АЛПЫСБАЙ ААЛАШЫА

 

Тажары ааз бетін аралаан,

Шимайлап дниежзін саралаан.

Жасынан жаан кезіп, ел ыдырып,

Белетсіз бекет басып аралаан.

Аяы кп жрісті мынау болды,

Бралы, ры тбет жаралаан.

Алысып, латан ап жатан кнде,

Алпысбай шы деуге де жарамаан.

Айтамын оны несін срашым деп,

Жатанда жау олында арамаан.

 

Тадырдан аза келсе кім лмейді?

Дм тзы бітпеген жан тк лмейді.

Слем де Алпекее, тірі болсын,

Менімен тіпті дербіс тгемейді.

Жалыз-а ойшы рлы болмадыыз,

ойшы да баан ойын тгендейді.

 

Айтар сз толып жатыр жамандасам,

Дм тартып аман шысам амандасам.

Бір жыла жз ой алып, неге баты,

Есебін бес жз йді таба алмаса.

Срауа бес мы йді айласы бар,

Маста ткізіп бер баа алмаса.

Бара ай жеріе мз болады,

Басына келген дертін аа алмаса.

Бл мені ит те болса барам деп,

Бір кезек не кетеді хабар алса.

Пледен аартсашы сарапшыдай,

Жасымнан круші еді арабшыдай.

Ат зора сулетіді тартан менен,

Болмады ойа тіккен арашыдай.

 

Машекем атарынан озып еді,

Дулеті бараны озып еді.

Дуірлеп дербіс елі тегіс байып,

лашы татыраа созып еді.

Бірдей боп бас-аяы бес жз йді,

Шапы мен Теларада бжіп еді.

Аяы Самаранда басы ашар,

олыа тиген дербіс тозып еді.

 

Тоздырды, анды олды салып еді,

Сол кнде – пиылыды танып едім.

ылды да айтанымдай шыа берді,

ызыып ттыбайа алып еді.

Тауысты ой-озыны онып жріп,

ртсам деп пышаыды жанып еді.

Байы лген бір атынды байа осса,

Биеден бір лынды алып еді.

 

Келер деп сенен опа ойа алмаймын,

Сонда да сені ойламай оя алмаймын.

Дербіске бір жасылы крсетпесе,

Аюдай айбатыа тоя алмаймын.

1926 жыл, Іле трмесі

 

 

АДАЛДЫ ПЕН АРАМДЫ

Тажары алам алса бгелмейді,

См кіл жары крмей кенелмейді.

Кілді айы басып алса керек,

аламым брыныдай жнелмейді.

Сабыр ет бан, Тке, тк жасыма,

Басына ер жігітті не келмейді.

 

Дние алса сені уысына,

Сияр ма несібе ыдысына.

Жайрадап кеше жрген ер Ткені,

арадар бгінгі кн трысына.

 

См жалан неге мнша болды тасы,

алансы ркімнен-а бекер асып.

ншейін азана кн алдап жріп,

йрыты кетті міне ара шаншып.

Пайда жо, орлыы кп, саз дние-ай,

Кешкені кешке дейін сары су, шалшы.

Жады аяыа кетпестей боп,

Жеріні басан-тран брі балшы.

Жабысан денедегі нжістерді,

Отырмыз арылта алмай олмен аршып.

 

Кезінде жасты дурен, есіл шаты,

Еліріп, жел боп соып, су боп атым.

Сабы алтын, жзі болат а алмасты,

Жете алмай адіріне таса шаптым.

Асылды олындаы нарын білмей,

Аямай а кмісті мыса саттым.

Шашан оай, жинаан иын болып,

Мінеки аз кн зарын тартып жаттым.

Сзімді ысашалап тырайын,

Аузын аша бермей ала апты.

Транда мылты олда, о белімде,

Болжамай тсер жерін аспана аттым.

Деллы, дегбірсіз боп жрген кнде,

Екі уыс екі жерден бидай таптым.

Бидайды біреуі адал, біреуі арам,

Салдым да таразыа лшеп батым.

Салмаы екеуіні бірдей емес,

Таырап, мны кріп тадай атым.

 

Аяын бден тыда осы кепті,

Пайда алып, айсысынан зиян шектім.

Дмімен тым ылып, пайда алмаа,

Екеуін екі блек жерге септім.

Жайалып кгі бірдей сіп шыты,

Кілімде бай болдым деп шатты еттім.

айтанда ел жайлаудан орайын деп,

Артынып азы-тлік айта жеттім.

Жетіліп адал бидай піскен екен,

Арамны трін кріп шошып кеттім.

рт жепті, с шаыпты, шп басыпты,

арадар прменіне діретті.

 

Адалдан ырыздыты алып алдым,

Арамнан тк ала алмай алып алдым.

Табылса брі пайда деп ойлаушы ем,

Тексеріп осы жолы танып алдым.

1926 жыл, Іле трмесі

 

 

ТТЫНДАЛУ

(лжадан рімжіге айдалу)

 

Жарандар, лаы сал кеесіме,

айыны мініп трмын кемесіне.

Отырмын йры ойып осы кнде,

ш ырлы асіретті шегесіне.

Халыты амын ойлап, жырын жырлап,

Тсем деп мны крдім егесіне.

Айтуа бар сырымды аузымды аштым,

Жасырып оймайын деп ешіме.

Шыар жан аузыа таяанда,

Тірлікті тспес болмас тіресіне.

Арамды алып келіп аузыа сап,

оймайды шайнап, жтып жемесіе.

Еріксіз еірейсі, иналасы,

Егіліп, кетсе тсіп ел есіе.

йаны ашта жеген дмі кетпес,

Барады кзден кетіп елесі де.

Бл кнде біз айыда, улар аман,

Халыты шай айнатан тбесіне.

сада иялданып, ой тербейсі,

ол стап кз жетпеген кмесіне.

