БЛДІК БАЙТОАЙЛЫ

(1891–1944)

Алаш айраткерлеріні сенімді серігі болан, аын Блдік Байтоайлы 1891 жылы Торай уезі, 1-Наурызым болысы ызбел ауылында дниеге келген.

Ауыл арасында жастайынан аынды нерімен танылан Блдік есейе келе ел ісіне араласа бастайды. ызбелдегі М.Дулатов ашан мектепке з йін беріп, елді сауаттандыруа ат салысан. Торай ірін ашты жайлаан кезеде де арнайы топ йымдастырып араткел, Есіл бойын аралап, асты жинап келіп, жтаан елге з кмегін тигізген аын 1937жылы «халы жауы» деген жаламен сталып, Магадана 25 жыла айдау жазасына кесіледі. Аынны кптеген ледері жойылып кеткен. Бізге жеткені жазасын теп жрген кездегі ледері мен аталып елге келген кездегі шыармалары ана.

 

 

САРЫАРАА ШЫАРАН ЛЕ

 

Слем де Сарыараны алабына,

Брылып блек шыан танабына.

Жасымнан оныс ылып мекен еткен,

Асуат Толтан тбек аралына.

Кіндігі оыраулы саасы еді,

Бас осса ш Апайды адамына.

Мжіліс ойын тойы жарасушы ед,

Жеткендей кілге алан талабына.

Мен туан сол алапта бір жан едім,

Саынып сз тседі аламыма.

Жас жетіп жер ортаа таянанда,

Кез болды наа жала таланыма.

Ісімді діл кімет адал шешіп

Аталып туан елге барамын ба?

Болмаса бір кн баса ажал жетіп,

Кміліп бір шырда аламын ба?

Болжаусыз мны брі тадыр ісі

Кілді кімдер жеткен алауына.

Аз емес мойнымдаы артылан жк

Жетпестей алан мір санауыма.

мірі адамзатты тегіс болмас,

Кілді кім жетіскен алауына.

 

уелі туып-скен жерге слем.

Сол жерді мекен еткен елге слем

Ел шін ыыласымен ызмет еткен

А ниет, адал жрек ерге слем.

Мекені азастан Сарыарада

Кк орай, айдын-шалар клге слем.

н осып анасына жамырасан

Трт тлік малдан туан тлге слем.

 

сірген тл анасы мала слем,

Жо емес, осы кнгі бара слем.

Ауруды шипа ылып сауытыран

Сары ымыз сапырулы бала слем.

Ертеін жазан хаттай айтатын

ария кп жасаан шала слем.

Бірге сіп, туан жерді білетын

Сраан мені еске алып жана слем.

 

Саропа, буы шыып мнарланан,

Айнала кк бетеге шбарланан.

Кей жылы амытшылы ыс боланда

Саан кеп паналауа марланан.

Апанны алшылдаан аязында

Жып-жылы буы шыып тмандаан.

Жрмейтін ара боран алы длей

ыстаушы еді шаруалар ралданан.

 

ыс болса бетке жылы буы шыан,

Мал жана бірдей жайлы нры шыан.

Колхозшы аза басып балы алып

пнда ауышты суы шыан.

 

Ішінде таусылмайтын а мен балы,

Шаруа уанушы еді балы алып.

азыны майландырып клімсіреп,

Трушы ед Нрмаамбет апа салып.

йшіктен сзекімен латыранда

Шортандар блып жатар мза барып.

Аралас а балыпен алаба,

Кргенде бл да ызы кзі анып.

Мз бетіне ойран салып асау шортан,

Блиды зі-зімен ыладанып.

Атады ду табанды олсандытай

Нреке сзекені суа малып.

оймайды ізге тссе андай ады

А тиын, тлкі, кзен – брін аып.

Ебекпен ата алан екпінді ерді

Ісіне та алушы ед крген халы.

ызыы Саропаны сондай еді

Жасымнан туып-сіп крдім аны.

амысы араайдай ызулы отын

Шаруа маздатушы еді ота салып.

Таусылса алып келу иын емес

Тгелдей азір барып шауып алып.

Шп жемей жайылыммен мал шыушы еді,

аз оты, сйрік сауса барын шалып.

Осылар еске тссе саындырып

ртейді зегіді кйіп-жанып.

 

ар еріп жазытрым су боланда,

Кн жылып жерді беті бу боланда.

