ФАЙЗОЛЛА САТЫБАЛДЫЛЫ

(1883–1959)

Алаш айраткерлеріні сенімді серігі болан аын, дін айраткері, ари Файзолла Сатыбалдылы 1883 жылы 27 ыркйекте брыны Торай уезі, Батпаара мекенінде дниеге келген.

кесі – белгілі діни оымысты Сатыбалды ишан абдоллалы. Діни білімді 1900 жылы дейін Троицкіде Ахун хазіреттен жне Бхара медресесінен алады. 1901–1906 жылдары Торай аласындаы уездік мешіт, медреселерде Науан хазірет, дамолла Байту, Бейіс хазірет, Оспан ожа, айраткерлермен бірге ызмет істеген. 1906–1918 жылдары Батпаарада Сатыбалды ишанны мешіт-медресесінде стазды рып, 1923–1928 жылдары мешіттерде имамды етеді. 1928–1935 жылдары наашысы Міржаып Дулатовпен бірге айдауда болады.

«Шафаат яр соллалла» жне «Мнажат» циклымен жазан жырлары Аллаты хатыына, ділдікті кні туатынына деген сенімге толы. «Ахмет айтыс болды дегенде», «Мажан тсіме кіргенде», «Ахметсафа Юсупова хат» сынды ледері тарихилыымен нды. Аын «Тас мешіт» (1914), «Тоымбет – Глйім» (1929), «Адамзат шежіресі» (1930), «за жол» (1935), «Аяз би» (1946) атты дастандар жазан. «бдіаппар хан» атты за поэмасын 1916 жылы Торайдаы лт-азатты ктерілісіне арнаан.

1959 жылы дниеден ткен.

ТАС ТРМЕДЕ

 

Тырнаыма адаса да инесін,

Білсін тадыр нер басын имесін.

лсе лер Файзолла аын трмеде,

Біра ле мір кебін кимесін.

 

Кре алмадым кнні жары сулесін,

Крдім біра бейнеп-азап уресін.

Тас трмеде за жылдар отыру.

Кім-кімні да кетірер-а тубсін.

 

Тадыр солай жазан екен шара жо,

тте, тте, ас-дшпана таба боп.

Жатандыым жана батып жазысыз

Жрегімде алай-длей жанады от.

 

Тотатамын зімді-зім сабырмен,

ткен кнді ескерместен жбірмен.

– Уа, Файзолла, туекел де Аллаа,

Жан болып сен жараланда адірлі е.

 

Трме болып кете берсе траы,

Арман, масат орындалмас мраты.

азиз баса болар ма екен бостанды,

Сахарада кеес-дкен ратын.

 

«Жазмыштан озмыш жо» десек те,

кінішті, аласын кп есепке.

Аиат пен а ісіді теріс деу

Адамдыты айналдыру есекке.

 

айран шынды, женуі ха тбінде

Сол шін сен, У Файзолла, бгілме.

Алма-ткпе бл дрбеле-атада,

Жол ашан ша сек-ая, кбірге.

 

Аханан да бейхабар боп отырмын,

Ккірек – от, кіл – тман, соырмын.

айран аа – ламасы азаты,

Тамызыы ле-жалын, отымны.

 

А оралып, жйрік озар кн келер,

Сіз бен бізді тірі болып кім крер?!

тте сол кн сйлер ме еді Ахмет,

Ар алдында адалдыа кн берер.

 

Адамды сен табар еді, ламам,

Тура жолмен айда жрсе жр аман.

Ей тіршілік!

Ар мен Аха беттесін,

Баса тілек кетсем де ліп сраман.

1928 жыл

 

 

ТТЫНДАРА АЙТАН ЖБАТУ

 

кімет – амор ана, халы – баласы,

Ебекші, кедей, батыра – на баласы.

Бай, кулак, ата мінер, йыршы деп,

Ат сою саясатты тап сарысы.

 

ыран кз ырын салып араса егер

Табылар оларды да тап-тазасы.

