ТАЖАРЫ ЖОЛДЫЛЫ

(1903–1947)

Аын, Алаш айраткері, Шыыс Тркістандаы лт-азатты озалысыны жалынды крескері Тажары Жолдылы 1903 жылды 15 наурызында ХР, Іле аймаы, Кнес ауданында дниеге келген.

ытай мектебінде (1917), азастанда Кеген, Нарынол аудандарында жеті жылды мектепте (1922–25) оыан. аза жазушыларыны ебектерімен кеінен таныс болан. зі де ле жазып, айтыса катысан. Шыжада малім, «Іле» газетінде редактор (1936) болып кызмет істеген. 1940–1946 жылдары ытайдаы солаай саясатты кесірінен ттындалып, трмеге жабылан.

Оны «Жастарыма», «Осы та кімні таы?», «Оып кр газетімді», «Кілім алды, торыты», «Абатыда кім жатыр?», «Аын сыры», «Еліме» сияты трмеде жазылан ледері бар. «ткен кндерім» (1942), «оштасу» (1941–42), «асыр мен Брібасар» (1934–43), т.б. толау жырлары мен «Назигл» (1943) дастандарыны авторы.

1947 жылды 6 тамызында дниеден ткен.

СТАЗЫМА

Неше жыл болды крмедім,

стазым еді Мыбайды.

Кбейіп тр асірет,

Крмеген басым мндайды.

араы крде жатырмын,

Трмені іші м-айы.

Бата ылып трсаыз,

Баланы саы сынбайды.

1926 жыл, Іле трмесі

 

МЕН БОЛДЫМ БАЛА БРКІТ БАЙЛАУДАЫ

(Трмеден Дйсенбек досына жазан хаты)

 

Тіршілікті ызыы жайлаудаы,

Жасшылыта кілім айда аумады?!

Сахараа сарайып бір шыа алмай,

Бала бркіт мен болдым байлаудаы.

 

Бір шыармын жазбаса пешенеме,

Не келмеді, не кетіп есен елге.

арып болып жатырмын тар трмеде,

Кіл шіркін соушы е неше жерге.

 

Шартарапа жастыпен ауан кіл,

Осыменен бітті ме сауда, кіл?

Маясы несіне бозартып,

арсы шапан айтпайтын жаудан кіл.

 

арара мен апаты танып болып,

Кткен жерге мітпен барып болып.

Абатыны мінеки мекендеді,

Дниежзін айналып, шалып болып.

 

 

***

Сол кндерді ойласам,

апалыпен ан жтам.

Жатан жерім араы,

Аузымды ашсам ша жтам.

Кейде алдырсам, кейде там.

Арамны жайы міне осы.

йрыы уды бір ттам.

 

Еріп кете жаздаймын,

ызыып айай-шулара.

Сеніп кете жаздаймын,

Кнде алдаыш улара.

 

Есім шыып саспаймын,

Мен ішпеген у бар ма?!

Туекел деп сгимін,

Тпсіз дария, сулара.

 

Барлы дербіс аман бол,

Ісімді дай одасын.

Слеймен згі, уандар,

Баыма солар лмесін.

Есебай мен асейін,

Санап берді екеуі,

Жиырмадан тегесін.

Жгіріп келді асейін,

олында жо айтсын-ай.

Аайын деген осы ой,

Бермесе байс бермесін.

 

Таусылар кні бар ма екен,

Бізден ткен «ателік».

Осы пле бар ма еді,

Тып-тыныш жрсем Кнесте,

лкендерден бата алып.

Зарлыпен жазан мымды,

Дйсенбекті олына тапсырып бер апарып.

 

Жолдасым еді бірге скен,

Мені мндай сзімді,

Талай ызай лескен.

Сраан жана слем айт,

Мен арыпты Кнестен.

 

1926 жыл, Іле трмесі

 

 

ДНИЕ, СААН НЕГЕ БОЛДЫМ ТАСЫ

 

Дние, саан неге болдым тасы,

Жалансы ркімнен бір алан асып.

