СДУААС (СКЕН) ЫЛМАНИ

(1890–1972)

Алаш айраткерлеріні сенімді серігі болан, лкен дін айраткері, аын, аудармашы Сдуаас Слменлы ылмани 1890 жылы Амола облысы, Ерейментау маындаы Малтабар ауылында дниеге келген.

Ерейментаудаы бірнеше мешітті имамы болан. 1952–1972 жылдары азастан азиятыны азысы, Орта Азия жне азастан діни басармасыны мшесі болан.

Аартушыны «ран туралы жала мен тіріктерге арсы», 110 мыа жуы сзден ралан «Арабша-азаша тсіндірме сздік», «Ел аузынан жиан-тергендер» деген ебектері бар. ран аятары мен хадистерді тпсірлерін, муліт ледерін, діни сауалдара жауаптар мен діни уаыздарды зірлеп, 14 тараудан тратын «Калила мен Димнаны» азашаа аударан. азастан ылым академиясыны тапсырысымен л-Фараби шыармаларын тікелей араб тілінен азашаа аударуа атсалысан.

1972 жылы Алматы аласында дниеден ткен.

 

АЖЫТАТЫН СЕБЕПТЕР

тижан, мен балаыз бір дел-сал жан,

Не онда, не мында жо зор сандалан.

Жаыл ызды арманы басыма кеп,

Трамын мен шыа алмай сондай халдан.

Сондытан ішім ттін, сыртым бтін,

Тл жолдас олдан тсіп артта алан.

Кз сарайтып мартан ааз беті,

Ттастан отыз бес кн ашпай алан.

Келешек не болары ол млімсіз,

Е лкен, е маызды осынау арман.

 

тижан, балаызды орны – трме,

ондырад р кемерге ылып кірме.

Бір олайлы орынды алызбайды,

Салады кннен кнге рбір трге.

тижан, тарлы орын лкен азап,

Аунамай, ая созбай кедік жерге.

Созар еді аяы зідей жан,

Бкшиген, тік отыран трлі трде.

лейді м басан халы аяныш,

зірленіп трандай кірер крге.

Ынтыма ып, жік ашпай таы оймас,

Отырса да бірлесіп бір кемерде.

 

тижан, бірге отыран жолдасы нас,

зінен тазалы іс бір табылмас.

Иіс, оыс сасыан бар денесі,

Жырты киім стінде кірі аршылмас.

Кір болды-а бит, бргеге сйікті орын,

А жора аптауынан кз ашылмас.

Кісі биті ішіе кіріп алса,

Денеді асытудан кз ашырмас.

Тырс-тырс сыылан битті кріп,

абаы уайымнан бір ашылмас.

«Биті кп – рмн жата» уаыты жо,

Иесі быр-быр йытар бір асынбас.

Таза бол дегеніе бір кнбейді,

Креді айтан жанды асынан ас.

 

тижан, кей жолдасы наыз таза,

зідей о да тартан мехнат жаза.

Адамшылы бір мінез табылмайды,

Аузында апаы жо, зор беймаза.

Ауыстыран мшесін з еркімен,

Былап деп жолдан жрдай таза.

Мейір анар сз айту, не ыну,

Кбінен табылмайды ылса да аза.

 

тижан, есік кілтті, амаулы жан,

з еркімен шыа алмас ешбір адам.

Мерзімді мезгіл жетпей есік ашпас,

Тзге отыру барлыы йде тмам.

Бір тнде бір бшкені толтырасы,

Отырмай сті-стіне жо ой шара.

Бір жасысы не шелек, не лген бар,

Дрет алу, ол жуар ошау саан.

Екі, ш кемер сол кнде оныс ылды,

Таппадым сжд ылар жалыз адам.

Бір асаал Темештен екі кндей,

Серік болды бл жерде сол-а маан.

Бл тнде трт асаал онып шыты,

Аошар, Сайдалыдан діндар адам.

Отыз бес кн ішінде бар кргенім,

Сондытан жалыз болып кнім аран.

 

тижан, трме сырты жарты оран,

Кзетші мылты стап збей тран.

Кезек-кезек айналып р дежрный,

Плен саат мезгілді мерзім ылан.

олында бинтопкасы шыр айналар,

Кім сйлесер, кім келер адып тран.

Тор терезе арайсы, телміресі,

Кім келер таныс жаннан ойдан-ырдан.

Неше абат кілтті есік, лпы мыты,

Онда да дежрныйлар бірден тран.

Шыпа болса жалынып аатайлап,

Адисы бола ма деп мойнын бран.

Мейірім тссе ашады, тспесе жо,

Уаыт ой бір малыа лды ран.

 

тижан, дрет йге кірер брі,

алмайды онда адамны ят-ары.

Тарлы та бар, депсіз жолды та бар,

Мрнын басып шарасыз трандары.

Крмеген бл орлыты назаланып,

лаа шалынады еткен зары.

р зары неге трма мезгіл жетпей,

тылу барлы жанны ынтызары.

Бірі кейіп трмыста, апаланып,

Бірі зін ктерген бар-ды халы.

Не ермек кездеседі соны ермек ып,

теді сондай халмен кнні брі.

 

тижан, кейбір адам шын жолдасы,

Іштескен, ісі йлесі ол мдасы.

лкендік жо, не кіші балалы жо,

зіл, ойын жарасан, дл рдасы.

уанасы, кейисі біргелесіп,

Жатса-трса сеніскен жан сырласы.

Онымен бірге отыру зор немат боп,

Саналады туысан жан имасы.

Сондай достан кей мезгіл бліп тастар,

Сонда атты кейисі жо сыйласы.