Шалдыан кіл ждеу, тнім ары,

Боландай су шайалып, кеме ары

См бастан, аыл ашан, иял басан,

Тітіреп улы оймен, жрек арып.

Жаланнан жанжалы ып, кдер зді,

айда деп енді бізге суле-жары.

ыса кн айдай болып, тнім жылдай,

Та ата кз ілінер барып-барып.

Жгіріп жріп жйрік иял ойдан ыра,

Келеді талып шып дние шарып.

ас айсы, аза айсы, таза айсы,

Айырым ешбірінде болмас пары.

Сар кім, слтаны кім, тлпары кім,

Бас-ая, бйрек-сира бір-а нары.

Дниені сапырандар рттам суа,

Зар болып жатыр шлдеп, анбай сары.

Трмеде кргенімді тгел жазсам,

Болады жастара лгі, шпес тарих.

 

иын ба исса жазу ола алынса,

Ашулы ой, ары-бері толанылса.

Кетпей ме кекті алам, кегін жазып,

Істерін крген-білген боланынша.

Талмайды кз араудан, тіл сйлеуден,

Жан кетіп, нрлы дене соланыша.

Жо деген аа зауал – брі бос сз.

Ба айтып, ырсы шалып, сорланылса.

Ер жігіт еріксізден езіледі,

Екі рет айыменен торланылса,

Жайыды жаын тартып айтан «досы»,

Дайындар з кріді ол не ылса.

Жабу жо, жасыру жо, жан ашу жо,

Ашпашы титтей міні болжанылса.

Бір таба ас орнына сені сатып,

Пайда сол бірер тойып олжа ылса.

Бл кнде айтан сзде тран жан жо,

Ант ішіп, уада ып ол аылса.

Крініп кзге момын жргендер кп,

Халыты амын жеген ормалынша.

Аз жазып ысаша мір тарихымды,

Кетпекпін ойлап алан формалымша.

Жатырса жастар алып оып жрсін,

Ахмет, Міржаыпты жорналынша.

 

Ер жеттім салын тауда, салып сауы,

Ойда жо айы, атер, аза, ауып.

азаты брыны ткен ылытары,

Кетеді еске тсіп ауы-ауы.

азаым екі жз жыл ар жаында,

Тоздыран бірін-бірі жауша шауып.

Жосыан ріккен ойдай таумен таса,

Жан баып, балдыран жеп, айы сауып.

азаты сол сергелде дуірінде,

Жоара келген ркіп ызай ауып.

Бйеке, Сасан, Боаш бастап келіп,

Іледен орын алды мекен тауып.

Сондаы дет-рып, сана-салтын,

Кетейін оны ашпай-а жылы жауып.

Білгенні сз атесін айып етпе,

Шаыран бейуаытта мен бір тауы.

 

Білгені сз атесін кешірім ыл,

Оылса ажыралмай «р» менен «л».

Кнелткен сйтіп жріп аза-ырыз,

Секілді орыан оян, ріккен шіл.

Ілені ызай келіп жерлегелі,

Болыпты сонан бері жетпіс бір жыл.

Бйеке, Сасан, Боаш – ерлер айда?

Кім алар жола тспей фниде бл.

Брі де жасылардан келеді тіп,

Секілді жесір атын дние тл.

лмек – а, тума – парыз, білмек – сннет,

Мхамметке мбет пенде, дайа л.

Сілекем, Маа, Дке, Наа айда?

Туылмас азаа енді олардай л.

тпанды Алпеке мен Зыгуа айда?

Оанын дниені осыдан біл.

Машекем, Ыстеке мен Естекедер,

Кемегер блар айда аыла ніл.

Блыншы, Жннет, Шідер, Ма айда?

Сзімді миы бары лаыа іл.

Кнболат, Кдеке мен Тке айда?

Ту стап жрт бастаан мініп длдл.

Молдажан, Демеу, Маза, Оразалы,

Бердіке – блар айда кей блбл.

Айтмамбет, ожабек пен Тастандылар,

Халыа аты шыан брын др-др.

Жобалай, Тле згі, Жапам айда?

алдыран халыа лгі ле мен жыр.

Кешегі ос Керімбек, уан айда?

Дшпана жібермеген намысын бір.

Нрсалбек, Трсынбай мен Бара айда?

Дние білдірді ме битмідей сыр?!

Дін ашан трт ызайа Шілбі айда?

мыт болып барады асан со ыр.

Ойласам міне азір осыларды,

Алдымда ажал шіркін елестеп тр.

Туан со а лімге байлаулы бас,

Ажалды ертелі-кеш еске ала жр.

тпекші не сондай бл дние,

Трлау жо, байлау-матау белгі жйе.

Мал, мансап, аз мірге алма алданып,

алады жуса кетіп жан кйе.

Дние тгел трмас, тгесілмес,

Болады біреу кетсе, біреу ие,

Жаланды аз болса да тату ткіз,

Пкізе, дмді тама, киім кие,

Ажала ешбіреуі болмас себеп –

Жиан пл, айдаан мал, сауан бие,

мірден рдегідей хабарым жо,

р алан бойа сеніп мен бір тйе.

 

Бірінде сол кезекті мен де тудым,

ызырлы ызай деген елде тудым.

Орнына бір адамны ие болып,

Дейтын Кес, Шапы жерде тудым.

 

Ойпанан ыра мтылып, рге келдім,

Жол тауып, ептеп жріп трге келдім.

Істеуге лт ызметін талап ылып,

Айналып лжа шаар клге келдім.

Ттті, ашты, кейіс, бейіс маан бір бс,

Демеймін клден шыып, шлге келдім.

Жалыз-а кргенімді сын халы,

алайша осы уыс крге келдім.

 

Дубанны болып тран заманында,

ызайды мал мен басы аманында.

Алдымен Махстты стап алып кетті,

айыдан еш нрсе жо хабарында.

Бастыты елден алан жне стады,

Масаты рал жинау амалында.

