АЛАЙША Л ТУМАСЫН АРАЛЫ АНА 1 страница

 

Келеді бір гіме ралалы,

Ішімде сырта теппей тра алмады.

Табысып бір-бірімен жаа-жаа,

Адасан жолаушыдай тмандаы.

ділет іздегендер ора тсіп,

асаан естіледі м, арманы,

Шырырап жазысыздан байстарды,

Шыдамай кр азапа шыбын жаны.

ан менен мртын майлап клімдейді.

Мерейі стем болып улар жаы,

Бермесе тп айырын осы ма лде,

Шалыан шаларымны су аланы.

Аспанда ай ттылып, кнім кйіп,

Айырылды суатынан ландаы.

Момындар айдан білсін ол плені,

Шырмалып ран тора жмарланды.

Екі мы сегіз жздей жан жатырмыз,

оспаса, жо бірінде шыараны.

Дреге кн-тн демей жатызады,

анды ауыз срияны жыландары.

Мансапа арсыздарды алдап ойып,

Залымны залымы екен блардаы.

Жадыа шптей басып жігіттерді,

Кетер ме кз алдымнан тураланы?!

Соларды аны бекер, сір кетпес,

Тбінде аиат бір сралмаы.

алайша л тумасын аралы ана,

Осы кн толатуда – бебеу жаны.

Сондытан мітімді тк те збеймін,

лі-а Тажарыты атар таы.

1943 жыл, рімжі трмесі

АЙЫРСА КЕТЕДІ ЕКЕН АДАМ ТОЗЫП

айырса кетеді екен адам тозып,

Барады біреуінен екеуі озып,

Тулаан а балытай айран жабды,

Шыарам тар шалбардан зора созып.

1943 жыл, рімжі трмесі

 

 

ЖАЗЫП ЛЕМ, ОЫП Л!

 

Жыр менен сарылмайды жырлай берсем,

Сыр деген таусылмайды, тыдай бер сен!

Трмеде кргенімді жазам тынбай,

Білмеген оып білсін, инай бер сен!

Танбаймын, тіл тартпаймын, дшпанмын шын,

Тарихты тарихына аламыз шын.

Бгелмей жазып лем, сен оып л!

Тартамын аыр жаза соны шін.

1944 жыл, рімжі трмесі

 

 

ДНИЕ

 

Аумалы, опасы жо, жалан дние,

Біз трма – брыныдан алан дние.

Жалмауыз секілденіп жеті басты,

лемді уелі-аыр алан дние.

айымен ам-асірет, мшылыты,

Басына барша адамны салан дние.

Аз кндік алдау менен азыруда,

Крінген аппа болып ардан дние.

Басыш жо, тияна жо, тірек жо,

ркімге болып тран арман дние.

Еткізіп ала-жла алдап жріп,

Бір кні шырасы жардан дние.

атысыз ара кже суын ішіп,

Айтайын ішімдегі зардан дние.

 

Бір тйір бар ма сенде шыннан дние,

Табылмас бар дерегі мынан дние.

Алан со аны ызып, жаннан безіп,

Пышаты суырасы ыннан дние.

ым-уыт, шым-шытыры, трлауы жо,

Сау емес тіпті дені жыннан дние.

Жасылар, момын жандар айыда жр,

асыа жолдас алды смнан дние.

Клгірсіп, ктермелеп бір кетесі,

Жйрік ат осыландай тынан дние.

Айтан сз, берген сертім брі жалан,

уа тр, момындара зындан дние.

Соатын ара аунатып тлкідей ып,

ярсы бір кн кзге мнан дние.

Жауыр ын не маазды айадатты,

Есектей тз тасыан Жынан дние.

Тер аып, не мытылар теселіп жр,

Тышандай су ктеріп шынан дние.

Немене айтып-айтпай ендігісі,

Біз – бидай, болды зі – ырман дние!

1944 жыл, рімжі трмесі

 

 

ЕЛ СЫРЫ

Болжаусыз ажал келсе кім алады,

Кім лмей айла тауып тірі алады.

Дние бір орына орныа алмай,

Шынардай самал тиген ыралады.

Бес кндік біреу кліп, біреу жылап,

Біреулер рахата жыралады.

атыып арап жріп кейбіреулер,

Оралып жіпсіз тора шырмалады.

Біреулер ерте оянып, талап етіп,

ол созып, р нрсеге тырбанады.

Талпынып, талап етпей жай жатандар,

Ілінбей р іліктен р алады.

