ПЫШАН ЖЛМЕНДЕЛЫ

(1884–1921)

Аын, сазгер Пышан Жлменделы 1884 жылы Талдыоранны аратал ауданы, Байшегір ауылында дниеге келген.

18 жасында болыс болан. Кеес кіметі орнааннан кейін де ел басаран. 1921 жылы жаламен абатыа амалып, лім жазасына кесілген. Оны артында алан сырлы, сазды ндері ел аузынан жиналып, нотаа тсірілген. «айша», «Дние-ай», «Ала ара», «ыз Балия», «Дние, шіркін, теді бір кн», «шіргл-Зейнеп», сондай-а, абатыда жатанда шыаран «Баласы Жлмендені Пышан едім» атты шыармасы бар.

1921 жылы дние салан. Талдыоран аласыны маындаы «Шйоран» деген жерге жерленген.

 

 

АРЫСТАНЫ ЕДІМ АДАМНЫ

олыма хат жазуа алдым алам,

Ккіректе дайын нпсі, айы санам.

Ауылдан мен шыалы ш ай болды,

йдегі не болды екен атын-балам?

 

Болса егер діретім кнер ме едім,

Осыдан елді тірі крер ме едім?

Саулыты кктемдегі озысындай

Артымнан, бала-шаа, ерер ме еді?

Дние-ай, йге барып науастанып,

олынан, йел, сусын берер ме еді?

Ауырып тсегімде ш кн жатып,

Онан со ажал жетіп лер ме едім?

 

Пышанны жаназасы болыпты деп,

«Бауырымдап», аайындар, келер ме еді?

Дние, сені арман ылмас едім,

Бір молда жаназа оып, крер ме еді?!

Баласы Байоржынны айран Саябай,

Бір кезде мінбеп пе едік алтын таа-ай?!

 

дайды діреті андай кшті,

Мінекей, пенде болды бл уаытта-ай!

кіметті, байаса, заы атты,

Кндіз-тні срайды дамыл таппай.

 

Слем де сиыршыны Аманына,

Сен де болыс болып е заманыда.

аз табан тас баспаан жйрік едім,

адалды темір тікен табаныма.

Жатырмын абатыда, ш ай болды,

Шыуа бдан закон табамын ба?

 

Сердлі, сен де аман бол, айран Сая,

Жылаймын уайым ып сендерді аяп.

кіметті, байаса, заы атты,

Мен кеткесін сендерге тр ой таяп.

 

Бар еді аз ауылым – Алтын орты,

Бір тнде аралаушы ем желіп-жортып.

Крінді кіметті заы атты,

Осыдан да барамын атты орып.

 

Ауылым мен шыанда ыстауда еді,

Жирені Нрсанны стауда еді.

Крінді бгінгіні заы атты,

Сегіз солдат сра алып, ысты-ау мені.

 

Ауылым Бесаашты саасында,

Слем де Мырзабайды баласына.

осылан он бес жастан айша жолдас,

Жудіреп екі кзі аласы ба?

Бесааш, Шиліарын арасы бір,

Жаныма орыс-аза таласып жр.

Егерде олай-блай болып кетсем,

Баласы Мырзабайды арасып жр.

 

Ауылым Шиліарын етегінде,

Кре ат Нрсанны жетегінде.

Жз байтал, сегіз нара келген айша,

Кре алмай дидарыды кетемін бе?

 

Слем де жалайырды арасына,

дай-ау, береке бер мал-басыма.

Слем де Балалы ожамет,

Тбінде Алмалыны жолдасыма.

Слем де ш айтара дай-дай

зіммен бірге скен сырласыма.

 

Дние, кзім жетті жаланыа,

Тірлікте кім кнбейді саланыа.

з жасым жиырмадан асаннан со,

Ілесті он бес жігіт жан-жаыма.

Аржаа рімжанмен алысана,

Ешбір жан шыдамап ед зардабыма.

 

Пышан мен Жлмендені креміз деп,

Жиылды талай арын баранымда.

Мыды алан, жзді уып, ыран едім,

айрылып анатымнан аланым ба?

Бл кнде абатыа ор ыланша,

Сол кнде, дай, мені алмады ба?