«Дйбиау» деген атпен келіп жатты,

Дубанны ара апа амалына.

Артында шаршы шпион уяндарды,

алды ой аза байс табанында.

 

азатан шыты тышы анша «батыр»,

рбірі бес жз йлік елге татыр.

«Бар екен тыан мылты, бересі» деп;

Жетпіс пенен сексеннен амап жатыр.

 

Уголин, фудйжаы заты мжы,

Ждігй жолдастары, ыли бзы.

Сойандай уанып жр ызыл тлкі,

азаты анын ішіп, басын мжіп.

 

инады жз азаты бір шпион,

тірік материал беріп, сызып.

Шыыртып, шыныды айт, деп сабап-рып,

Маймылды ойнатандай крді ызы.

Дегенді «лтшылды жо» млде мытып,

Кірістім азаыма аным ызып.

Кеестік бас расып екі кісі,

Бл ылан бізді ішке сыймай ісі.

Малмай тотасын ба таса тимей,

Егелген ызаменен ерді тісі.

Млімдеп болан істі ойып алды,

Сылины жетеді деп бан кші.

Ата деп, сылиым деп біз жргенде,

Кеселді сондай екен бір жа шы.

 

Барып ек елді амын ескерсін, деп,

Залыды ел бзушы жек крсін, деп,

Яусыли оып кріп тсінген со,

Беріпті гнжйге тексерсін, деп.

 

Жазанбыз ыландарын бірден санап,

уларды езіп жрген жртты анап.

Гнжй сыли жатан ауып етіп,

Шыымшы шпионын ойды амап.

 

Жазанбыз аннан со істі длін,

зіні з адамы кетірді арын.

«Саяси ісімізді былады» деп,

Дубана бізді баулап ыпты млім.

 

«Срасын брін амап, тексерсін» деп,

Беріпті телеграмм Дубан залым.

Екісі екінші айды, жма кні –

амады мені айдап кеп, жаза салым.

 

Тар крде, жаттым жалыз – жеке дара,

Емеспін е болмаса екеу ара.

Арбамен алып келе жатанында,

Жолыып жол жнекей крді Сара.

Барады ішім мздап, жаным сезіп,

Лаж жо, кіметке бар ма шара.

Келемін шошымай да бір жаынан,

зіме болмаан со ісім ара.

Біле алмай Саражана не дерімді,

См кіл болып кетті отты шала.

Еркелеп детінше жол стінде,

Брылып арап трды, лгі бала.

 

кеме жолытым деп кліп кетті,

Білмеймін бала нені біліп кетті.

Басымды бара бер деп изеген со,

уанып базар жаа жріп кетті.

 

Артыма арай-арай бол деп аман,

Крінбей бір ксідім кеткен заман.

Егіліп іші-бауырым, тктім жасты,

Келмекші содан баса неге шамам.

 

Сонымен келіп жаттым трмесіне,

Аруаы олдай кр деп ызай анам.

Кіргізді ертесінде крпе-жасты –

Бти кеп, біліп трмын кешке таман.

 

Жал-жая, азы-арта келіп жатыр,

Кіргізіп келген заман беріп жатыр.

Сопайды мені кілім тамаына,

ызыын кзетшілер кріп жатыр.

 

арайтын бір бала бар абаыма,

Кіргіздім «дріс» беріп сабаыма.

Ет пен май, жерге ауыз жо, толып жатыр,

Мейлінше тойызамын тамаыма.

 

Кнеді, аты Мжит тіліме еріп,

Бар кнде таниды екен басымда ерік.

Барлыын лазыны оны да айтып,

Трады й жаымнан хабар беріп.

 

Ол жерде жаыным жо, одан ге,

Жрген со шын досым сол зі жнге.

Бар екен адам білмес бір трмесі,

Бір тнде алып жрді Топа дге.

 

Арбамен алып жрді тн ішінде,

Дыбысы жо сылдыр-тыыр жрісінде.

Кімсі деп бір мсылман жауап атты,

Кмерге адам басып кірісімде.

Бір орыс, бір йырмен екі-а адам,

Оларды танымадым бірісін де.

Біреуі Янковский Перен дотыр,

Дей салдым – «здрасти» тіл шінде.

Шаш алыш – Темір аын дейтін бірі,

Ол мені таниды екен «тірісінде».

арсы алды: «Кел, Тажары пендім» деп,

ате жо бейшараны білісінде.

 

й жолдас шеуміз болды тамыр,

Жатырмыз амандасып абыр-сабыр.

лазы екінші йде, мен тртінші...

Бар екен бас-аяы жеті кмер.

 

Дшпанды ішімізден жатты ботап,

Адам жо келетын бізді жотап.

Біле алмай айда екенін й адасып,

Брі де тама-киім алды тотап.

 

Апан, наурыз екеуі абат тті,

Мезгіл кеп ысты болар, суы кетті.

Тртінші ай – суірді ші кні –

Фалинов – Манбаев таы жетті.

Шуешек, рімжі, Алтай, Баркл, лжа,

Сз озап бес айматан дрілдетті.

 

Шаырып алып барып етті сра,

Жатырмын ойдаымды мен де рап.

Біле алмай не айтарды толанамын,

«Айт» – дейді алдырмастан шатпай біра!

 

Ойда жо жатыр айтып айдаы істі,

Ері жо, трманы жо жайда істі.

Сз байлап тгел ауып ашпашы боп,

Бар аза сендер бастап сыбайласты.

Шуешек, рімжі, Алтай, Баркл, лжа,

Брімен болып шытым байланысты.

 

– Алып тр Алтайжатан беу хабар,

Амалын Баркл жаты Шмси табар.

сайын рімжіден саан келген,

Кісі кп мнда сені елге шабар.

 

Бл істі Махст ран басында алаш,

Бір аза Махст айтса кірмей алмас.