Бл-даы мезгілінде ызы еді.

н салып трлі стар шу боланда.

 

Айдына келіп онып ау мен аз,

Сыылдап нге салып ылады мз.

Келуші еді мекеніне жануарлар

ыс тіп, кн жылынып боланда жаз.

 

Кк теіз опа толды ла суа,

Жер жібіп, шптер сіп жылы буа.

Жасаан табатай ып я салан

Жыл сы жмырталай аланында.

 

Екі зен – Теке менен оыраулы,

Сай-сала толып жатыр аты даулы.

Таласып Сарыопаа юшы еді

Еткендей бір ауыздан брі аулы.

 

Сарыопа осыларды арнасы еді,

зен сай бл опаны баласындай.

Толтырып Шмектіден ятын

Мырым сен де айтылмай аласы ба-ай.

Алабы Сарыопаны крінуші еді,

Шыанда арекені обасын-ай.

 

Даярлап ебекшілер салып айы,

Айдынны кемеріне апан жайып.

спенен жмыртаны атар алып

алушы сол уаытта бір тоайып.

 

айыпен алы нуды тіліп жарып,

ай жерде я барын біліп алып.

уелі жмыртаа тимей трып

Кетеді ясына апан салып.

Аралап келесі кн сыпырады

сымен жмыртаны атар алып.

айыты толы ылып кешке таман

Нреке айтушы еді глдей жанып.

келіп замандаса беруші еді

Азыра шаттыпенен кліп алып.

Бір емес талай адам ксіп еткен

ылады таусылмайтын с пен балы.

Жылдарда кйзеушілік кмек болып

Кнелтіп кетуші еді талай халы.

 

Су тасып оыраулы саасына,

зенні асып шыып жаасына.

Кк шалып лы байта суші еді

Шегініп су айтанда сабасына.

Колхоздар ие болмай кп шабына

Шабылмай алушы еді даласында.

йіліп мая, шоша сті-стіне

араса кз срінеді арасына.

 

Мол жетіп ол зарды айдауына,

Биені лыны сіп байлауына.

Шарабас, ызбелімнен аан бла,

Ел онып отырушы еді жайлауына.

 

ызбелім, ызбел десе белі андай,

Кк адыр слап жатыр тартан сымдай.

Тгіліп екі жаа млдір бла

Таласып аып жатыр бір кн тынбай.

ызыы еске тссе айран ызбел

Зарыып саынамын сабыр ылмай.

 

Кк шалын кк бетеге шбі шйгін,

Жпардай таза ауа шыса биігі.

атыр мен ыземшекті адырына

Шаылдап кк аршыа онар тйын.

Жайлауды жана рахат айран ызбел

Келеді саынанда ыздай сйгім.

 

ызбелім слу ыздай керіліп тр,

стіне ыпша белді шыан кезде

Аары арт пен Кйік крініп тр.

 

Ккорай шалын скен жиегіне,

Мздай су жтса тер сйегіе.

Наурыз алабымен крінуші еді

Шыанда Тоайманы биігіне.

Блдырап блатары жетіп жатыр

Жетелеп алып барса Кйігіе.

 

абаы Тоайманы сондай биік,

Трелер баынандай басын иіп.

Наурызым алабымен Бозасаны

Кзіе крсетеді брін жиып.

Бозаса бан арай мнаратын

Айту мен шаырандай кіл сйіп.

Мен сенен аласа емен дегендейін

Шотыы кербезденеді бркін киіп.

 

асында арсы арап есен-аман,

ара жол жортып жатыр соан таман.

О даы ш адырды бірімін деп

Мнартып аба тйіп арап бан.

 

Алабы артпен Кйік жатан байта,

Кк шабын мала жайылым крсе байап.

Колхозшы машинемен сыпырушы еді

Ккорай шалын кезде шауып жинап.

 

Жпардай ауа жасы салын самал.

Тлкімрт, кк бетеге, жоышалы

Шайлайды семіздіктен жайылан мал.

 

Саынып сені жотап трмын бгін,

Таусылмас айта берсе кп ызыы.

Жаз кнде жана рахат айран ызбел

Болмаушы еді ызыдаан маса-шыбын.

 

ттыбай аып жатыр арта арап,

Трмайды аысына тас домалап.

ыс болса буы шыып атпай аып

Колхозшы егін салады сені алап.