Сен де бір, іші уыс урай да бір,

рлеген сыбызыдай абыды аршып.

Клесі адамзата сені уан,

Тлкідей брін алдап, алан жансып.

стінен білем сені батыр ткен,

Жалпайтып, жалан сені, басып-жаншып.

р сзбен ктем сйлеп аын ткен,

ызыл тіл сиырыды, айпара ашып,

Жатырсы лаыды шмкеп-кміп.

Сырыды білмейтіндей жасырансып,

Ол рас, байлар тті матан уып.

Жолыа сені олар малын шашып.

Слдесін жуан орап ожа-молда,

Бас рды саан солар балын ашып.

Жете алмай сйгеніне ашы тті,

А рып – жас жрегі жалын атып.

Соларды аттарымен аталады,

Белгісіз тбелері, атын айтып.

Мен даы жалан сені басып трмын,

Тажары, мытылма атым айтып.

 

айтейін, трлауы жо саз, дние-ай,

Маан бір жайнамаан жаз, дние-ай.

Банам атпай трып ап ктерген,

Обал жо зіме де аз дние-ай.

аылдап уа жона барып тстім,

О тиген топшысына аз, дние-ай.

Жел трып, дауыл мені ктермесе,

уат жо айта шуа мз, дние-ай.

 

1926 жыл, Іле трмесі

ІЛЕ ТРМЕСІНЕН

 

Бір сзді бастан ткен бастааным,

р істі жасы-жаман басарамын.

Алдамшы дниені мастыымен,

Кілім мінезіндей жас баланы.

Жастыта ажал бір кн келсе жетіп,

Жаманы сол емес пе масараны.

Кілді крсе ызар байлауы жо,

Кзіне крінгенді бас саламын.

айысыз, уайымсыз айран жас кн,

То болам, деген ой жо аш аламын.

Кілге келген істі ыла бермей,

Жастыта онда неден жасанамын.

 

Аалар енді алам ола алалы,

Млшерлеп аылменен толаналы.

Сзімде кемшіл бар ма, ате бар ма?

Байасын оып кріп кп алайы.

Ішінен татымдысын тадап алып,

Жруге жастар оып олданарлы.

Шыпайма шын ысылса сзден рнек,

Сол рлы зімізді орламалы.

Тамшыдан тама берсе дария болып,

Кетпей ме аырында ол молайып.

 

Тажары Жолдыбаев машр атым,

Белгілі алты алаша жазан хатым.

Пенде боп дниеге келгеннен со,

Тірлікте не крмейді адамзаты.

Бл жалан ешкімге де жолдас емес,

ншейін бір бес кндік кіл шаты.

Кілді шат ылар деп сайтана еріп,

Осы ма дние сені махаббаты.

Бл кнде мспірлік баса тсіп,

Ашынып, арыз-м ып жазан дтім.

Шыыппын бей саат кн биыл йден,

Берер ме аыр жалан бірер стін.

 

Дние, леміе созамын ол,

Адасан мен бір арып таба алмай жол.

Торланып бізді баса тсті тман,

Айысын алдаы кн, тілегім сол.

Сыртым сау, ішім ттін апалыпен,

Бл кнде кілім ждеу, асіретім мол.

Тереге тсіп кеттім, стар тал жо,

Ел-жртым, есіе алып, жрдемші бол.

Жайлаан шалар клді ау едім,

Шынымен араы йде болдым ба ор.

Шынымен шырмады ба шіркін ырсы,

Арылмай адып жрген не деген сор?!

Кп кезген асыр тсер апана деп,

Кез болды мен сорлыа азылан ор.

Шарытап ккте жрген а сара,

Оралса оай екен жайылан тор.

Деуші еді ысас кетпес дниеде,

Кетер ме осы кезде бір келмей ол.