Бастап жр ол кеткен со Жайырбегі,

Оларды айсы аза тілін салмас.

Білесі соны брін ішінде зі,

ай аза саан келіп аыл салмас.

Таратып жатасы сен йшмадан,

Кетеді бірден-бірге брі жалас!

 

Шаырды алтыншы айда ырдаы елді,

сайын рімжіден мнда келді.

Слиін ожабекті тартып алып,

ызайды бастытары жрдем берді.

Кш берген сайына сен емес пе,

Халыты лжадаы кзі крді.

 

Жабыбай ымыз кеп, сойды тоты,

Жайырбек «плменен» деп кеуде соты.

ызаймен еселесіп сйлесе алмай,

Деді де алды ырыз «амал жоты!».

Жн болып кетпеді бе ызай бтін,

Шадатты новый городты ылып ттін.

оршы мен анапия беуді алып,

Екеуі Дулеткелді ылды бітім.

 

Міне бл ыландары – кш емес пе?

тыртан азулыны тіс емес пе?

Мал, мансап, жуандыты жмсааны –

лтшылды, заа арсы іс емес пе?

 

Бекер сз срамаймыз сенен аат,

беуге жолыты ой неше абат.

Алдында сілебуды – кк кпірде,

Екеуі сйлесті ой екі саат.

 

Ол тыдап сен сйлесе баран сайын –

Майдалап аызып е тілді майын.

Жасырмай соны брін бізге айтып бер,

Сйлесті ташклатты андай жайын.

 

Сауалым саан ояр зірінде,

Білесі істі ауыр, нзігін де.

Албан боп ызай, ырыз не сйлесті,

ткен жыл Естеместі нзірінде?!

 

Білесі соны брін, лаыда,

Бас осан адам аз ба бір аымда?

Тай сойып Кнес елі не сйлесті,

ткен жыл Бататарды блаында?!

 

ылдыдар кіметке арсы аулы,

Шыныды айт рас іске болма даулы.

Махстты аылдысы сен емес пе е,

Ежелден сені орны Сасан аулы.

 

Трмеге тыныш жрсе кіресі бе?

Ішімде сайрап брі, тр есімде.

кімет бекер кімді амап жатыр,

сайын неге сталды, білесі бе?

 

Таптыдар ташклаттан міне пайда,

сайын, беу менен Шмси айда?

Келмейді біле тра осыны айты,

Кеп кеткен беу не ып шілде айында.

 

– Бл істі маан айтып ылма кесім,

Алдауа жас балаша шыпайды есім.

Шмсилер, Махст, беу з олыда,

Бл істі срайсыдар менен несін?!

 

Ол рас – беу келген шілде айында,

Сылибу жатты тосып деген жайда.

Сйлестік, барды, крдік, слем бердік,

Бтен сз одан баса болу айда?!

 

Нзірде ат шабады, палуан салып,

Тамаша іздеп барады барша халы.

Ішіп-жеп, сауы рып айтып кетпек,

йым ран ешкім жо оан барып.

 

Той болса, нзір болса жиналады,

Келген ел рметімен сыйланады.

Сол жерде йым рды деген сзге,

Шыдамай шыбын жаным иналады.

 

Сонымен, алты ай жаттым лжасында,

Пендесін мендей млы ылмасын да.

Зынданын амаымен бірдей крдім,

с келе келіп едім жыл басында.

Наатан мндай кйге тсіп кеттім,

апалы, айы-уайым бір басымда,

Сауысан, зын, май, ит пен ара,

Телміріп жемтік іздеп тр асымда.

 

Денсаулы зірінше біраз кшті,

Ауыр кн жан крмеген баса тсті.

йдегі аландара млім емес,

Біз кріп жатанымыз мндай істі.

 

Нотаа азат басым ілінді ме?

Болары андай заман білінді ме?

Насырдай таса шапан тасырлатып,

лагер р дыа срінді ме?

 

Ктпеген кім жаудырды бл азапты,

Тесіктен екі кзді сыалатты.

ртеніп апалыта кйікпенен,

Дт ылып ашып жаттым малаты.

 

Есті алып, айла-аылдан ылды тлдыр,

Бу басан мнарланып, мір блдыр.

мала а сйле деп отыранда,

Шарт етіп ашылды есік шалдыр-шлдыр.

 

«Тажаликы шилай!» деп аысыспен,

Кзетші сйлеп кетті балдыр-блдыр.

Тра кеп апаш-паш киінгенше,

ылтама екі тепті дай рыр.

Трса да малаым трттен тсіп,

Мадайдан аып кетті терім рыр.

Уголин келген заман Фалиновтар,

«Тажары» десіп жатыр лдыр-лдыр.

 

Баса жо, олар екеу, мен бір зім,

Келісіп алан екен срар сзін.

– Господин, ну, Тандыжарик, как жизнь!

Солай деп сыситты ол шегір кзін.

 

– Хорошо, ничего деп трдым арап,

айдаы улы иял бойа тарап.

ан-слсіз, сусыз, нрсіз шл айыдай,

Сарайып байлаулы аттай трмын жарап.

 

– Господин, но, Тандыжарик, шынды айтасын,

Айтпаан шынды бізге кімге айтасы?!

тылам сылтау айтып деп ойласа,

Плені басыдаы лайтасы.

 

Осындай сасы иял ойыа алма,

Мойныа зілмейтін тсті шалма.

тылам сылтау айтып деп ойланып,

Соында барма шайнап апыл алма.

 

– Олар онда, мен мнда – йшмада,

Осы сз лаыда трсын дана.

Екеуіні плесін маан жауып,

Орынсыз инаулары исына ма?!

 

беу мен ттындады Махстыды,

Оларды алып кілі жасы тынды.

Олар шін жанымды тозаа ртеп,

Тадайыма татытты а стімді.

Трт айдай бір тынбастан зар жылатты,

Мен аландай боп трмын бас тыды.