міт кп кіметтен шешер деген

Ашылып алдаы істі а-арасы.

1929 жыл

 

 

ЗАМАН-АЙ

(ні бар)

 

Тастан салан а трме керегесін,

арай-арай тоздырдым терезесін.

ызылыты мірді кезеінде,

Кре алмадым шіркінні мерекесін, заман-ай.

айырмасы:

Заман бізді згерді,

Жааланып тр берді.

Ойламаан жерлерден,

Ауыр бейнет кез келді.

Кіл ктер жабыпа, бозбалалар,

Заман-айды сарыны м менен зар.

айы кетіп, кілден – бейнет ашсын,

Ктерікі дауыспен осы нге сал, заман-ай

айырмасы.

орек еттік ара нан кн круге,

Ермек болды андала тн блуге.

Бауыры суы ара жер жалпа жатан,

Зар болды ой сені де бір круге, заман-ай.

айырмасы.

Тс бозарып, ан кетті тас й сорып,

айыртады, жректі бейнет онып.

Бейнет бітер, мірге болса сабыр,

Уаыт жетсе кетерміз, ойнап-кліп, заман-ай.

айырмасы.

Екі мезгіл кніне саналамыз,

Малдай болып айдалып амаламыз.

Бір круге зар болып жары дние,

Тарылып тр бл кнде заманымыз, заман-ай.

айырмасы.

Рахаттан жатырмыз кдер зіп,

Толытады жректі айы езіп.

Ысты жрек айырылып бірге соан,

Сйген жарлар жр екен алай тзіп, заман-ай.

айырмасы.

Кілімні жемісі сбилер-ай,

Саынамын ынтыып жылай-жылай.

Мадайынан иіскейтін кн болар ма,

Тас тйінін босатып шебер дай, заман-ай.

айырмасы.

Біз жатырмыз бейнеттен «баыт» онып,

Бас байланып, жрекке айы толып.

Дм жазанда оралып осылармыз,

Кеткен жан жопыз мгілік ттын болып, заман-ай.

айырмасы.

Кіндік аным тгілген туан жерім,

оныстанан мекендеп тау мен белім.

Айырып тр тз-нсіп Сіз бен бізді,

ош аман бол, кргенше айран елім, заман-ай.

айырмасы.

Сарыраан кмістей блатарым,

Сыбырласан жаалай ратарым.

ош аман бол, кргенше айта айналып,

Сауы-сайран етіскен аратарым, заман-ай.

айырмасы.

оныс етіп жайлаан сай мен сала,

Жпар исі аыан еркін дала.

Саан айтпай слемді кімге айтайын,

Кшіп-онып шалыан ке сахара, заман-ай.

айырмасы.

Жаалыа бет брды ескі алып,

Ынты болып ой алла-ай, арып-талып.

Орта жолдан кез болып бейнет рыр,

Мрындытан стап тр брып алып.

айырмасы.

Бейнет келіп стады на білектеп,

Орын алды зарлатып а жректен.

Тсіп кетті шыбын жан ккпарыа,

Рахым, шафрат болмаса діреттен, заман-ай.

айырмасы.

Торыасы та атса, кні батпай,

Кн туін тілейміз дамыл таппай.

Асыанмен тадырдан аса алмаспыз,

Бйыран ырыздыты дмін татпай, заман-ай.

айырмасы.

Баса – бейнет, кілге – айы дарып,

Пендеге-пенде болан біз бір арып.

Ерте салан лыптан кешке шейін,

Отырасы сыалай кзі талып, заман-ай.

айырмасы.

Кім тыдайды мыды зарлаанмен,

Кім ермейді аыма арлананмен.

Тадыр ісі осылай болмашы екен,

Бл алай деп бас шайап тадананмен, заман-ай.

айырмасы.

ЗА ЖОЛ

Уа, тадыр, зі басшы-прурдігар,

Тар жолда тайа кешу болайсы жар,

Айдалып останайдан кеткен кні,

Бетіне а аазды тскен бл зар.

