЕДЕ

 

Клдір де, клдір кісінеген,

Ауызды шайнап есінеген,

Креге мінер ме екенбіз!

Кенеп жейде, кк шекпен,

Ырыстан деген сектен,

тылып шыып далаа,

стай тлер ме екенбіз!

Кілді кетіп апасы,

Дшпанны салан жапасы,

Жылаан жетім-жесірді

Бізге де тиіп батасы,

Крерге нсіп болар ма,

Дниені жары опасы!

Кгір де, кгір, кгір й,

аайып тран гір й.

Білмейді жауап атара.

Рызды айдап келтірді,

Ішінен таам татара.

Еркі зінде бар болса,

Бір минут пенде жатар ма?

Терезеден телміріп,

Екі кзін сатар ма.

Осы трмыс мыт боп,

Жары та бізге атар ма!

Раым ылар пенде жо,

М-мтажыды айтара.

Темір кісен шешіліп,

Болар ма уаытым айтара...

Пешінен шыан ттіні

Еліме слем айтар ма!

 

ОТЫЗ БЕС ДЕГЕН ЖАСЫМДА

 

Отыз бес деген жасымда,

Мехнат тсті басыма.

Аайын-туан, арындас,

Еркіменен ксіліп,

Келе алмады-ау асыма!

мар едім шабыса,

Сая кеттім алыса.

Жгірмейін десем де,

Шыдамадым намыса.

Кп йарды, мен салдым,

ыл аранды болыса.

Ел кесігі жапады,

аділ деген орыса!

ама болып траым,

Ішімдегі жалынды

Бйіт жазып шыардым.

Елден хабар ала алмай,

Тарс (тас) жабылды лаым.

Хайырлы ыл деп бір Алла,

Іштен толып тынамын.

Орта жзді ішінде

аракерей раным.

Жана демеу жасы аруа,

Сізден медет срадым,

Жасыаным жарамас

Жасыанмен майып,

айы-шері лайып,

Жанашыры болмаса,

айырылып ешкім арамас.

Жолдас болса жасымен,

Жаманды ойа санамас.

Жары дние ызыы,

Бізге болды-ау зарыып,

айыменен арайдым,

Саыныштан сарайдым,

Бл да Алланы бйрыы!

Ел-жртымны кйігі

Ішімде от боп жаылып,

Басымда ерік алмай тр,

Айдауыла баынып,

апысы кп жалан-ай,

рбыласы сен алай?

тылар амал болмай тр,

Ке дние тарылып,

Жеті атамнан бері арай

Крмеп едім тарыып.

Кп, кп слем айтыдар,

рметті анама,

Талпынып шан а сар,

олыма айтып онар ма?

Мен саындым жртымды,

Жртым еске алар ма?

айырылмастай кн туды,

атын менен балаа.

 

Ерден белгі табылмас,

Берік болмай жараа.

Бізді лытар жазыпты,

Сарат деген алаа,

Кнімді жата аратты,

Азабын тарттым аматы.

Базарын айран мырды,

Абатыа тонаттым,

ашытыы Саратты

Трт мы шаырым жол дейді,

Бір кеткен со елінен,

Пендені ісі нбейді,

Мен айтейін апа боп,

асіретін Еділден

Крген адам зор дейді,

Айналасы заполют,

Терезесі темірден,

оршалан тор дейді.

Жыратан дм бйыран,

Ырыстан боп жиылан

Тоыз мыдай ол дейді

Айдауылы трмені

«Жиналыдар, бол!» – дейді,

дай салды, мен кндім,

Ктейін деп аырын,

Мны жазан паырды

Естігені сол дейді.

 

 

ОШТАСУ

 

Айдалып Алматыда ш жыл жаттым,

Бйыран йсін елді дмін таттым.

Боланда тртінші жыл айта айдалып,

Ай жарым кн-тн жріп Ара тарттым.

 

Жаны ашып келгендерді біз айтайы,

Жмиат бізді сзге салса ла.

Жолшыбай кзі крген мсылмандар

Брі де жолы болсын деді шулап.