Кнді тнге жалайсы, тнді кнге,

Жасы кн крсетпеді, жасы тнді.

 

Бізді аза білмейді ташклатты,

айсы аза тбенен тас латты?

Ойдан пле ойдырып зарлатасы,

Екі кзден аызды жас блаты.

 

Жауабыма кетті олар апаланып,

Трт кзі атарынан от боп жанып.

инауды инауларын бастап кетті,

ола кзір, басыма рсау салып.

 

инауды оты тсіп зегіме,

садым атты уыл тезегіне.

Айналып ретімен сраанда,

Келіпті бір ытайды кезегіне.

 

рт жрді жерге пле тау жанатын,

Адам жо мнан бгін сау алатын.

Жылы жз жігіт екен ойдан оыр,

ытайша орысшаны аударатын.

 

Тат басан шерлі жрек, кірлі кнде,

Кргенім мені жалын бір бгін бе?!

Елжіреп крген жерден жан кйдірді,

Ол мені таниды екен тірлігімде.

 

айыма ортатасып, кіл бзып,

Отырды басын сипап, ааз сызып.

– Бяужы, бхайпа – деп сйеп барып,

ойды кеп орындыа отырызып.

Мейірімді жасылыын кзім крді,

Аыздым нрлы жзден жас пен терді.

– Майма, ер басына не келмейді,

Шуян деп темекісін кеп берді.

 

Жеткенде аналардан сондай заым,

Крінді бір туандай лгі жаын.

– Жерлесім, жыныстасым, ытайым деп,

Елжіреп жылап кеттім дай аын.

 

Кезегі екі саат толып алды,

Фалинов келер кезі болып алды.

Фалионов кеп, ол шыып кетерінде,

Кілім таы ждеп, солып алды.

 

Отырды ш кісімен Фалинов кеп,

Тартысып темекісін, блкесін жеп,

Жалт арап, жан таптырмай кетті аырып,

– олыда кзір айда, кім алды? – деп.

 

арадым медеу кріп лгі жаты,

Ол сйлеп орысшалап судай аты.

– Екінші бос ойыдар, салма кзір,

Мен алдым – деп кеудесін бір-а аты.

 

Бл жерден ытай кетті анау алып,

Тастады жасылыы кзірді алып.

Тікемнен тік трызып аитты да,

Баяы таз кебіме ойды салып.

 

– Жауапты алай, Тке, топшылады,

асарып ырсыы да кп шыдады.

азір-а етбетінен тсіреміз,

аншалы болса-даы ол шыдамы.

 

Ойлан сен, бар ма, жо па баста миы,

лі де аз боп тр ма крген сыйы.

Махстты аылшысы сен болмаса,

Махст айтып рады жалыз йым.

 

Мен сені мн-жайыды тегіс білем,

Біріменен біріді беттестірем.

Сен бізді кзге ілмей клбедеме,

Асыпа, лгеніе крістірем.

 

Бл жерге істемейді шешендігі,

Кесірін таландаймыз кеселдіні.

Крсеткен кіметке арсылыы –

Татымсыз артта алан мешеулігі.

 

– Трт айдай менен срап сраыды,

араы зындан ылды траымды.

арсы деп кіметке кйе жаып,

шірді жанып тран шыраымды.

 

Басыма таудай пле келтірсе де,

тымды алан таы кетірсе де.

Білмегенді білем деп айта алмаймын,

Мейлі сой, жалыз опен лтірсе де.

 

Мен сені елден ерек есті десем,

Шыанан зар-мымды естімесе.

Мен сені ай жеріе жбанамын,

Жаланша шыннан ары кшті келсе.

 

– Біз сені срап трмыз сылап-сипап,

Соан жарай аз емес сенде иа.

з ыланы зіе, кінбессі,

Шара бар жіберуге бір-а йпап.

 

Ендеше, крер кнді кр ыламын,

Тапалап табан асты жер ыламын.

Сайтанды бойыдаы аып алып,

Аруапен крде жатан те ыламын.

 

Отырар орындыа шеге аты,

дісін жанды инау енді тапты.

Басыма кк темірдей рсау салып,

Шыыртып шыбын жанды шырыратты.

Танауа лазыны суын йып,

аалтып, кзден жасты брыратты.

 

Торлады соыр тман тіректі,

Осындай орлыпенен мір тті.

Кбеге ине, рпіме ши жгіртіп,

Боздатты, зар жылатты, еіретті.

 

инауды неше трлі смдытарын,

Крсетіп, айтызуа «шындытарын».

арайтын абаыма кім бар мнда,

Есімді бірде ып, бірде падым.

 

Баса тскен плені,

Таба алмадым айласын,

лгі ытай бар болса,

Крер ме едім пайдасын.

Досы айсы, ане, кім?

Крсет бгін айласын.

тірік жеді, шын алды,

Періште ашты, жын алды.

Жыламаан кім алды,

ділет, шынды айдасы?!

Айтайын десем «дерек» жо,

«Рас болса» керек жо.

«паймыннан» блек жо,

рсын, сосын, байласын!

 

Тсі суы срашы –

Адам емес албасты.

Трінен баста-а шошыам,

Жауабын кріп алашы.

шы, иыры жо пле,

Біріне-бірі жаласты.

Тамшы су бойа тарамай,

Кілді айы ам басты.

Кзімні еті клкілдеп,

Тартылып тамыр ан ашты.

 

Мойныма аз емес артылан жк,

Млшері анша тонна мыдаан кп.

Нр татпай, йы крмей, клкі крмей,

Трызды анша стке тікемнен тік.

 

Кеудемде шыбын жаным шыар-шыпас,

лаым саыраудай дыбыс пас.

Адастым аылымнан есім ауып,

Бозарып срым кетті аруаа сас.

 

Жеті кн, жеті тні ткенінде,

Жыылып неше талып кеткенімде.

Суы шай жарым шыны жтызды кеп,

Талысып енді лім жеткенінде.