 

Баласы Жлдемдені, зім – Пышан,

Табамын мны айдан жаман тусам?

Жасымнан еш жаманды крмеп едім,

Келгенде отыз жеті бл бір нышан.

 

Кекілін кер бестіні кесіп алдым,

айшаны саынанда есіме алдым.

Мен жесем Бйшегірді малын жедім,

Товарищ кіметті несін алдым?

 

Ауырым Шиліарын маайында,

ніне айшажанны салайын ба?

осылан он бес жастан айша жолдас,

Алдыда шам-шыра боп жанайын ба?

 

Ауылым упілдекті етегінде,

Шыар аса ат Нрсанны жетегінде.

Он жылы, жз ой беріп алан атым,

Бір мінбей бл дниеден темін бе?

 

айшадан айналайын, аыл-ойлым,

ызыыа, айшажан, ашан тойдым!

йге келіп е алаш тсіргенде,

Тойыа он бес бие, жз ой сойдым.

 

Басымнан отыз жеті аттап кетті,

стімнен арыз-сек аптап кетті.

Арадаы аайын, жекжаттарым

аратып ара жерге тастап кетті.

 

Ауылым араталды бойын ыстар,

айшажан барытпенен тыма тыстар.

Осы жерде олай-блай болып кетсем,

олынан айшажанны кімдер стар?

 

Сиынам ары атама Ары – Тыным,

Жан ткен бдан брын неше ылым.

Аруа шалан асиетті бабам еді,

Сатай кр зі олап, жарытыым.

 

Та сарайып атады тндік жарып,

йым мені келмейді бгін наып?

жі атамны аруаы – жолбарысы,

айда кетті сыртымнан жрген баып?!

 

Атам кірді тсіме,

ору кірді ішіме.

Арыстаны едім адамны,

Сенбей де алдым кшіме.

 

Ктер, айша, басыды,

Тыя кр кзден жасыды.

От болып жанан жрегім,

Су сепкендей басылды.

 

АЙША

(Пышанны ні)

 

Жлмендені баласы Пышан едім,

Мекелайды тсында кісі-а едім.

Кісі аысы кісіге кетпейді екен,

Талай жанды тар жерде ысап едім.

айырмасы:

Ктерші, айша, басыды,

Кнні кзі ашылды.

Дариядай кілім

Су сепкендей басылды.

 

Мен кеткенде ауылым жайлауда еді,

Нрисаны креі байлауда еді.

Мамы тсек, с жасты жатанымда,

Сегіз солдат келді де, «айда!» деді.

айырмасы.

Сегіз солдат келді де тра алды,

Мылтыына о салып, брап алды.

Нрисаны достыы осы емес пе, –

Он бес кнге аттырмай срап алды!

айырмасы.

Жк ктерер ара нар артыланда,

Клді орны сай болар тартыланда.

Келгеннен-а шыбын жан сезіп еді,

Шаабиден асымда атыланда.

айырмасы.

онбаушы едім саз жерге татыр-ау деп,

Алдамаушы ем жылымды жатыр-ау деп.

Он бес жаста осылан Балия ыз,

Атамаушы ем атыды атын-ау деп.

айырмасы.

айшатайды олында аша шатыр,

араы йде амалып Пышан жатыр.

Сексен тйе, жз бие беріп алан,

айшатайды заманы не боп жатыр?

айырмасы.

Жылап, айша, кзіе жас алмаын,

Жасып тран кілді пс ылмаын.

Сенен, айша, жалыз-а тілейтінім –

Сар орнын араа бастырмаын!

айырмасы.

Жлмендені баласы Пышан болыс,

Жетісуды бойын ылдым оныс.

Нрисаны креін берсем-даы,

Бір тиындай кмеді-ау кпір орыс.

айырмасы.

шты, айша, басынан баыт сы,

Опасы жо жігітке дние рсын.

Аыры рет ауыла айттым слем,

Естіген жрт ол жайып, да ылсын.

айырмасы.

Сар едім клдегі,

Слтан едім елдегі.

Амалым бар ма Аллаа,

Дм айдаса пендені.

 

лі тілін тірі алмас,

Пышан енді жре алмас.

Баяыдай сайран сап,

Елде ойнап, кле алмас.