 

Айдалды останайдан апрельде,

Толыан азиз мыр кетті желге.

Жайлауды асап шан жыл стары,

Слем айт бараныда туан елге.

 

айран ел шалып скен алды бізден,

Аманды, ош айта алмай кріп кзбен.

Барамыз, бет белгісіз, мндай халге,

«Сары алтын – сабыр тбі», жн ой тзген.

 

Тізілген ауларым, сыылдасып,

Кетейін сендерменен амандасып.

Айдын кл – шаалалы шаларыма

Слем айт, онып тсе стін басып.

 

Трт тлік жаасында шыр айналан,

лпырып масатыдай шырайланан,

Аыан жпар исі Сымтасыма

Слем айт біз бейбатан сора айдалан.

 

Апат боп алып кетті жапан жала,

Ісіне уаытты бар ма шара.

Кір жуып, кіндік аным тгілген жер –

алды артта кшіп-онан сай мен сала...

 

Туысан кейін алды ата-ана,

Зар жылап жетім алды атын-бала.

Аымны тегершігі аунап кетіп,

Оралды баса – бейнет, тнге – жара.

 

Дегейсі: кш-жнекей амандасты,

Моншатай домалатып кзден жасты.

Баста ерік болмаан со сыр аша алмай,

ош айтып, иек аып, изеп басты.

 

Жайлауа жетсе аман атар тзеп,

Айтарсы слемімді кезек-кезек,

Толынмен айы мініп еспесі жо,

Кетті деп асіретте кйіп зек.

 

Айтарсы нге салып бізді халды,

Кетті деп сауаа алып шыбын жанды.

Отырып туекелді кемесіне,

Азыа айнымас деп бейнет алды.

 

Слем айт ордалы жрт алы елге,

ара орман – атамекен, асар белге.

Белгісіз тз-нсіпті осылары,

Жол шектік сапарланып алыс жерге.

 

ола алды орамалды, кзді жастап,

Мекенді туып-скен кеттік тастап.

ош, сау бол, креміз бе, крмейміз бе,

Жнелдік отарбамен желдей есіп.

 

Аудан слем айтты жрген шып,

Асаан атамекен ойа тсіп.

Жамбаса ара татай тсек болып,

Жнелдік отарбамен желдей есіп.

 

Тртіп боп жоарыдан бекілген за,

Келгенде жнелтуге болды а-та.

Обыске тал бойынан тінту алып,

Торып жр конвой біткен болып ата.

 

Айдалды срсенбі кн тстен кейін,

ысылды не деулікке жетпей зейін.

Шуласып атын-бала жылаанда,

Дниеден пида болды ткендейін.

 

Зар тгіп туысандар алды трып,

Амалсыз, оштаса алмай, кеттік жріп.

Айтуа «аман болды» тілі келмей,

Ел-жртты ала берді дымы рып.

 

Бейнетпен онан баыт айы аралас,

ан сып, екі кзден тамызды жас.

Ажалды араралы мйнетіндей,

Келмеді ош айтысып, изеуге бас.

 

Дариа, баса туды мндай заман,

Алды-арты болжауы жо толан кмн.

Біле алмай не боларлы ахуалды,

Кілді ауіп-атер – басты тман.

 

Алдырмай киер киім, ішер тама,

Иіріп ызарменен ойды амап.

Денені ашты, бейнет атар жайлап,

стінде отарбаны шектік азап.

 

ара айыр грілдетіп жнелді алып,

Аырып, айбаттанып, ттін салып.

зінде 8 гіз, 42 адам,

Ауа жо дем аларлы, бысып-жанып.

 

Ышынып тартты длдл аянбастан,

алды артта туан-туыс ты ашан.

стардан аман-саулы слем айтып,

Дариа, кеттік арта айрылмастан...

 

Сыртынан не демейді дшпан мен ас,

адірін елді білмес кілі мас.