 

Бір кезде жан кіргендей тла бойым,

Ме-зе ып бас ктертпей жатыр шойын.

«ой, Тке, бйтіп лмей, жан ора» деп,

Тртіп ап мынаны айтты назалы ойым:

 

«лесі бйтіп жатса жтады жер,

Тгеген стіп жатып не сабаз ер.

Кйдіргі айы деген от емес пе?

Ол ота мал болмайды ртенгендер.

Бір жні кейінгі кн бола жатар,

Рас деп не болса да ол ойып бер».

«Не дейсі сасы иял, дай ран,

Былжыра, бл алай сз айтып тран.

Рас деп шындыыма олды ойып,

Арт жата келісер ме елді ыран?!

Ол мені тадап алан аты жолым,

Адам да адам емес серттен тайан.

Жолында аиатты лсе арман не,

Ел шін ліп кетсем болам рбан!»

 

Жыылып естен танып еіредім,

араы тнек болып тірегім.

Ыырсып, ызаланып, ішса боп,

айраймын тісті тіске, кеміремін.

 

алыдыы трт елі,

Отыз пара рандай.

Сауалды трін кргенде,

Орнымнан алдым тра алмай.

алам стап екеу тр.

ара шбар жыландай.

Аыл-есім булыты,

Не дерімді біле алмай.

 

Келіп ем суір айды тісінде,

Отырмын содан бері от ішінде.

Келісіп, жааласып келіп жеттім,

Мамыр айды жиырма жетісіне.

 

ол-аяым тсалды,

Нені кнін кремін.

Дегендей міт менде жо,

айта арып трамын.

Траым мені ай жерде,

Біле алмаймын дерегін,

Ит пен са жем болып,

айда жатар сйегім.

лі еттеніп, барт болды,

Кірген орын шегені.

анды іріге айналды,

Асты біткен кбені.

Екі уаыт ара су,

Тататын мені орегім.

Гауля ннан баттаан,

Шикі мома жегенім.

айнатып умаш береді,

Жгеріні кебегін.

Артымнан іздеп-срайтын,

Жо болып тр кмегім.

Халым ана болмаса,

Кімге бгін сенемін?!

Кннен-кнге білінді,

Ауыраны денені.

Азаматы алашты,

айран Тке мен едім.

ліп кетсем артымнан,

Айтыла жрер леім.

Осындай ыл брауда жатты тлке,

ап болып ісіп кетті іштегі кпе.

ан ашып, жан арытап, тнім тозып,

Сабындай ааш крек болды желкем.

ос татай астыымды ос мамытай,

Етік-жасты, кйлегім болды крпе.

 

Жанында дрет шелек таматанды,

Ас ішпес кірлі аятан небір ерке.

Тілгілеп асарыды трады аып,

Шіріген шелек-дрет оан бірге.

 

Ойпыр-ау, мын орлы лтіре ме?

См иял ойдан ыра тентіреуде.

Адасып артта алан еркін кнде,

Мына мір кпке затпай келтіре ме?

 

Осымен кндер тті, айлар тті,

Еркіндік басымдаы айда кетті.

Бл жерге жоарыдан бйры келіп,

«лжадан лке-сыа айда» депті.

 

Бір кні «ктер» – деді шылиынды,

Кресі сол арадан зор сыйыды».

Жгіндей диуананы буып-тйіп,

Араа ктердім мен шылиыды.

 

Жан тозып, буын босап, жрек сіп,

Салбырап, бас иіліп, зр ішіп,

Басымды ара бркеу бркеді де,

Кер баан машинаа трмын тсіп.

 

Жнелдім кері есекке теріс мініп,

Слулап шомын тоып, келістіріп.

Фалинов дегеніне жетті бгін,

Жібермек лгеніме крістіріп.

 

Сай сйегім саудырап,

Омыртаны опырдым.

Иыты басып ду шынжыр,

Машинаа отырдым.

лжадан кеттік шыып бесінде енді,

Борандай заулап кке есілді енді.

Сор жеіп, дулет ашып, бейнет басып,

Брышы ба алтаны тесілді енді.

Тадыры бл плеге жолыан со,

Басадан міт-тілек кесілді енді.

 

лжаа ош айтысып шыып кеттік,

Шоындай отты ызыл бып кеттік.

нген жер, скен елден тірі айрылып,

Заманны сыр-сипатын ып кеттік.

 

Баяндай, Кре, Сйдін кеттік тіп,

Туан жер мыт болсын кзден нетіп.

оштасып орман, тоай, млілерге,

Кесайа ел жатарда келдік жетіп.

Кнар екеу-апыз, біреуі йыр,

Оны да келеді айдап дірілдетіп.

Дем алып, тнде тнеп, та атан со,

Жнелдік Талыны рлеп дрілдетіп.

 

Заулады машинамен ерте ала,

лазып, майып тр тау мен сала.

оштасты арыздасып бізге жылап,

Бар екен сол сашыда Торай бала.

 

Майып тран кезде айым артып,

Жаныма тотау айтып, жаын тартып.

келіп, темекі, шай бірге жылап,

Сол бала бір туаннан болды арты.

 

Бізді кн ара тман, жыы жылау,

Аызып екі кзді жасын блау.

Езіліп-елжіресіп жылап трып,

оштасан сол баламен сзім мынау:

ош айтам, інішегім, асыма кел,

абатай барады айдап толыан жел,

лім сен, жыларым сен, бауырым сен,

Ішіме апалыпен толды ой шер.

ызайдан жалыз иіс сені крдім,

Айырылып бден ажып сынанда бел.

ызайды баласымыз, ата – Шаыр,

Ілені мекедеген трт рулы ел.

Сол елден кімді крсе слемімді айт:

«Айдауда барады деп кз жасы кл!»

лжада атын, балам алды йімде,

Крдім деп жні келсе бір хабар бер.