Дрыстап бгеп алса аан суы

Салсада неше гектар жатыр жарып.

 

Клімізге малды жайып айдаанда,

Биені желі тартып байлаанда.

Ойын-той кп ызыы тседі еске

Ел онып Жалыз клге жайлаанда.

Мейірі лаыны анушы еді

Айдына ау онып сайраанда.

 

Кк адыр таусылмайтын бойы за,

а жаран ара жолды жатыр слап.

Зулатып ара жолмен жргеніде

Тсуші еді Айтбайдан ойа лап.

Лекер мнда кел деп шаырып тр

Арасы жргендерге емес жыра.

 

Алабы Жыландыны мала тебін,

Трса да ысты кні арлы боран.

 

Шыанда Лекерді абаына,

Кз жетпейді Сарыопаны алабына.

ара жол тартып жатыр кн батыса...

 

Андал, Шебербла, Талдыды,

Жайлаан шаруашылы малды ды.

 

Аунаушы ем жас кнімде шадаыа

Жат болды енді менен аланы ма?

 

Жартыбас кн ыстыта суы тастай,

Жтанда мейірі анады ішкен астай.

Жргенде ара жол мен ерсіл-арсыл

Кетпейді бір жолаушы сені баспай.

 

Тседі саынанда жер есіме,

Келмейді жерден брын ел есіме.

Саласы Талдысайды крінуші еді

Шыанда Есенбике тбесіне.

Брі де енді жат боп алып барады

Тадырды саланына кнесі де.

 

Аршалы аырайып блдырап тр,

Кк майса жекесінде ылбырап тр.

Аршасы, тобылысы шаттары

Жел соса ызы аып сылдырап тр.

 

Мекендеп арасында ызыл тлкі,

Аулаан екпінді ерді болар млкі.

Тазысын осарына ертіп алып,

Ашылар салушы еді ойын-клкі.

 

ызыы толып жатыр еске ттар,

Зарыып саынанда кіл мар.

Аршасы алып келіп ота жаса

Аиды й ішіне иісі жпар.

айран жер туып скен Сарыарада

лгенінше ызыыды кім мытар.

 

Шарабас ызбеліммен бір ттасан,

Кк шалын млдір бла жер насан.

Мнартып кн шыыста отыр трса

Екіді едірейеді кн батыстан.

 

Блдаы кербезденіп керіледі,

Менсінбей тбелерді жерлерді.

Боландай Саропаны мнарасы

Алыстан атой беріп крінеді.

 

Иіріліп Теке жатыр на асында,

Брінде аралаушы ем мен жасымда.

Сегірі лбекемні крінуші еді

Шыанда лкен Дінін а басына.

 

Шаруа кн кретін жер еді сай,

Тебуші еді бауырыды жабаы-тай.

Азыты ебекшілер мол алатын

Сарыоба бейнеттенген егінге жай.

 

Наурызым, Сыпсы менен шбі шйгін,

Саынып ызыыды еске тйдім.

Жазысыз жерден ауып кеткен кезде

Осындай туан жерді наып идым.

имаса з басыда еркі бар ма

Кетерде жрек жанып от боп кйдім.

Аырында сабыр етіп болан іске

Кзімні бршатаан жасын тыйдым.

 

Аман мен азанбасы алы орман,

Айнала шалыан кл сол мен онан.

седі рім ааш сый даланы

Кдімгі шыарандай егін олдан.

Даласы егінге жай кк бетеге

ап-ара топыраы дымылданан.

Ксілітіп трактормен бйралатып

Колхоздар жазытрым егін салан.

Егінні кптігіне кз жетпейді

Брылып жре алмайсы ара жолдан.

Кей жылдар бітік шыып бере алса

Колхозшы ш жылдыын біра алан.

 

Кз жетпейтін сіп тран кк егінге,

Араны брі де бай шп егінге.

Жайалып пісер кезінде толынданады

Жеткенше лы тобыр кемеріне.

 

Арал мен Обаанны бары солай,

Араны таусылмайды жері талай.

Кк Есіл, Ккшетау мен йет, Тобыл

Жер еді ебекші елге аылан май.

Май емей бл немене ойлап трса

Маялап жиналатын ызыл бидай.

Табысы жалыз ана егін емес

Мыды айдап р тлектен колхозы бай.

Бл жерлер наып мені саындырмас

Болады ойлаанда кіліме жай.