Кетсе егер ойа тсіп айран Ара,

Жабырдай нсерлейді кзімнен жас.

 

Кісіге иын екен туан жері,

озалды жрегімні айы-шері.

Ккорай кк шалыны былай трсын,

Араны кп асатты жпар желі.

 

Сол жерде тамып алаш кіндік аным,

Жуылан суыменен сби тнім.

Сымтасым еске тссе пруана боп,

Байыздай шырылдады шыбын жаным.

 

Табады айналып кеп ат азыын,

Деуші еді брынылар хаа жгін.

Болмаса бір дайды дл зіне,

Адамны баласына жо жазыым.

 

Бйрыа шара бар ма аым салан,

Пендені допша йірер фни жалан.

Кім тірі барар дейсі елге осынау

Бейнеті бастан асан ауыр жолдан.

 

Тілімдеп ккірегімді шыан бл сз,

Ажал ма, мехнат па – болса екен тез.

Аз йытап, кбіне ояу, шарт жгініп,

Трт мезгіл терезеден алмаймын кз...

 

Бар екен Атеізден тартан канал,

Сол жерге алып барды, жо ой амал.

Кездесіп сол арада Міржаыпа,

Отырдым ескендей боп оыр самал.

 

Крісіп, шатасып, кзді шылап,

бісіп, кіл босап, трды жылап.

Сонан со есті жиып, аыла кеп,

Мн-жайды бастан кешкен білдік срап.

 

Бліндік сл тран со, амал бар ма,

Айырылды имай-имай ре-зора.

Міржаып шыдай алмай кп труа,

Секіріп тсіп кетті азан ора.

 

алмады сол уаытта менде де сн,

Шырырап кеудемдегі у шыбын жан.

Кемседеп кете бардым, тім кйіп,

Бір ысып, бір суынып ажыан тн.

 

Амалсыз ала берді айран бауыр,

Сияты титытаан аттай жауыр.

Сабазды мндай халде крем деп пе ем,

Тиді ой бл кездесу маан да ауыр.

 

Кзіме крінді де ала берді,

Іштегі бір толытып айы-шерді.

– Файзеке, саан, – дейді н шыарып, –

Круге жазсын тадыр туан жерді.

 

– Тілегім: сен де аман бол, – дедім мен де, –

Наашым, тпазыым – алтын кмбе.

Бейнетті барлыынан халас етіп,

ылмасын раатынан тадыр кенде.

 

Айтан сз, ылан тілек осы болды,

Екіге кетті айырып бейнет жолды.

Міржаып – ор ішінде, мен – биікте,

Ысты жас іштен шыан кзге толды.

 

Мені айдап кете барды конвой алып,

Дайындап винтовкаа оын салып.

Тртіпке арсы келер болсам егер,

Атуа тр «батыры» дайындалып.

 

Айырылды менен жне Шора арып,

Серіксіз жабырадым жалыз алып.

замай ызметке орналастым,

олыма тас кесетін ару алып.

 

Бзамыз ара тасты дрі осып,

азірде тас-талан ып жарып-осып.

ажайып айламенен бір аламат,

Тастаймыз мнарадай тауды тесіп.

 

Осылай болып трды ахуалдар,

Жиналан трлі халы – анша жан бар!

Пароход, кеме жріп тетын

Жасады тасты ашап зын аар.

 

Бар кшін азынаны сонда тккен,

Бітетін бір іс екен жинап кппен.

Тап келіп таланына талай ерді,

Аз емес азаматтар бейнет шеккен.

 

Дниеге канал екен даы жеткен,

Межесі жоспарланан оны кптен.

Патшалы Ресейді заманында

Николай кші жетпей тастап кеткен.

 

Жо еді мндай бейнет бізді ойда,

олдара тас кесетін алды айла.

Жасады ауыр ебек белді шешпей,

Іс шін бір ажайып елге пайда.

 

Бл жерге айап келген жел несібе,

Он саат ызметі бар сткесіне.