Соны айтып оштасанда лгі бала,

Ілесе жрді бізге бірталай жер.

Егіліп, аузы «оша» ре келді,

Жылап тр сонда бізді бар кргендер.

Иіскеп, олын алып айрыларда,

Кз жас та болып кетті тгіліп сел.

Жаланда біздей млы адам болмас,

Айырылып елден тірі байланан шер.

«ош енді, бір Аллаа аманат!» деп,

Деді де ала берді-ау о, айран ер.

Арда скен асау кердей азат басым,

Осындай кйге салды-ау фруар дигер!

 

Опасы аз дние-ай,

Трлау, тра сенде жо.

Осы кнді ойласам,

амсыз адам елде жо.

олшыл болып ашаан,

Рахатта жасаан

Бауыры бтін бас аман,

Жыламаан пенде жо.

Ішім жалын ртенген –

Еіреп кешке ертенен,

айым аты зертенен,

Табылар шипа ем де жо.

 

Кеткен баыт келгенше,

Кп мір боса терсі.

Жасылы тадыр келгенше,

орлыпен кнім кетерсі.

Денеден кірді кетірсе,

Беліді буып бекінсе

Тлеп сіп жетілсе,

Талай жаса жетерсі!

зі жрмей сатанып,

Тсті ота аталып.

Ал тылшы аталып,

Епті жігіт екенсі.

Сені жеіп ол алса,

Мойныа шынжыр оралса,

Баытты орнын сол алса,

андай лаж етерсі?!

Бл емес, бйрытан,

Бас емес пле йрытан.

Кендір жіптей ширыан,

Жабысан пле екенсі.

Айтуынан хан тайса,

Туралытан за тайса,

Дос бзылып жал тайса,

Міне бан не етерсі?!

Ел мен жрт, атын, балады,

Ашты тадыр арады,

Шапайы мен сарады,

Кре алмай кетер ме екенсі?!

Кез болды азат басым мндай халге,

Еріксіз жетектегі сап мала.

Лаусагу мен Іртайды абат басып,

Кесайды рлеп келіп шыты жала.

 

Бір шипа табылар ма дертіме ем,

Кебінсіз ыла крме зына жем.

Бостанды, басымда ерік бар кнімде,

Мен ашан жігіт едім рбымнан кем.

Жрсем де йде-тзде, ойда-ырда,

Осындай уре кйге жолыпап ем.

Дл сондай м мен зарда жала шыып,

Аз тотап, дзге отырып алысты дем.

 

ткіздік сол сттерді санап трып,

Жымома, тзсыз сумен жарап трып.

Майып-мнарланып Іле жатыр,

Бзылып кетті-ау кіл арап трып.

 

Аман бол, уа-дариа, туан жерім,

Білмеген адіріді айран елім.

Аруаы ата-баба кетті айда,

рпаы болып кетті-ау телім-телім.

 

Ккеге таы міндік дрілдетіп,

Безгектей тла бойды дірілдетіп.

Біреуді ерте, біреуді кеш жылатып,

См дние жоалтарсы бір індетіп.

ам менен айы иял, мерез екті,

Жректі мздай тны, ірідетіп.

См аба ашылатын кні бар ма,

амыан анды жрек кірі кетіп?!

Жапанда жалыз зарлап жылаанмен,

Естілер мым кімге, нім жетіп.

Бес кнге аярлыпен алдап жріп,

См дние ртаны ба шын індетіп.

Айналып туан жерге келер ме екем,

Осымен снер ме лде кнім жетіп?

Жайрандап жаан шамдай туан елге,

осатын кн болар ма клімдетіп?

 

Тотамай, дамыл алмай жне жрдік,

Осындай бір сергелде дурен срдік.

Тамызды сегізінде дйсенбі кн,

рімжі аласына келіп кірдік.

 

Асылды кім танымас на сыныын,

Заманны кріп трмыз тапшылыын.

Шихудан кіре ылып бірге тскен,

мытпан бір днгенні жасылыын.

Тскенде баса сонда заман аыр,

Маыа жан жуымай болып паыр.

Крсетпей айдап жрген залымдара,

келіп ант, тоаш беріп жатыр.

Шекер де тота жеген дм бола ма,

ара су ашта жтан ззм татыр.

шінші трмесіне алып келіп,

Тапсырып жола тсті келген «батыр».

 

Тінтті келген жерден шешіндіріп,

Жылт етер тйме оймай алды иып.

Адамны анбасы екен осы ора,

Тр екен «меймандарын» мнда жиып.

«Желекпен» келіншектей бркеп басты,

Крінер тыртанда ая асты.

Кн тспес айналасы биік дуал,

м-шаыл ортасына тккен тасты.

Біреу жр кілт стап, керде аып.

«Са бол!» деп анау оан аты асты,

Тапанша жамбасында бла аып,

Келді де тртінші йді кілтпен ашты.

Итеріп «желекті» алып, йге арай,

«Жынгуды шуди» деп зр шашты.

Ендім мен тар есіктен зора сыйып,

Кеудені сле-сапа, зер иіп.

Кз жайнап тора тскен арыстандай,

Булыып, буыранып, аба тйіп.

 

Аузы тар, ені жалпа, тпсіз гір,

Шата бар – атты жтел, тшкір, сібір.

Тебіскен жер орада жылыдай боп,

Етеді «інні» тбі дгір-дгір.

Кз кріп естігенді келе жатыр,

Аумалы заман екен келген бл бір.

 

ыстыып лгі йге кіріп келсем,

Отыран адам емес «сап албасты».

Тартылып ан ішіне, шашы ткен,

Кілді оны кріп бір ан басты.

Оларды среі – жын, сздері – адам,

«Кнбеймін» деп ып отыр дау-егесті.

Брі де жн срасып, майысып,

«арып!» деп мені есіркеп ткті жасты.

Жан отыр бір уыста отыз екі,

Бар екен паритядан е алашы.