Сарайып абатыда жатан басым,

Тскен со ара жола кеттім унап.

 

Темір тор, тар апастан жеріген со,

са боп ой амаа берілген со,

Кезеге Аранаты шыанымда,

Жыладым Тарбаатай крінген со.

 

Лепсіден дйсенбі кн тстік жола,

Кез болды дай осып айы мала.

Келгенде Аранаты бекетке,

Аайын амандаса келді сонда.

 

Жаыпбек брын келді Бекбайлы,

Жігітті баланы еді зі рбы.

Жасыны аруа онан тымы еді,

Келген со жаны ашып, жылап трды.

аракк бабасынан зілмеген,

Кісіні баласы еді патша сынды.

Жанынан бес-он теге аша беріп,

ош айтып, сол арада да ылды.

 

амбаймен келіп тстік Жзааша,

Раым ыл патша дай кзде жаса.

Сол жерде іздеп келіп амандасан

Азыра оштасайын арындаса.

Ішінде аракерей Семіз Найман,

Атаы жайылан ел алты алаша.

Баласы Даасарды болыс Омар,

Адама дай берсе, дулет онар.

Жасынан здік шыан баыланым,

Іс ылды аайына кілі толар.

Пкизе Омарменен атар трып:

«араым, жолы болсын!» – деді-ау солар.

 

Пкиза, Балпы ажы асар белім,

Бір демеп кілімді тастап еді.

Бар болса бізден ата кешііздер,

Кеудесін дшпандарды басан едім.

Тап болды аын суды таязына,

азанап алды Ойжайлау оязында.

айран ел ыстыыа кйіп едік,

А патша уды Сібір аязына.

Пристоп жазан екен Ачитана

ол ойып пригауар аазына.

Сарыара, ош-аман бол, сайран жерім,

Дм тартса, бар ма жазмыш айдан дері?

Кгенге кп жасыны тізіп бермей,

Басымды атерге зім байлап едім.

Кішіні лкен аа рмет еткен,

ош деймін аракерей, айран елім.

Слем де Балтабаек пен Сбебекке,

зілмей келе жатан араккке.

рі ажы, рі молла асылзатым,

Шыдамды батыр еді айтан сертке.

Слем де Байбазар мен Ттышбайа,

Кісі еді тыныштыпен жрген жайа.

Бас осып Семіз Найман кеес ылан,

Олардай берекелі ауыл айда?

Дай-дай слем де Батырана,

Жатсам йым келмейді за таа.

Лепсіде ш кн келіп амандасты,

Жолыып рсат алып атлана.

 

Босмойын Шкіртпенен екі балан,

Кетпейді кімнен кшіп мына жалан.

апа боп тар амауда жатанымда,

Ктеріп кілімді, есіне алан.

Шкірт мырза ойымнан еш кетпейді,

Лепсіде жатанымда іздеп баран.

Тар жер тгіл ке жерде жргенімде,

Ат, аша керегімні брін алам.

апаан шаужайымнан баландарым,

Жазай-а кресіге есен-аман.

Осындай болам деген ойда бар ма,

даны діретіне не др шарам,

Жруші ек тсімізде елге барып,

Жас аып кзімізден тарам-тарам.

Атоай бекетіне келдік жетіп,

Жас аып екі кзден млт-млт етіп.

Айбатты, салтанатты болыс-билер,

Сол жерде амандасты рмет етіп.

Сонан со келіп кірдік птер йге,

дайым саланнан со мндай кйге.

Жолдастар асымдаы сыртта алды,

Жиылан ызмет етіп болыс-биге.

 

Аайын, естен кетпес жылааны,

Кл ылып кзді жасын блааны.

Берікбол Тстікбаймен атар трып,

онаа бір кн бер деп срааны.

Берікбол, жасыыздан болы болыс,

Бабанан бері арай алды оныс.

Тияна, халымыза ауылымыз е,

араан аузыыза аза, орыс.

Тстікбай арты туан балан ерім,

Артылан рбысынан кемегерім.

дайа малын айтып шалып еді,

«Аман бол, кргенше, – деп – батыр шерім!»