ояды кепілдікке бір-біріді,

Жмыстан шетке шыып кетпесіне.

 

са лт ызмет еттік атар тзеп,

Біріне-бірі бітсе барып кезек.

Аманат шыбын жаным аман алды

Ажалдан адып жрген арсыз кезеп.

 

Жылында, 1-ші июль, 33-ті,

ткіздік рашотын барлы істі.

Каналы «Беломорды» тмм болып,

уаныштан ызыл туды сйіп, штым.

 

Бар екен Мскеуде де бір зор канал,

Сияты бітпей тран лкен амал.

Бзылмай бригадасы ударникті,

Сол жерге іс ылуа болды барар.

 

Дм айдап Москваа жріп кеттік,

Тотамай, бес сткеде келіп жеттік.

Артельден сегізінші орын алып,

Екінші «Лакпунктті» мекен еттік.

 

Канала 7-июль тстік барып,

олдара жер азатын ару алып.

Аямай жан мен тнді жмыс ылды,

Дбектей домалатып тасты аударып.

 

Он трт ай трдым «Мскеу» каналында,

нерді йрену бар талабымда.

Жігітті басады ой ісі оа,

Басына баыт сы онарында.

 

Блендік ебекпенен абыройа,

р трлі абілетті жиып бойа.

Жрді алып Москвадан таы бір кн,

Сол шата ала болып, тстік ойа.

 

Апарды «Сибирьстрой» деген жайа,

Не жазды дейміз іштей бл дайа.

Онда да ударник болды біздер,

р іске тауып жн мен аыл-айла.

 

ткіздім 34-ті жылын сонда,

Саспадым боланнан со нер олда,

Тіленіп зім бардым ол ктеріп,

Не иын бола алса ксіп айда.

 

Таы да 35-ті жылын крдім,

Шашылан ырыздыты днін тердім.

Туанда февральды оны кні,

Пвеске – шаыртумен кесе келдім.

 

Бостанды, атау ааз алып ола,

уанышын жрегімні басып зора,

ім бе я тсім бе дегендейін,

иял-ой блатайды о мен сола.

 

апысыз орындалып арман-тілек,

Кеудеме сыймай лп-лп соты жрек.

Жаладан аман-есен халас болдым,

алды артта бейнетті кн – ара тнек.

 

Болып тр лдеалай кіл шіркін,

Аптыып, аласрып дркін-дркін,

Жат болып лдеашан алыс алан

Крем деп аайын мен елін-жртын.

 

Зардабын крсем-даы кп ысымны,

Атыын білгеннен со з ісімні,

Азапты сапардаы алты жылды

Отана ызмет ету деп тсіндім.

 

Сол жерде билет алдым останайа,

Жеттім деп алты жылы штар ойа.

Аылды алып шан сезім жеіп

Кетті ой, келсе-даы жас талайа.

 

Отарба ттін салып буда-буда,

Жолдармен зымырайды буна-буна.

Келеді кеудемдегі асау жрек

Латырып ле-жырды шума-шума.

 

Таратып алты жылы шерін ішті,

алдырып зр-уытын кйінішті,

Бір крсем туан жерді деп келемін,

Парлатып арымаын саынышты.

 

Келген со останайа ойа тстім,

Мн-жайын срап-біліп елдегі істі.

тым да, Алматыа кетпек болдым,

онбасын бізді баса баыт сты.

 

Ададым тсерімді барсам тора,

Елдегі Батпаара азан ора.

ыл дза рулы екен шырмайтын,

Болса да неше длдл, неше жора!

 

Амалсыз Алматыа бетті брдым,

ртеніп кпе-бауыр, ре трдым.

Безгенше туан жерден бдуидей,

Несіне, деп ойладым, мір срдім?!

 

Болса да туан жерсіз кнім ара,

Соралап аыл-тегіл кзден сорам,

Таы айдалып, уындар деп елде болсам,

Амалсыз Алматыа кетіп барам...

1929–1935 жыл