Біреулер заманаа кз жіберіп,

Бой тербеп, ой оятып, мданады.

А кйлек, алды-глді а жрек бар,

Бір ауыз сз айырмай тілді алады.

Шебер бар, шендеп кетсе шеке арап,

Таудай ып тал бойынан мінді алады.

Жйрік бар тосырамай топтан озан,

Жгіріп жма сайын жлде алады.

Шешем бар тоты торап сз бермейтін,

Олжаны орда бзып кнде алады.

Батыр бар ойдан орып, ырдан ыран,

Есергіп егескенін млде алады.

Епті бар жатандарды жанын кескен,

Крсетпей кндіз емес, тнде алады.

Жомарт бар жо-жітікке пана болан,

ынжылмай онды берсе бірді алады.

Сара бар олдан тиын шыармайтын,

Алдауменен ай тгіл жылды алады.

Аын бар аындаан тасын судай,

Сзбенен жректегі кірді алады.

Байлар бар айырымсыз, алтылдаан,

Етінен, арыздар ып шырды алады.

улар бар аузын ашып, ааусыан,

Ішіе кіріп кетіп сырды алады.

Момын бар ой аузынан шп алмайтын,

ыстауа ойды беріп ырды алады.

Ксем бар майдалыпен ел бастаан,

Суырып сары майдан ылды алады.

Клгір бар кзін жмып елді алдаан,

Арыын саан тастап тыды алады.

Тоймас бар, бас пайдашыл, дниеор,

Біреуін саан беріп мыды алады.

Мылжы бар тілін шайнап, жынын жтан,

Бркін тастап, слдесін шланады.

Тентек бар йден шыпас, азан бзар,

Отырып от басында быланады.

Осындай ашып айтып, жікке блсе,

Айтты деп ел мінімді тлданады.

Зер салып, зерек жандар шын тыдаса,

андай жан жел сзді аяп блданады?!

1944 жыл, рімжі трмесі

 

 

ЛІМХАННЫ ЖЫРЫ

(лімхан шін Тажары жазан жыр)

 

1-жыр

 

Жете алмай см жаланны бапасына,

Жары жо, кірдім келіп апасына.

араы, жолды тман, тоза аптап,

Пайым жо шыа алмадым жотасына.

Алпыс ш тамырыды айы аптап,

Жректі жандыратын от осы ма?

Слем де Аба Керей аруаына,

Бір жрдем ылмай ма екен ботасына?!

Бл неткен алмас айы, таусылмас кн,

Керексіз іс, кесімсіз сот осы ма?!

 

Сыйындым бір зіе дірет, керім,

Алтайды ке даласы – туан жерім.

Ел-жртым, ке-шешем, атын-балам,

Мадайдан ойлаанда аар терім.

Сендерді тіршілікте крер ме екем,

айран жрт, уа дариа, айран елім!

 

Слем де Аба Керей баласына,

Мен келдім рімжіні аласына.

сірген трбиелеп айран кем,

Тірлікте бір кре алмай аласы ба?

Ата-анам меербанлы еске тссе,

От болып, кнде айнап жанасы да.

 

Аман бол жолыанша айран анам,

Ойласам асіретпен кйіп-жанам.

Клмесхан, Тлеухан мен жаным Хамит,

Далайхан – тте шіркін жалыз балам!

Шаарбан, Сержанменен Зарым, рмаш,

Сендерді саынанда, еске алам.

Себеп боп, бір тілегім бола алса,

Бір кні астарыа жетіп барам.

Ренжіп ке-шешем алды ма деп,

Іштегі жазылмаан осы жарам.

абдыраш, Заанменен жаным Халы,

Кілімді жбатамын ауыза алып.

Дариа – сендер еске тскен кнде,

Неше ліп тірілемін, неше талып.

Бетінен иіскер кн бола ма екен,

Асаан шл, аыраан мейір анып.

тем бе, жо, осымен зарлай, жылай,

асірет, апалыпен от боп жанып.

Жо еді ылан кнм кіметке,

Белгілі бастан ая брі де аны.

 

Жмажан, сізге слем айын атам,

Баланы крген кні болды ата.

Дадан тастамаыз р уаытта,

Кешіріп брын ткен болса атам.

Крііз бала шін да ылып,

Сйікті, меербанлы – Шолпан апам.

Білмейтін батыс айда, шыыс айда,

айырып тек н-тнсіз ма батам.