Кір жуып, кіндік кескен айран Ара,

Есімнен кетер ме екен, сте мені!

Бекіш би, кргенімше сіз де аман бол,

Кез ылан дай осып бір сапар жол.

Кнлі кптен блек еш жерім жо,

Баласы Семіз Найман дада бол!

Мміш би жасынан-а туан арты,

Айдын кл аайыным жатан шалып.

Тртуыл, аракерей, Садыр, Матай,

Теренен тнушы еді, тптеп тартып.

Баласы Тлегетай брып мойын,

Мміш би жасынан-а туан арты.

Босатпай трып алды жолды бойын.

дірет кісенімні лпын бзып,

азаты ашан крем жиын-тойын.

Слеймен дай слем баланыма,

Алланы пенде риза саланына.

Слеймен Трысбекпен кп жылады,

ош айтып, кз шында аланында.

Шаймерден, ош-аман бол, Сопы Раым,

Аалар ойлап трсам дние жаын.

ой сойып, она ылды ш кн, ш тн,

Ойлаан шын пейілмен жолдас хаын.

Керейде дай слем Оразбайа,

Кісі еді желігі жо, оыр майда.

Жретін бір алыпта айран ерім,

Солардай берекелі кісі айда?

Байамыт Терлікбаймен даларым,

Мы жылды далыа шыдааным.

ыстала кезде айыр іс ыланы,

Ойынан кете ме еш тірі адамны.

Берікбол, Ккімжан мен Болатбайым.

Аллаа ылан ісі брі дайын.

Кісісі Тойлы атам брі келді,

Білгізіп есен-аман, мні-жайын.

Біреуі Оспан Жутік крінбеді,

Кп айтып баса сзді не ылайын.

Кп слем дай, дай айран мырза,

Жасынан еліізге болды тла.

Бабанан бері арай ер дарыан,

Намысы кеткен емес аза ла.

оыр мен Есенсары баыланым,

Кп ойлап рбыларды амыамын.

Дуаннан іздеп келіп амандасан,

Кісіні ойламаан неыламын.

Слем де Байлжаа дай, дай,

Рауа хажатыды берсін дай.

Жрт билеп, ажы болып баба да ткен,

Болады кімге жолдас дние смырай.

Айасан тай-лындай рбыларым,

Сібірге біз айдалды жылай-жылай.

Байлжа, жаннан арты азиз басы,

Саынып кп жылаан кзде жасым.

Айырылып ел-жртымнан болдым паыр,

Болады ай уаытта жарыласын.

Секілді алы тоай айран Тоым,

Аайын, ош-аман бол, арындасым.

Жер мен кк сулет алан Кн мен Айдан,

Сзімді мен бір паыр жрта жайан.

Аман бол алы орман аракерей,

Орта жз омыртасы айран Найман.

Бір шкім топыраыды ала кеттім,

Топыра бйырар деп енді айдан.

Аман бол келгені де, келмегені,

Жрегім шор боп бітті шерден мені.

Шыдамас намыс шін уа, дариа,

олымды иын жерге сермегенім.

Алдым тор, артым мылты ентелеген,

лыты неше крдім тергегенін.

Ел шін еркек тоты біз рбанды,

Еншіге за-зкннен он жылды алды.

ырандай ола тскен крбаламыз,

Жетелеп бара жатыр лсіз жары.

Еркіндік ер жігітке арман екен,

Алдында айдауылды болды арып.

айрансыз кен буады ккіректі,

дайым кл ылайсы кп тілекті.

Шырылдап артта алды бала-шаа,

лытар итжеккенге кім етті.

Келгенде отыз беске ойнап клер,

Біз крдік темір тсау текіректі.

мытпас аракерей бес боздаым,

оранша кп жаманны несі кетті?!

Аман бол слем айтан, айтпааны,

Арасын енді айырдым а-араны.

Кеміріп кісен жеді ызыл етті,

Артыма елді имай кп арадым.

Дасы халайыты абыл болып,

«айран ел, дмі жазсын!» – деп барамын.