 

Смдыты мнда деді иын басы,

Кз жасты енді болды тыйылмасы.

Екі орыс, екі ытай, сегіз аза,

збек пен йыр, татар жиырмасы.

Кез болан брі млы мндай іске,

Крмек тгіл кірмеген бл бір тске,

нуар апаслы мнда екен,

Ызымен шиырлатып тісті-тіске.

Молдахан, Молдабайлар жне осында,

Кндірген талайларды еппен кшке.

 

Алмахан сырт Монголдан келген екен,

Оны стап нуар зі берген екен.

Момаан Сексенбайды ызын алып,

Трмеге сол турадан тскен екен.

Алмахан з жерінен ашып кепті,

Шын палуан, асан батыр, мерген екен.

Алты жыл, жеті жылды адамдар бар,

Кз оты кбіні-а снген екен.

Сол кезде бізді Маа бесінші йде,

Трдыаын, Тастандылар лген екен.

Сейітазы, Шмшилар мнда дейді,

Ретпен р трмеге блген екен.

Суы екен кк апаты ішкен асы,

Алыпты оан кніп крі-жасы.

Жасаан гауля ннан жы момасы,

Секілді зі шикі, итті асы.

Бір жылда ліп-бітіп риды екен,

Кнар сегіз мыдай айналасы.

 

Тадырды бл ісіне бар ма шара,

Сап млы арыптарды кні ара.

нуар, Момаан мен Молдахандар,

Боп алды, бір дастархан тртеу ара.

 

Ойлама сенім бар деп заманды кп,

айысыз кре алмады аманды кп.

Осы жыл суір айда дйбиаудан,

Талайды айтып отыр амалды деп.

 

Деп жрсем, мен ойымда олар аман,

Тсіпті олара да аыр заман.

ожабегім жатыпты алтыншы йде,

Шыанда сыаласам кешке таман.

 

Трмені неше трлі ксібі бар,

аптаан темір менен есігі бар.

Дретке шыан адам крінетін,

Бір жары тебен кздей тесігі бар.

 

Деп ойлап таы Іледен кім бар екен,

Ауызын сол тесікті ылдым мекен.

р жерден рбіреуі бар секілді,

Деп жрсем з ойымда «Бір мен екем».

ожабек алтыншы йде айран батыр,

р сзі мы ділдлы, жрта татыр.

 

Ашанда сегізінші йді арап трсам,

Кердедеп бізді Жке келе жатыр.

 

Кісідей иял басан иіп басын,

Азыра а шалыпты саал-шашын.

Жолбарыс мндай халге кездескенде,

Еріксіз шыып кетті кзден жасым.

Кір шалып, кірбе тартып алан екен,

Сыныы мы ділдлы асыл тасым.

Тесіктен айтанынша трдым арап,

Саынып кргім келіп р тласын.

 

Там брыш босаада трдым бып,

згелер мн-жайымды білмейді ып.

Кншуа там брыша келді трып,

Есінеп жан алтаа олын сып.

Долданып, кзі жайнап, тісін айрап,

Бораннан кер быдай тран ыып.

Крсініп, «и, Алла» деп ккке арап,

О олын сол ойнына салды тыып.

Мбрк жзін кріп шыдай алмай,

ыстыып кете жаздым даусым шыып.

Жібердім темекімді латырып,

Дірілдеп, кзді жасын блап трып.

Жкее сонда айтан сзім мынау,

Тия алмай ксігімді жылап трып:

– Тсті бе темір тора, арыстаным,

Ауыздыа сз бермей арысаным.

Алаша аты мшр атагерім,

арады кре алмаан жарысаны.

Оалмай тегеуріні батан дшпан,

Жыылмай кеткен емес алысаны.

Бері арай жеті атанан кей мыты,

Дшпана жібермеген намыстарын.

Ба-дулет басыдаы зідікі,

Елдегі – сырттан кірген табыстары.

Таырлап ыр жусанын ойы жесе,

Жапыраын ойды жылы амыстарын.

Трт тлік малы шыса рттай айнап,

Білмеуші ек айтып суа анысанын.

Тауысып талды брін рген тйе,

Тотатан зен суды аыстарын.

Желше есіп, суша тасып, блтша жкіп,

Танбаан еіс-рге шабыстары.

Жаяуа – ат, жалааша – киім болып,

Есепсіз жо-жітікке арасаны.

Сол ызы, сондай дурен шаы айда? –

Мадайда шайалмаан баы айда?

А зен, ара бла, Адуынкер,

Аын су, ата оныс, таы айда?

Шынтатап о тізеде отыратын,

А слу, ыри аба, Наым айда?

 

Алпысбай, Сатыбалды, Крім айда,

Болатын дертке шипа, дрім айда?

Тілдессем ананымша срар едім,

Жіберді осыларды брін айда?

 

Бегімбет, Дербіс деген елдер айда?

Бестбе, Кнес, Шапы – жерлер айда?

Топ-топ боп алды-артыда ораушыдай,

Жол бастап ертіп жрген ерлер айда?

 

Ке сауыр, амыс ла аты айда?

Бл жерде жан ашитын жаын айда?

Жаланды жалпаынан басып жрген,

Салатар бгінгі кн жатыр айда?

Саржайлау, салын ауа, балан еті,

Сары ымыз сапырылан клі айда?

 

Аузыа алы елді арататын,

«Жайырбек кбі» деген шені айда?

Алдыа айбынынан жан беттемес,

Алатын екі нытан демі айда?

 

Баласы араккті ке Сасан,

Ел жаа айта аларсы енді ашан?

Адасып жол табудан кесілді міт,

Еліді зі барып бастамаса.

 

Зар тгіп жатып алдым жаратана,

Клеке суле кріп та атанда.

Кйзелген, кіренген ос жанарым,

Кзімні оты ашып, алатауда.

 

Сонымен жатып алды трмесіне,

Талатып андала мен бргесіне.