Сіздерден да-тілек тілемесем,

Телміріп енді кімге кзім сатам?

 

Жазбасам сырта шыпас ішкі мым,

ымды шерлі оыса болар мным.

сірген хана балап ара басым,

Болмады елтірілік, лсе ным.

Ішінде у сйекті шыбын жан жр,

Белгісіз тіп жатыр кн мен тнім.

абыландай амыстаы айран басым,

алар ма шынымен-а шыпай нім.

 

2-жыр

 

Слем жаздым зарыып,

Елдегі ке-шешеме.

Заманнан кіл тарыып,

айымен кнім кеше ме?

Таусылар емес арманым,

Кндіз-тні жыласам.

Тадыр солай жазан ба,

Болмай ма тбін срасам.

Рахат кні бар ма екен,

Осымен мір ше ме?

 

Сйледім біраз халімді,

Жалын сыймай кеудеге.

Мені крген зарымды,

Бермесін еш пендеге.

апалыпен жазан м,

Біреулер теріс десе де.

 

Біріншісі млыты,

Айырылан елден тірідей.

Демім шыпай булытым,

Жадырап, терлеп жібімей.

Орнаан тман бастаы,

Тра ма тнеп, кше ме?

 

Екінші млы жерінен,

Айырылан жігіт кесір боп.

шінші млы ерінен,

Адасан йел жесір боп.

ркімді дай елді алсын,

Шп тамырын жесе де.

 

андай адам айтады,

Бларды млы емес деп.

Брінде кіл байады,

р-еісін кемештеп.

 

Сол млыты ішінде,

Ел жаманын мен кргем.

тгіл жо, тсімде,

Тірі айырылдым сендерден.

 

Опасы жо жалан-ай,

Баламнан кеттім айырылып.

Зарлыта брі аландай,

Млы болып айырылып.

 

алысам кзге келеді,

атын-балам елестеп.

Ойлаймын да жылаймын,

ткен кнім келмес деп.

 

йде лгенде арман жо,

Бір-а айы, бір тілек,

Тірі айырылан бар да, жо,

Кнінде айы сргілеп.

 

Осыларды барлыы,

Мдылара дерт болар.

Жанына батып зарлыы,

Жрегі жанан рт болар.

 

Патша, тір медет бер,

Білінбейді есік, тр.

араы йде жатырмыз,

Аман ба екен ел мен жер?

Еліміз алды алыста,

Хабары келмес лаа.

Аыры тбін айыр ып,

Жеткізе крсін мрата.

Мен не дейін жамаат,

Шыбын жаным аманат.

анша жылдар жатса та,

Шыса екен саламат.

1944 жыл, рімжі трмесі

 

 

СЛЕМ

 

Жабыып асірет тартан елге слем,

Жабылып ымырт басан жерге слем,

Су алып кк айдынды ра спей,

аылдап азы кеткен клге слем.

Ср тартып суы кзі, боран ойнап,

Мезгілсіз жазы кеткен белге слем.

Желбіреп жерді бетін желпи алмай,

лазып шлге кеткен желге слем.

 

Клімдеп нр шашпаан кнге слем,

Кбірлеп сырласпаан тнге слем.

Сарайтып сары тады сайрай алмай,

Блблдан шыпай кеткен нге слем.

Тот басып атылмаан о сияты,

Тгілген араайдан брге слем.

уанып бірі сйін, бірі кйін,

Дос, дшпан – екеуіе бірге слем.

Атойлап ан майдана шыты дейді,

Сол уат, елім сенен бізге слем!

1944 жыл, рімжі трмесі

 

 

СЫАЙ ЗГІГЕ

 

Сыай-ау, алтын еді, жез боп жрсі,

Трмысты талысына кез боп жрсі.

Бл кнде абы алы жрек еді,

Енді бір мысы жемес без боп жрсі.

Керегі жо ер басына не келмейді,

Орнатан мор басына тез боп жрсі.

Тлкі еді ияндаы ызыл орман,

Ішпекке бктеп салан боп жрсі.

Ішпейтін шарбат суын айран басы,

Клшіктен су дметіп шлдеп жрсі.

Трт жаы тгел біткен дгелек е,

Айырылып жал, уаттан кем боп жрсі.

Дария шалып жатан шортан малтап,

Енді бір лай суда се боп жрсі.

Жалыз бен жарлы келіп паналаушы ед,

Тспеген нар ізі де шл боп жрсі.

 

Мен ызай, сен бір Найман енелеспін,

Сені мен баса жана теемеспін.