 

Сарыопа кетті айда сенен бастап,

Айтамын крген ызы жерді растап.

лкеая, абыра мен ошалаты

Кетуге жарамайды айтпай тастап.

 

ошала ысты кні атпайды алы,

Шп бермей жайып шыар кп жрт малын.

ядай боран жрмес шырлары

Мал келіп паналаса шиі алы.

Арыа шбі жемнен ем болмайды,

Жоыша, кк бетеге шалулары.

 

дыы белден азса суы тастай,

Шегендеп ысты кні бетін ашпай.

Колхоза мал сірген жер намды

алмайды кйек алса тоты ашпай.

 

Отарлап малын салып, осып осын,

Колхозшы келтіруші еді кіл ошын.

Атыды алма ылша май деп ойан

Айтылмай аласы ба лы Тосын.

 

ыс болса боран жрмес пана биік,

Ебекті ел остаушы еді сені сйіп.

Тобылы, арша, жидек атар сіп

Отына жер арада алар жиып.

Жауан ар арасында борамайды

Секілді тндіксіз й тран тйы.

Жайылса мыдаан мал бір шырда

Жайланып арасында жатар сыйып.

 

Арасы толып жрген тлкі, арса,

Жетелеп ізге тсіп тазы салса.

Байлайды анжыаа бладатып

Екпінді ер ел ішінде болан ашы-а.

 

Артыша семіред деп Тосын малы,

Матайды бір мен емес елді брі.

алматан ер Жнеке тадап алан

Деп айтып отырушы еді ариялары.

 

Ортасын лы Торай жарып жатыр,

Батыса блдыр аып аып жатыр.

Маал сол су аяы рдым деген

Тк шыпас лы сора барып жатыр.

 

Жер бар ма Сарыараны даласындай,

зен, м, орман, опа панасындай.

Айнадай атпен шапса жері тегіс

Кз жетеді алыстаы арасындай.

Бйгеге жйріктерді осушы еді

стіне мінгізгенді баласын бай.

Аранаты лытаудан аып жатан

Жер айда ен Торайды саласындай.

 

абаы аан бла айнала зен,

Шы, з боп кездеседі тау мен кезе.

Тебінде жабаы-тай сіп шыан

Жер еді аралаан брін сезем.

 

Тбегі борап жрмес алы ия,

Тебіннен боран шыар салса тя.

Шарасыз ерік бар ма тастап кеттім

Неылып ызыыды кзім ияд.

Колхоздар мыдап малды айдаан жер

Матауа сені Торай сзге сияд.

 

зіе алы тоай паналады,

Отарды алша салып араларын.

Жаз кні колхоз малын семіртуші еді

Торайды жайлап жайын салаларын.

 

Табаны таусылмайтын лы шабын,

Оралып жре алмайтын шбі алы.

Ксіліп машина мен сыпырады

Ккорай піскен кезде биік шалын.

 

Бір жылда, жыл жарымды шбін шауып,

Малына мол жететін азы алып.

йілген маялара кз срінеді

андай жт болса-даы жо ой ауым.

 

Жалдама Торайды бір саласы еді,

Ел ыстап мекен еткен жамасы еді.

ыр егін сіп шабын таусылмайтын

Басадан берекесі тамаша еді.

 

йылысы Жалдаманы Батпаара,

Шп, амыс алы жері пана.

Мала бай мекен еткен елі алы

Айдаан колхоздары мыдап ара.

Бет алып Сліктіге шыа келсе

Мала орын, салса егін беткей дала.

 

аратып 15 ауыл баып елді,

Мекендеп мала жайлы байта жері.

Геройды атыменен ататанып

Глденген аудан болып Аманкелді.

 

Кз салса ыр уысты алабына,

Таусылмас лы шабын табанында.

Кк шалын аан бла ызыл айы

Дмдіні шыып крсе абаына.

Отырсы арасында курорттай

Жпардай салын ауа самалына.

 

Осылар ойа тссе саынасы,

айырып жалыз зі амыасы.

Тзесі сабыр етіп амалы жо

Тадырды тртібіне не ыласы.

Екеулеп аыл, сабыр жеіп шыып

Солара аырында баынасы.

 

Ісімде діл кімет адал шешіп,

Аталып бл жаладан кілім сіп.

Дниеге жаа шыып туандай боп

Кремін сонда сені болса нсіп.

1940 жыл, Колыма