стіе араы тн сонда орнап,

Басы шайап сезесі ой болмасын.

 

лы жаман кейбіреу арам пейіл,

Кргенде жаман ісін жаны кейір.

Былай бол десе атты шамданады,

анады жолдастасып алай мейір.

Сонда зіді стайсы зі тиып,

Не жасы, не жамана шыдап тиыл.

Жасы сзі кетеді желге шып,

Шын ойласа жн айтып ны кемір.

Аыл нын баалар азамат аз,

Соны кріп айтады суып кіл.

зіе жолдасынан сер тиіп,

Рахат мехнат келерін осыдан біл.

 

тижан, жзі крмей саынамын,

Ішіме апа сыймай тарыламын.

Аталы махаббаты еске тсіп,

Бауырыа бір ысса деп амыамын.

«Жаным-ау, тірімісі, саумысы?» деп,

Естуге лебізіе зарыамын.

Сгіліп бел омыртам, ішім кйіп,

Тірге бір крсет деп жалынамын.

тиім, баса кедей емес еді,

Мінезі мол толанып сарыламын.

Аыны мынан бірін тегем жо,

алайша сол борыштан арыламын.

 

тижан, кн азайып урап еді,

Жасарып мені крсе унап еді.

Ертеде маайласып баранымда,

Крем деп шіркін жрек тулап еді.

Ол жолда ризы жазбай дауыл уып,

ажумен те лсіреп урап еді.

Алыстан міттенген кіл жйрік.

Жете алмай тзде жылап шулап едім.

 

Аяы мына хала келіп соты,

Жрсем де есептемей барлы жоты.

Шын ажу, шын саыну жаа келді,

Бас шіркін ызытаан келген топты.

Топ тарату, сол шін ызмет ылу,

Ол дурен ойлап трсам бірі жо-ты.

Еріксіз ткен мір кзге елестер,

Арман ылып айтпаймын мен молдыты.

Кезектеспек дниені ескі зады,

Круім міндетім ой мол орлыты.

Бастан кешпей адамзат шыныпайды,

ділдік деп санаймын бл зорлыты.

 

азырда е мдымын ойлап трсам,

арайлап жан-жаыма мойным брсам.

айнаан іште бла ми тасыны,

инайды жанды арсы бгет ылсам.

Ішіме апа симай рт боп жатад,

Аызбай сырта теуіп оран рсам.

Аып шыса кей мезгіл адыры жо,

Пайда деп ал пайдалан зарлап трсам.

Сонда ойыма тседі біреу сзі,

Толанып маызына мойын брсам.

Ол жазан леімде е мды кім,

Біріе бірі оны оып трса.

Аны сыр мазмны ашы миыа енед,

Жалыпай кп-кп оып, жасы ынса.

 

тижан, аазыммен мені крші,

Бал арып балаыза олы берші.

Мен сындым олымды иялыммен,

Айтандай асірет оты рші-рші.

Жанайын бір сіз шін ртенейін,

Дертіме шын даыз болар емші.

Бар тілек кешуменен а батаыз,

Бл жолды те-мте мен тіленші.

Ажал шіркін мейірімсіз ай кн келер,

Ммкін емес мезгілін айтып берші.

Сондытан саты жолды олданамын,

Дегендей «ажал шіркін, келсе келші».

 

тиім, жан апама слем менен,

Таусылмас жаза берсем, мым тере.

Саынып сіздер еске тскен шата,

Ауырлар ктерместей ттас денем.

Бір хабар «аман» деген ла сезсе,

Жап-жасы шаттыпенен ктерілем.

айымен ждемесі кп-кп ойлап,

Тадыра айткен кнде арты кнем.

Жалыз-а бір Тірден денсаулыым

Кндіз-тн, апажаным, соны тілен.

Мы кндік бір кндіктей есептелер,

Бас босап, аяымнан зілсе рем.

 

тижан, іні, келін слем алсын,

Крісіп балалармен мейірім ансын.

«Тірі, аман-есен жолытыр» деп,

Саынан, еіреген ебек жансын.

тижан, аа-ініме да айтыыз,

Мен арып туысынан хабар алсын.

Бір атадан тараан жан біткенге,

Саыныш, слем дам тгел барсын.

 

Таы слем ауылдас бауырыма,

Ем жаып, баан талай жауырыма.

Жабуды жаба тоып ортатасып,

Басшылы еткен діншіл сауырыма.

Таратан ренжімей алы топты,

Белгілі клдене жал бауырында,

Саынып кзден жасым шертіп кетті,

Ойымны беті ауан со ауылыма.

Тілектес бар дасын аямасын,

Кездесін трмыс топа бауырына.

 

тижан, іштескен дос слем алсын,

Халыма алаламай тгел барсын.

Брінен тілейтінім тілеуорлы,

Дамен сыртта жатып мейірім ансын.

Бір дай крісуді нсіп ылса,

Есеп жо дние млкім кйсін, жансын.

Жалыз баса бостанды, ерік тисе,

Басаны менен брі адыра алсын.

 

тижан, кздегенім белгілі ебек,

Трмысты ойламаймын айтсем жебек.

Белгілі орын, белгілі мір – серік,

Болумен баяыдай берсем рнек.

Жрек ізі сыртыма шыпай оймас,

Ол арасын жасырын ылман клбек.

Бір айтан слем ааз сізден крсем,

Ырзамын сол саатта болуа лмек.

Хош болып тр, ти, аман кездесейік,

Кетпесін тіле баста дертім медеп.

1932 жыл, 9 ин,

Амола трмесі