 

Ел-жртты ле жаздым атын салып,

айыны а ааза хатын салып.

Тар уыс, тас зындана тстім міне,

айрылан анатынан стай талып.

Келген со жмыр баса амал бар ма,

Отырмын а алмастай тілді жанып,

апалы, айы, асірет, уайыммен,

Жрмедім аны бір жыл шлім анып.

Жамбылда зындан бар деп естуші едім,

Отырмын йір болып, енді танып.

 

Кз крді естігенді аны болып,

йрендім абатыа аны болып.

Жатырмын енді шысам крусіз боп,

Хал-жайын трмеізді танып болып.

стінде жатан йді кздей тесік,

Кн шалмай кетті беттер шары болып.

Зар болып бір круге дос-жаранды,

Жатырмын жау олында арып болып.

Мінеки, абатыды ылдым мекен,

Айналып дниежзін шарып болып.

Бит, брге, андалалар анды сорды,

асынып жатаным жо ары болып.

Етін жеп, анын сорып, р сйекке,

Жабысан терім кетті абы болып.

Блдаы бір сиет болсын жрта,

Жайылсын ырдаы елге дріп болып.

Аыры тиянаым осы болды,

иялды иырына барып болып.

Кіренді араыда айран халым,

Кек алсын рпаыа аны болып.

Тозды ой тоз-тоз болып томашадай,

орланды аыл-естен танып болып.

Бізге де та ататын кн бола ма,

См кіл ктеріліп, жары болып.

Керегі жо ер басына не келмейді,

Бір нубет келген шыар тарих болып.

 

тылмас кптен оян амалаан,

ар болмас ер, дшпанды табалаан.

Мысалы айды нрын азайта алмас,

Аспана тыран ит абалаан.

Алды-артын зейін ойып тгел ойлап,

Жігіт жо, зін-зі шамалаан.

Кре алмай кншілік ып жргендер кп,

Жете алмай атын баса сабалаан.

Кбіктей су бетінде клбедеген,

алып тр азір кіл заманадан.

зындар жем іздеген оршай тсті,

асырды алды азы таламаан.

Ит екеш ит те еркелеп алдап бізді,

Соларды іс жзінде саалаан.

Бес кндік байлауы жо сасы жалан,

Бар ма екен малы-басы аман адам?!

 

Жарамас алам алмай жатан, Тке,

Кбейді сырттан дшпан сатан, Тке.

Адамай ая басу атер екен,

Жолыты жола ран апан, Тке.

Ашуда темекіе мар анбай,

Алмасты ашыранбай тартан, Тке.

 

Тартынба бір есептен жаудан, Тке,

Болса да бастан баы ауан, Тке.

ызы кп мір болса кретын,

Біткен жо осыменен сауда, Тке.

 

Ей, Тке, лаы сал мына сзге:

ызыып жргенім жо пл мен бзге,

Кілінде кздегені шын ділдік,

Ойласам арманы жо одан зге.

1926 жыл, Іле трмесі

 

 

АРМАНЫМ МЕНІ

Арманым – тте дние, халім мені,

Болмады-ау сзім кшті, малым мені.

Босаа кедейдікі, тр байдікі,

айнайды сол жеріне аным мені.

Бл кнде тіл сйлемей, пл сйлейді,

Шыдайды бан айтіп жаным мені.

Тон келте, жнім сйы, йры шола,

Жетіліп бір шыпады жалым мені.

Бір атты зім мінсем, басаа жо,

Жетеді неменеге лім мені.

Баспана – жыртылан ос, сауын жалыз,

Не болар кемпір менен шалым мені.

Аударып феодалды ктемдікті,

ай уаытта атар екен таым мені.

апаста шырылдаан бозтораймын,

Блблдай естілер ме нім мені.

Есе алса езілгендер злымдардан,

Трленер еді сонда снім мені.

Кксеген арманыма жетіп лсем,

Шірімес абырда да тнім мені.

1926 жыл, Іле трмесі