Солай айт, алай айтса міріді,

Бзатын, екі ететін мен емеспін.

 

Ісім жо мен жасы деп матанатын,

Терім жо жаудан аяп сатанатын.

Жегенім жемтік мома, йім гір,

Жайым жо оразданып баптанатын.

лан е тзде жрген самал уып,

Салында кншуапен аталатын.

Серке еді заар зды жаалаан,

Тяы тиген жерде да алатын.

Жректе жылылы жо, де шырай,

арасам ішіді ашып ап-ара тн.

Кр-жрді буып-тйіп жатырмысы,

Та атса апаншыдай аттанатын.

1944 жыл, рімжі трмесі

 

 

ОЙ ТОЛАУ

 

Ой табар алан сзді алам алса,

Ел ар ерді сзін назар салса,

Жігітті еткен ісі жоалмайды,

Сйленіп ел аузында белгі алса.

Сондытан дрменімні келгенінше,

Сызайын, ажап емес ебек жанса.

Елімді зім тірі крмесем де,

Арманым – е болмаса сзім барса.

Саынып кейінгі елім жрген шыар,

ле боп кездесейін ысыланша.

Артыа алдырайы мір сырын,

Ер жігіт екейгенше крі шалша.

Сйлеймін кзім крген длелді істен,

Айтпаймын жоты-барды ашан балша.

Тосылып ашы жолы бгеледі,

Жігітті басын ара тман шалса.

Ажырап скен жерден, туан елден,

Ес кетер ебі ашып, зек талса.

Орнына ойлааны зі-а келер,

Ем болып, еткен ісі, ебек жанса.

Риза болмас па еді азабына,

зіні шын сзіе біреу нанса.

Шын шыып іс жзіне, жалан алып,

Аиат сусынына мейірі анса.

ралар екі сзді басы айтып,

Жолдасын бгін айтып, ерте танса.

Бл кнде жалан кшті, шын нашарлау,

Сол шін сене алмаймын мір анша.

тірік шынны орнын иемденер,

уыртып шикі сзді пысыранша.

Егелер ерді тісі егескенде,

Жалана жаны кйіп, ышырланса.

Жан барда аз дуренні ызыын кр,

Басынан баыт сын шыранша.

Айтарым бл жолы да: аш кзіді,

«йт!» десе зіді-зі талаанша.

ана орап тырамын бар мымды,

Ккіректе атан шерім тараанша.

Жеп жатыр даяр асты ара, зын.

олыды сен асыпай сынанша.

Артыа сол себепті белгі ылып,

Тсірдім ол табамды мсылманша.

 

Ел оыр егер сзім бара алса,

адірін біліп жастар ала алса.

Миы ашы, сезімі зор ерлер алып,

Ой кзін астыртына сала алса.

а алмас сырын таппай, стірт арап.

Шеше алмай тйіндері шала алса.

Бо жаып таза жерден былар надан,

Жыылып аа досы араланса.

Тастайды олыменен аузын ашып,

Бір жері бітеуленіп жараланса.

 

Алып кел тр даярлап бар плесін,

Бойыа алдыы асы тараанша.

Артыды жар ылады, алды тйы,

Кзіді ашып-жмып араанша.

Ал енді оян едім, аш йыды,

Басын жеп, з ойыны алаанша.

 

Аз жазам кргенімді алам алып,

Жасымнан ткен істі санама алып.

айыда кндіз-тні жрген жанмын,

Сйеніп елді ана паналатып.

Ба айтып, ырыс ліп, сор жегенде,

апада алар басым амаланып.

Ішкені – у, жегені – зір болып,

Жрекке кнде айы жамаланып.

мтылса уысыа от ілінер,

олыды алай созса шамаланып.

ан басып арашыын мнарланып,

Кзіе тк крінбей тааланып.

Кетесі кімге барса тым арзана,

Орнына елтіріні бааланып.

Отыран бір алыпта жан крмедім,

былып, кнде тлеп, жааланып.

Шатылып жіпсіз тора наа зарлап,

Жрген ел азат басы араланып.

Сау жер жо денесінде тіс тимеген,

Тесіліп ыры жерден жараланып.

Кішісі беттен алып, лкен алып,

аншыша кшіктеген адаланып.

аласы тіл айтарса от ішінде,

асырдай ола тскен сабаланып.

араны а бетіе жаып алып,

Жатасы дос, дшпана табаланып.

Шетінен орасыны тіп кетсе,

Ырылдап жетеді иттер абаланып.

зіді жаралы ып, тас байлап ап,

Кетеді мал-млкіді талап алып.

Сенделтіп сені кетер сергелдеге,

Артта шулап атын мен бала алып.

Кнбеске не десе де лажы жо,

айтесі оымады – ара халы.

Тменшік р орында бізді аза,

Жорадан келе жатыр дара алып.

Крінгеннен ояндай бой тасалап,

Жмысы орындалмай шала алып.

Брі у бізден баса ірілерді,

Оып жр жамандытан саба алып.

ркімні жиан асын жемек болып,

Даяр тр ола шміш, таба алып.

Маызын, нрін солар пайдаланып,

азаа абыы мен сама алып.

 

Дние неше трлі згеріп тр,

Бастаушы жалан-жала сзге еріп тр.

ыршаы байталыа мандам айыр,

Жымитып латарын кез келіп тр.

Жоруы жасы тсті тк жолыпай,

Жаман тс кн замай тез келіп тр.

Жораа кімдер жріп, ораа кім,

ргенін, айтпасам да кз кріп тр.

Ілініп жайан тора сайып ыран,

иналып тар апаста ор болып тр.

Саналып кімдер бтен бл заманда,

Кімге кім, байа халым, дем беріп тр.

орлыта аш-жалааш жргендер кім?

Сйеу боп кімдер оан жем беріп тр?!

 

Бл сзді кім танысын перделеген,

Жиып ап ойдан-ырдан термелеген.

Бізді жрт айтпай білмес, ашпай крмес,

Сезбейді айтан сзді пердеменен.

Шынында байамаса а алмайды,

паса атты іліп зердеменен.

Тектесе шы зын, тбі тере,

Арандай алпыс лаш кермелеген.

міт – зор, даусым – жуан, нім – ашты,

Болса да бойым тапал жер кенеден.

Мінеки келе жатыр ай-айдаы,

Тізіліп сзді брі келме деген.

Бере алсам брін айтып жасы-ау еді,

Келтіріп баса трлі пернеменен.

Біра та жртты брі пайды оны,

стірттеп не сондай перделерден.

Сондытан жне айта ескертейін:

«іліп арай кр, – деп зердеменен».

асаан аза шін толып жатыр,

Ешкімге жымы жо жел не деген.

Неткен ел ойы сйы, ырпуы жо,

Иілмей атып алан бел не деген.

зі пай не себепті жылаанын,

Бл кнде адам бар ма еіремеген?!

араны «фу!» дейтін жел даяр трса,

Крмейді кзін басан шел не деген.

айысыз, арны тойса болды емес пе,

Бстесіп етін жесе сер не деген.

Айтаны Абай аа таы бар-ау:

«Сзіді паана берме» деген.

Жиреніп з йінен ашып жрген,

Байамай ант рана ерме деген.

Ерінбей ебек етіп, талап тауып,

олыды ктер ккке, серме! деген.

Абайлап бл сздерді ескермеді,

Хайуандай ессіз еді ол не деген.

Айтанын ілгергіні алмай жрсе,

Солара аыл айтан мен не деген?

 

Басалар етек жауып алды ес біліп,

Жастарын трбиелеп андес ылып.

Кешегі аморлыты насихаты,

Тат басып, тоза жауып, алды «ескіріп».

 

Бл сзім ойлаана жалан емес,

Біреуді кекеп, мап шалан емес.

Аныын атын атап крсетсе де,

Бізді жрт аыл сзді алан емес.

Бгінгі естігені ерте мыт,

Миына бір орныып алан емес.

ылыын дшпаныны айтса-даы,

Ескеріп тп арына салан емес.

тірік, матан, сек, айла-улы,

Жолында жаы шаршап талан емес.

Ешпенен алдау, арбау, пайда кздеп,

Ебегі мірінде жанан емес.

Жан салып жалан десе, арын сатып,

Шын сзге мойын салып нанан емес.

Жгініп сойыл-шопар, ара кшке,

Алысып-жлысудан танан емес.

Тртпектеп бірін-бірі шылаан,

Осылыр «ойны» бір анан емес.

Соттасып, з-зімен ырылдасып,

Керіскен шоыратан танан емес.

ара кш бекер алып бл заманда,

Атом жеіп трана нанан емес.

Аиат алауланып жанып трса,

Кз салып олына оны алан емес.

Кн тіп не сйтіп байай алмай,